De Gids. Jaargang 144

[p. 151]

Jan Siebelink
Echte en vermeende bekommernis

Tussen de meest bizarre en meest banale gedachte is slechts een minuscuul verschil, zal Irving gedacht hebben toen hij De wereld volgens Garp schreef, de geestelijke bagage naar het schijnt van één op de vier Amerikaanse rugzaktoeristen. Nooit eerder heb ik in één boek zoveel grappen, gruwelen en grotesken bij elkaar gezien. Irving kan zelf wel verklaren (vn 31.5.1980) dat dit alles het ‘absurde’ aspect van het moderne leven in Amerika weerspiegelt, maar hij zou met hetzelfde gemak, en met hetzelfde recht, kunnen beweren dat zijn boek een parabel is van het ‘absurde’ leven in een kraaienkolonie.

Ik geloof die Irving helemaal niet. Ik wantrouw Irving. Hoe komt dat? In de jaren vijftig schreven alle Amerikaanse schrijvers romans die de vorm als hoofdthema hadden. De nieuwe verteller hield zich niet in de eerste plaats bezig met verbeelding of feit, maar met de structuur van zijn werk, met het boek zelf. De hoofdfiguur in deze romans was onveranderlijk een schrijver. Nabokov heeft op onnavolgbare wijze in Pale Fire de draak gestoken met dit procédé, dat snel een maniertje was geworden. Het belet Irving niet er in zijn laatste succesroman, zonder ironische bijbedoeling, gebruik van te maken. Immers, zoals de sophisticated virus alles van penicilline afweet, weet Irving alles van vorm.

Garp, tragikomische held in deze geschiedenis en laarzenknecht van Irving is schrijver. ‘Een heel matig schrijver,’ zegt Irving niet zonder pijnlijke zelfkennis van zijn schepping, die op het laatste nippertje is verwekt door een haast dode boordschutter. Garps eerste boek heeft alles van Irvings eerste in Wenen spelende roman Setting Free the Bears. Garps laatste boek is The World according to Bensenhaver, door Garp beschouwd als ‘een flodderromannetje voor personen van achttien jaar en ouder’. Garp wordt er toch beroemd mee. Kortom, binnen de roman is sprake van een andere romanwereld. Een structuur die in 1891 al door Huysmans geraffineerd is toegepast in Là-Bas. Door periodieke interrupties van de verteller houdt Irving de lezer voor ogen dat het in zijn boek wezenlijk gaat om de relatie vertellerstructuur, om de worsteling van de schrijver met zijn stof, om de wijze waarop de schrijver wil dat zijn verteller wordt bekeken. The medium is the message. In handen van Irving perverteert het medium, wat de boodschap ook is.

Die boodschap? Waar zit die aanval op de Amerikaanse maatschappij in deze regressieve roman? Garp is een marionet. Irving gelooft niet in zijn eigen personage. Hoe kan de lezer in Garp geloven? Deze roman is een fuik. Alles wat zich aandient aan gedachten mag naar binnen zwemmen en zijn plaatsje zoeken. De quasi-diepzinnige structuur is niet bij machte de chaos van de overstelpende informatie in te dammen, ook de gedeeltelijk afgedrukte romans van Garp geven geen doorzicht, geen diepte in het verhaal.

De wereld volgens Garp, een ‘fucking’ fuikroman.

‘In Good as Gold laat ik zien dat het gezin het

[p. 152]

leven waarde geeft.’ (Heller in vn 17.11.1979) Ook al niet zo'n bijster nieuwe gedachte en zeker geen opmerkelijk kritische benadering van het moderne Amerika. Hoofdfiguur is Gold, een professor die zich niet interesseert voor het onderwijs. Hij is eigenlijk schrijver, maar het interesseert hem ook niet wat hij schrijft. Hij wil slechts worden uitgegeven. De probleemstelling is te grof om zelfs maar een satire te kunnen inhouden op schrijvers- en uitgeverswereld. Overigens: er zullen in Amerika toch wel gewichtiger maatschappelijke problemen zijn? Er bestaan andere problemen. Ik citeer Anbeeks weinig fraaie Nederlands: ‘Gold, de professor, wordt ingehuurd door Ralph, een topfunctionaris (In Anbeeks termen: Een topjongen) van het Witte Huis.

“Wat zal ik dan precies moeten doen?” vraagt Gold.

“Alles wat je zelf wil, zolang als dat alles is wat wij je opdragen in het belang van onze politiek...”’ Dit is naïeve cliché-taal.

Ook de filosoferende Gold brengt mij niet in verrukking: ‘Geschiedenis was voor Gold een plastic vuilniszak vol terloopse gebeurtenissen, opengescheurd in de wind.’ Dit is geen stijl, maar kinderlijke retoriek.

Anbeek vindt dat het boek vanuit een krachtige morele verontwaardiging is geschreven. ‘Je voelt de woede die er achter zit.’ Ik voel die woede helemaal niet. Hoe komt dat? Het Witte Huis is incompetent. Dat weet iedereen. Er is geen Amerikaanse schrijver geweest die dat niet gezegd heeft. Als de aanval daarop verpakt wordt in versleten metaforen, in stereotiepe vergelijkingen, in slogans, met andere woorden als de aanval incompetent is, kan het effect slechts nihil zijn. Hellers taal scherpt de gedachte niet, maar verdoezelt haar.

Die Amerikaanse rugzaktoeristen zullen ook wel onder Anbeeks gehoor hebben gezeten toen hij college gaf over de Nederlandse literatuur. Het is nauwelijks denkbaar dat die oppervlakkige en botte hersentjes oog en oor voor die literatuur hebben gehad. Hoewel de romans van 't Hart en De Jong hun toch niet helemaal vreemd moeten zijn voorgekomen. Immers de helden daaruit hebben zich teruggetrokken in zichzelf, zijn weinig betrokken bij de gebeurtenissen van alledag.

