De Gids. Jaargang 144

Aleid Truijens
Enige opmerkingen over ‘Aanval en afstandelijkheid’ van Ton Anbeek

Wanneer men iets wil opmerken over een bepaald artikel en de waarde van de daarin gestelde beweringen wil beoordelen, moet men er eerst achter zien te komen wat dat artikel beoogt en wat er precies in beweerd wordt. Zoiets ligt voor de hand. In het geval van Anbeeks artikel begon voor mij hier de moeilijkheid. Ik wil daarom eerst even ingaan op het artikel zelf, voordat ik het als ‘discussiestuk’ ga beschouwen.

Waar gaat dit artikel over? De ondertitel belooft ons een vergelijking tussen Amerikaanse en Nederlandse romans. In de inleidende alinea geeft Anbeek toe dat zo'n vergelijking eigenlijk een dwaze onderneming is die al heel snel leidt tot ‘grove generalisaties’ en ‘onbewijsbare beweringen over “volkskarakter”’. In dít geval wordt zo'n onderneming echter een beetje minder dwaas. Reden: Anbeeks eigen ervaringen bij het lezen van Amerikaanse literatuur waren versterkt door ervaringen met Amerikaanse studenten die hij als ‘cultureel apostel’ colleges Nederlands had gegeven. Deze studenten toonden een spontane afkeer van onze literatuur.

Anbeeks eigen spontane afkeer werd dus versterkt door die van zijn studenten, denkt de lezer, Anbeek vindt hun weerzin immers alleszins begrijpelijk en deze schok der herkenning rechtvaardigde zijn onderzoekje.

Maar zo moeten wij het niet zien. Het is er Anbeek geenszins om te doen, zegt hij, ‘een oordeel te vellen in de trant van: de Amerikaanse literatuur is beter dan de Hollandse’. Wie hem daarvan verdenkt is een verongelijkte zeurpiet: deze ‘heeft dat uitsluitend aan zijn eigen defensieve instelling te wijten’, bijt Anbeek zijn lezer toe.

Ondanks al het geharrewar over wat hij in dit artikel wil, niet wil, eigenlijk niet mag doen, maar toch doet, heeft Anbeek zich nu al van alle kanten ingedekt tegen kritiek. Toch blijft de lezer vaag op zijn hoede voor de grove generalisaties en onbewijsbare beweringen die komen gaan.

Nu de vergelijking zelf. Het is natuurlijk altijd kinderachtig om kritiek te leveren op de keuze van voorbeelden. Anbeek neemt zijn voorbeelden echter zo serieus dat hij meent op grond ervan, weliswaar onder voorbehoud, conclusies te kunnen trekken van algemene

[p. 158]

aard. Ik heb daarom geen bezwaar tegen de voorbeeldromans op zich maar tegen het gewicht dat eraan verleend wordt.

Dat de keuze van de vijf romans ‘gekleurd’ is zal iedereen duidelijk zijn. Anbeeks conclusies waren heel anders uitgevallen wanneer hij Hermans en Multatuli aan de ene kant, en Roth, Bellow en Nabokov aan de andere kant had gekozen. Alle vijf door de kritiek gewaardeerde bestsellerauteurs. Weliswaar schreven zij niet allen een roman in 1979, maar zo'n restrictie is nauwelijks te hanteren in zo'n klein taalgebied als het Nederlandse. Hermans en Multatuli schreven romans boordevol ‘actualiteit’, Roth en Bellow worden geheel in beslag genomen door problemen van het eigen innerlijk, Nabokov was de grootste verdediger van de autonomie van de roman en te zeer in zijn nopjes met het politieke bestel in Amerika om dit ooit te bekritiseren. Misschien was het de lezer iets duidelijker geworden wat Anbeek met zijn ‘voorbehoud’ bedoelde wanneer hij hier zelf op had gewezen.

Enthousiast vertelt Anbeek nu de inhoud na van de romans van Irving, Heller en Vonnegut. Hij probeert de essentie van elk van de drie romans weer te geven, dat wat ze de lezer wilden meedelen. Een juist streven lijkt mij, al zegt een samenvatting zelden iets over de essentie van een roman. Hij doet dit in smakelijk proza, dat ontleend lijkt te zijn aan de schreeuwerige achterflapteksten van Amerikaanse bestsellers: de boeken hebben een ‘wilde’ plot, de inhoud is ‘bizar’, ‘gek’, ‘gruwelijk’, ‘tragisch maar toch vrolijk’. Kwaliteiten waarom een groot publiek die romans ging kopen. Of in ieder geval: kwaliteiten die uitgevers graag wilden benadrukken.

