De Gids. Jaargang 144

Bart Tromp
Het ontbrekende genre

Ik heb The World According to Garp niet gelezen. Good as Gold heb ik na bladzijde 80 teruggezet in de boekenkast (hoewel het zelden voorkomt dat ik een boek waarin ik begonnen ben niet uitlees). Jailbird heb ik niet gelezen en ik zal dat ook niet gaan doen. De romans die ik van Vonnegut ken vond ik flauw, gewild en niet naar meer smaken. Daar staat tegenover dat ik noch Een vlucht regenwulpen, noch Opwaaiende zomerjurken heb gelezen. Ik ben ook niet voornemens dat alsnog te gaan doen.

Hieruit valt af te leiden welke de kwalificaties zijn waarmee ik op het artikel van Anbeek reageer. De vijf romans die hij ter adstructie van zijn betoog aanvoert, lijken mij op een willekeurige selectie te berusten, maar dat doet er niet zoveel toe. Want het staat voor mijn gevoel vast dat een heel precieze vergelijking tussen de Nederlandse en de Amerikaanse (of voor mijn part Engelse) romantraditie in grote lijnen tot hetzelfde soort commentaar aanleiding zou geven als wat Anbeek nu geeft.

In dat commentaar stelt Anbeek de zaak waar het om zou gaan niet zuiver. Niet dat de actualiteit, het straatrumoer zo weinig doorklinkt in de meeste Nederlandse romans lijkt mij de kern van het probleem te zijn, en evenmin de recensie-politiek van de Nederlandse dag- en weekbladen. Mijn diagnose luidt eerder dat waar Anbeek op wijst zonder het met zoveel woorden te zeggen dit is: het ontbreken van de publieke dimensie in de meeste Nederlandse literatuur. Ik zal proberen te verduidelijken wat ik hiermee bedoel. Alle moderne literatuur beweegt zich tussen de polen van de publieke en die van de privé-sfeer. Het maken van het onderscheid tussen literatuur die gericht is op de ene en die welke gericht is op de andere pool is heel lastig, als men dit in abstracto zou moeten doen, en daarom zal ik proberen het onderscheid door middel van voorbeelden te verduidelijken.

Publieke romans bij uitstek zijn dan, bij voorbeeld, de meeste romans van Balzac, van C.P. Snow, van Tolstoi, Dostojewski en Solzjenitsyn; van Melville, Stendhal, Trollope, Pynchon, Zola, Dickens, Marquez, Grass en Mailer. Exemplarische schrijvers van romans in de privé-sfeer zijn, bij voorbeeld, Jane Austen, Proust, Iris Murdoch en Updike. Vanzelfsprekend is het onderscheid niet waterdicht. Flaubert, Graham Greene, Evelyn Waugh, John Barth, Thomas Mann, Joyce, Kafka en Canetti: allemaal schrijvers die veel dichter bij de publieke dan bij de privé-pool van dit continuüm staan; Nabokov, een heel moeilijk geval; Doris Lessing, Saul Bellow, Bernard Malamud en Margaret Drabble, die meer naar

[p. 156]

de privé-pool neigen dan naar de publieke. Het onderscheid publiek-privé is dus bij nader inzien niet verhelderend genoeg. Blijkbaar zijn er nog andere dimensies van belang. Eén daarvan lijkt mij te zijn: de mate van contextualisering, dat wil zeggen de mate waarin de wederwaardigheden van (hoofd)personen getekend worden in hun sociaal-historische context. Naar gelang daarvan meer sprake is, neigt de roman tot het epische, naar gelang daarvan minder sprake is, tot het lyrische.

Deze indeling is dus ook om een andere reden niet eenvoudig. Het onderscheid tussen publiek en privé spoort niet met een ander: dat tussen literatuur waarin de sociale en politieke context vrijwel geen rol speelt en die waarin dat wel het geval is. Zo is Der Zauberberg naar mijn idee veel meer een private roman dan Kankerpaviljoen, maar in beide is de sociaal-historische context van centraal belang. Maar Doktor Faustus is veel meer een publieke roman dan Der Zauberberg; de biografie van Leverkühn is een expressie van een maatschappelijk proces en een filosofische gedachtengang.