De twee Nederlandse romans worden niet besproken vanuit hun centrale thematiek, hun intrinsieke kwaliteiten of om redenen waarom het bestsellers geworden zijn. (De Nederlandse literaire fijnproever houdt van onbekende romans waarvan de ‘massa’ de kwaliteiten niet kan onderscheiden; er zit al gauw een luchtje aan auteurs die goed verkopen. Dit gaat natuurlijk niet op voor buitenlandse bestsellers.) Opwaaiende zomerjurken en Een vlucht regenwulpen worden besproken op punten waarop zij afwijken van de drie Amerikaanse romans, alleen het ontbreken van ‘actualiteit’ komt aan de orde, zonder dat Anbeek zich afvraagt of die boeken daar nu eigenlijk wel over gaan. Daarentegen wordt er in de drie Amerikaanse romans niet gezocht naar wat er ontbreekt aan persoonlijke visie, psychologische diepgang en emoties die personages bij een lezer kunnen oproepen.

Een vergelijking kunnen we dit daarom nauwelijks noemen.

Anbeeks conclusie staat in de laatste zin van zijn artikel: ‘Misschien zou een beetje meer straatrumoer de Nederlandse roman geen kwaad doen.’ Ik tel in het hele artikel drie redenen die gegeven worden om dit pleidooi voor ‘actualiteit’ in de roman te rechtvaardigen:

1. er zouden dan meer boeken verschijnen die Anbeek en zijn studenten leuk zouden vinden;

2. Roland Holst had een andere mening; zijn boeken waren dan ook niet om door te komen;

3. Nederlandse critici moeten nog leren dat ‘actualiteitsromans’ óók tot de literatuur behoren.

(Hoewel ik het met dit laatste eens ben, is dit natuurlijk nog geen reden om maar meer van deze romans te schrijven, om die critici in kwestie wat meer oefening te verschaffen.)

Dat bijval van lezers en critici voor boeken als die van De Jong en 't Hart een pleidooi kan vormen voor het schrijven van juist meer romans die niet aan de actualiteit gebonden zijn, wordt door Anbeek over het hoofd gezien.

Anbeek geeft volgens mij geen enkele serieuze reden waarom literatuur meer betrekking op de actualiteit zou moeten hebben. Dit is jammer, want het was heel interessant geweest iets te vernemen over de functie en het

[p. 159]

effect dat dit type literatuur zou kunnen hebben in een bepaalde samenleving. Ook was ik erg benieuwd naar voorbeelden die zouden aantonen dat ‘actualiteit’ de leesbaarheid van een roman verhoogt.

Anbeek heeft zijn persoonlijke voorkeur, die hij met anderen bleek te delen, opgeblazen tot de zwaarwichtigheid van een vergelijking tussen Amerikaanse en Nederlandse romans. Het was eerlijker geweest wanneer hij zijn voorkeur en afkeer rechtstreeks had toegelicht.

Al gaat Anbeek er verder niet op in waarom de roep om meer ‘actualiteit’ in een roman gerechtvaardigd is, ik wil toch enkele redenen opnoemen waarom ik die eis overbodig en zelfs verwerpelijk vind.

Voor mij wordt literatuur pas interessant door de verrassende uitwerking van een onderwerp en niet door het onderwerp zelf.

Literatuur is fictie, je reinste bedrog. Ik weet dat ik niet de eerste ben die dit verzint maar het blijft waar: een schrijver bouwt een eigen wereld op, een alleen door hem gestuurd universum. Dit universum kent hij eigen normen en waarden toe. Maar wat ziet de lezer? Door een woud van bedachte landschappen, steden en huizen, met daarin personages die allerlei dingen beweren en die elkaar van alles aandoen, doemt voor hem een figuur op: de schrijver. Dat wat de lezer voorgeschoteld heeft gekregen en voor korte tijd een eigen leven is gaan leiden, was de visie van de schrijver. Nadat hij zich door een wirwar van opzettelijk aangebrachte valkuilen en vangnetten heeft heengeworsteld, is de lezer getuige van de emoties van deze schrijver en niet langer meer van die van zijn personages.

Een andere weinig oorspronkelijke mededeling: Een eeuwige bestseller als Max Havelaar ‘gaat’ niet over de uitbuiting van Indiërs, Madame Bovary ‘is’ geen kritiek op het leven van de bourgeoisie in de vorige eeuw. Niet de ‘actualiteit’ boeit nog na meer dan een eeuw, maar dat wat blijft. Havelaars woede blijft, al betrekt de hedendaagse lezer deze noch op Indonesië, noch op Uruguay maar op zijn machteloze kantoorbaan. Bovary's wanhoop en walging blijven, en dat niet alleen bij huisvrouwen. Primaire menselijke drijfveren en eigenschappen, terugkerend gedrag. Steeds weer: liefde, dood, angst, vernedering en woede. Om die steeds weer te herkennen, daar lees je toch boeken voor?

Natuurlijk is ook dit geen nieuwtje: ook kasteelromans gaan hierover. Maar dit bewijst nog eens te meer dat de lezer steeds op zoek zal blijven naar de sublieme uitwerking van blijvende onderwerpen. Het is de ‘stem’ van de schrijver die bijblijft. Zijn unieke stijl en structurering van de roman doen een unieke inhoud het licht zien. Schrijven is vormgeven van ideeën, verdienstelijke ideeën alleen kan een lezer op vele andere plaatsen vinden dan in romans. De roman Honderd jaar eenzaamheid van Marquez lezen veel mensen in één ruk uit. Dit komt niet doordat de lezer na enige bladzijden ontdekt dat de roman over militaire regimes gaat, hoezeer dit hem ook treft, en ook niet doordat hij eindelijk iets begint te begrijpen van de ingenieus samengestelde familieverhoudingen. Het is de verbijsterende manier waarop Marquez de ene zin na de andere weet te plaatsen, een dik boek lang, die dit veroorzaakt. Romans die over ‘niets’ gaan kunnen onvergetelijk zijn, romans die kersverse actualiteit behandelen evengoed.

Maar moeten we ons dan niet teweer stellen, roept Anbeek nu, tegen die boze donkere wolk die boven Nederland hangt? Tegen de groeiende werkloosheid, woningnood, tegen het spook van racisme en neofacisme, tegen potenrammers en messentrekkers, tegen De Bom die onafwendbaar lijkt te naderen?

Natuurlijk wel. Maar fictie is wel het laatste middel dat daarvoor in aanmerking komt. Want fictie was bedrog. Wanneer een schrijver zijn hoofdpersoon de meest weerzinwekkende racistische vooroordelen laat uitkramen kan hij dit doen om zijn lezers te waarschuwen tegen een maatschappelijke

[p. 160]

dreiging, maar ook kan hij het personage als spreekbuis voor zijn eigen ideeën gebruiken. Meestal springt de visie van de auteur er wel uit. Maar een kwaadwillende lezer kan er zijn voordeel mee doen. De schrijver hangt zijn personages geen bordjes om de hals met ‘dit ben ik’.

Een tweede, minder belangrijke reden: de soort romans waar Anbeek het over heeft worden gelezen door een select publiek dat volledig met de auteur instemt. Het ligt dus voor de hand om niet-'verhullende' media die een groter publiek bereiken te kiezen om actuele maatschappelijke ondeugden te bestrijden. De bestaande media bieden die mogelijkheden maar die worden niet benut. De televisie, het machtigste medium, zendt grotendeels verstrooiing uit; de radio niet, maar daar luistert niemand naar. De kranten waarin niets gezegd wordt hebben te weinig abonnees. Er zijn maandbladen en talloze weekbladen. Wat een mogelijkheden voor goede essayistiek, voor felle polemieken!

Maar ook hier drukt de neiging tot ‘verhullen’ zich weer door: de column. De columnist kan ongenuanceerd en ondoordacht zijn mening geven, hij hoeft ook niet thuis te zijn op terreinen waarop hij zich begeeft, hij is een wandelend orakel omdat hij zo leuk is. Als men het niet met hem eens is was het een grap, zijn ze het wel met hem eens dan is dat mooi meegenomen. Leve de satire. Anbeek kan toch niet echt willen dat de oubollige leukheid die domineert in veel van deze ‘stukjes’ en die beginnende en stokoude cabaretclubjes en ‘kritische’ toneelgezelschappen als vlijmscherpe satire de zaal inspuwen zich nu ook in de literatuur gaat nestelen? Niemand kan er toch op zitten te wachten dat Wim Kok en Dries van Agt nu óók al over het scherm van de verbeelding van de schrijver moeten dansen, nu ‘verhuld’ als drammer Wim Kokstoof en oliedom staatshoofd Vies Ver Kracht? Hoe kun je nu denken dat dit ‘straatrumoer’ enige garantie biedt voor kwaliteit?

Bovendien: de ‘actualiteit’ maakt altijd deel uit van de achtergrond van waaruit de auteur zijn roman schrijft. Ook hij is een mens, misschien werkloos, Surinamer of homofiel. Misschien vindt hij bij terugkomst van zijn inspirerend verblijf op Hawaii zijn huis gekraakt door een Turks gezin. Natuurlijk komt dit alles terecht in die roman. Literatuur geeft geen kaarsrechte afspiegeling van de ‘actualiteit’ maar is vaak het resultaat van een ingewikkeld verwerkingsproces. Zegt het niet genoeg over ‘de’ maatschappij dat Maarten 't Hart slechts genoegen beleeft aan communicatie met een wouw en dat Oek de Jong hardhollende teruggaat naar de beschermende greep van zijn moeder?

Vele lezers blijken zich hierin te herkennen. Daarom zal het ook wel juist zijn dat de gerichtheid op eigen emoties, de afkeer van ‘het leven’, iets zegt over het maatschappelijk klimaat in Nederland. Juist omdat dit klimaat waarschijnlijk sterk afwijkt van het Amerikaanse zou je verwachten dat studenten die, naar ik aanneem, geheel vrijwillig colleges Nederlands volgen hun ‘onoverwinlijke afkeer’ toch maar overwinnen en proberen enige interesse ervoor op te brengen. Of een ander bijvak kiezen. De enige die hen zou kunnen stimuleren is hun docent Nederlands. Misschien een idee voor Anbeeks volgende apostolische tripje.