In publieke romans staan de wederwaardigheden en ontwikkeling van de centrale figuur duidelijk in het kader van een algemenere maatschappelijke omgeving. Dat is niet hetzelfde als sociaal-realisme of iets van die strekking. De romans van Olivia Manning, bij voorbeeld, beschrijven op een soms bijna klinische manier de ontwikkeling van de relatie tussen een pas getrouwd Brits echtpaar, eerst in Roemenië, dan in Egypte, tijdens de tweede wereldoorlog, op een wijze dat deze vrijwel geheel gestempeld wordt door die context. De psychologische profielen van Harriet en Guy Pringle lijken in de voortgang van deze zes romans steeds meer te vervagen in het gewirwar van de tweede wereldoorlog, ten slotte zelfs weggeslepen te worden door het woestijnzand. Toch zou ik hier willen spreken van privé-romans: de context doet dienst om op indirecte wijze de ontwikkeling van een persoonlijke relatie te beschrijven.

Niet graag zou ik de indruk wekken dat het genre van de publieke roman ‘beter’ is dan dat van de private. Het eerste concentreert zich op het contingente, op de uiteenlopende vormen die mensen in hun publieke èn private rollen met elkaar aangaan; het andere richt zich vooral op de eeuwige, altijd terugkerende problemen van het menselijk leven: groei, liefde en dood; en daarbij zijn context-variabelen soms te verwaarlozen.

Ik ben me ervan bewust dat deze onderscheidingen gebrekkig zijn. Maar ze stellen mij wel in staat om, althans voor mijzelf, te verhelderen waarom mijn interesse in de moderne Nederlandse literatuur sinds mijn twintigste teruggelopen is. Wanneer ik de hoofdstroom daarvan volg, dan kan ik alleen maar concluderen dat het genre van de publieke roman in Nederland ternauwernood bestaat. De uitzonderingen bevestigen de regel: Onder professoren van Hermans, romans van Judicus Verstegen, Sal Santen, Ger Verrips en Louis Paul Boon. Een van de gaafste naoorlogse voorbeelden van een publieke roman, De koekoek in de klok van Judicus Verstegen, werd indertijd op gerechtelijk bevel uit de handel genomen. In een artikel in Het Parool naar aanleiding van de dood van C.P. Snow concludeerde ik indertijd dat dit vonnis wel voor het genre als geheel leek te gelden. Nederlandse romans lijken zich te concentreren op de wederwaardigheden van jongemannen die worstelen met de eeuwige problemen van wording, liefde en dood, en dat doen los van elke maatschappelijke en historische context, en uiteraard ook buiten werktijd. Soms gebeurt dat op een wijze die literair en esthetisch alleen maar gewaardeerd kan worden; meestal niet. Het ontbreken van het genre van de publieke roman is des te merkwaardiger waar het eerste en beroemdste grote werk uit de Nederlandse romanliteratuur, Max Havelaar een model par excellence van de publieke roman mag heten. Blijkbaar is er in Nederland een li-

[p. 157]

teraire traditie gegroeid, waarin de publieke sfeer, de wereld van werk, politiek, economie en wetenschap, eigenlijk niet als een legitiem thema voor ‘echte’ literaire romans geaccepteerd wordt. Hoe dat zo gegroeid is, weet ik niet en begrijp ik niet. Ik kan alleen maar constateren dat ik geen land ken waarin de schotten tussen ‘literatuur’ en ‘maatschappij’ zo hoog zijn opgetrokken, niet alleen waar het gaat om het schrijverschap op zich, maar ook waar het gaat - daar heeft Anbeek gelijk aan - om de recensie-politiek, en om het beeld onder het publiek van ‘literatuur’, als per definitie geheel losstaand van de maatschappelijke realiteit.