Heller heeft ook Something Happened geschreven. De held, Bob Slocum, is een echte Einzelgänger. In The Culture of Narcissism van Lasch is deze Bob Slocum de meest geciteerde romanheld om aan te geven dat de Amerikaanse mens van nu geheel op zichzelf geconcentreerd is.

Heller heeft meer kwaliteit dan Irving. Als de expliciete, plichtmatige satire op het Witte Huis verdwijnt, komen mooie scènes te voorschijn, waarin hij een beeld geeft van de moderne vijandigheid tussen ouders en kinderen. De eersten zijn steeds meer afhankelijk van de laatsten. Kinderen worden opgevoed met de gedachte dat ze, met zoveel welvaart, recht op geluk hebben. Als de kinderen falen, verliest het leven van de ouders zijn zin.

Heller laat ook bekwaam zien dat de mensen geen maatstaf meer hebben om naar te leven, dat religie en cultuur geen rol spelen en dat volwassenen slechts één ding hebben om voor te leven: De publieke bijval.

Ten slotte Vonnegut. Anbeek citeert uit zijn roman Jailbird: ‘Haveloze regimenten waren bij toeval en zonder enig denkbaar doel voortgebracht door de grote machine die economie heet.’ Twee uitgekauwde beelden: Regimenten en machine. Alweer voelt Anbeek de morele verontwaardiging over het treurige lot van de underdog in Amerika. Kan zo'n allerbelabberdste zin werkelijk kritisch zijn?

Wat deze Amerikaanse schrijvers typeert is automatische eerbied voor veel woorden, een fatale voorkeur voor pathos en een zwak voor kreten. Alles wat morgen minder interessant is dan vandaag is geen literatuur, maar jounalistiek. De drie romans waar Anbeek zo'n hoge dunk van heeft, wijs ik af. Ze behoren tot het slechtste wat een land aan literatuur kan op-

[p. 153]

brengen. Geen pagina geeft je de gewaarwording dat naar het juiste woord is gezocht, laat staan dat het is gevonden. Deze zo heel ‘speelse’ schrijvers, deze zo heel ‘woeste’ schrijvers larderen hun anekdotes met cowboyachtige kitschkritiek, niet uit morele overwegingen, niet uit woede, maar om diepe bekommernis met hoge verkoopcijfers.

Er is ook een andere literatuur in Amerika. Die wordt nauwelijks gelezen. Ik noem John Hawkes en James Purdy. De laatste acht ik even groot als Faulkner. Het literaire establishment verwerpt zijn onconventionele en schroeiende portretten van de Amerikaanse samenleving. Vanaf zijn eerste boek is zijn werk met een even aanhoudende als gepassioneerde vijandigheid begroet. Purdy leeft ‘in exile’ in Brooklyn, weigert voor de tv te komen en valt ongewoon scherp de commerciële cultuur aan waar ‘in’ zijn gelijk staat met ‘bestaan’. (Nooit eerder in de Amerikaanse geschiedenis is voor een boek zo'n agressieve en niets ontziende reclame gevoerd als voor Irvings De wereld volgens Garp.)

Purdy heeft Spaans gestudeerd en als tolk in Frankrijk gewerkt. Hij is beïnvloed door de hoofdstromingen van de Europese romankunst. Malcolm, in de gelijknamige roman, is als Telemachus, op zoek naar zijn vader - of misschien naar God. Hij vindt alleen de maatschappij en mensen die hem wensen te bezitten of te gebruiken. In vergelijkbare decors vinden we het thema terug bij Modiano (Frankrijk), bij Thomas Bernhard (Oostenrijk), bij Härtling (ddr), bij Kellendonk en 't Hart.

Waarin verschilt Purdy van de eerder genoemde Amerikaanse schrijvers? Purdy's boek Children is all opent met een dramatische monoloog van een man, Bennie, afkomstig uit een kleine provinciestad die zijn heil heeft gezocht in New York City, symbolisch centrum van succes waar het gaat om amusement, zaken en cultuur. Bennie is gedeprimeerd. Mabel, zijn vrouw, heeft hem verlaten. Hij is werkloos en de ratten rennen door zijn kamer. ‘Het appartement was al twee jaar dichtgetimmerd en nog steeds niet afgebroken.’ (Een zin zonder grote woorden, maar veelzeggend, venijnig, kritisch.) Mabel, toen ze nog thuis was, ging elke nacht naar de telefooncel en belde de slechts voor vrouwen bestemde sos-lijn ‘Daddy Wolf’.

Bennie staat in de telefooncel. Hij heeft zo maar een nummer gedraaid om aan een onbekende van zijn wanhoop te vertellen, maar de verbinding is verbroken. Hij heeft de telefoniste die hij ‘Operator’ noemt, zonder lidwoord, (Alof het God was) gevraagd de verbinding te herstellen. Hij wacht. Buiten de cel staat een man die ook wil bellen. Aan hem vertelt Bennie opnieuw zijn verhaal.

De telefooncel is in de moderne stedelijke samenleving een biechtplaats geworden. De ongeziene luisteraar aan de andere kant van de lijn is de priester, luisterend naar de ontboezemingen van de boeteling. daddy wolf geeft altijd hetzelfde mechanische antwoord: ‘Keer terug tot de kerk.’ Maar daddy wolf suggereert niet alleen de zachtmoedige Vader, de Herder die zijn kudde weidt. Hij is tevens de Verleider. Het telefonische contact biedt naast een religieus surrogaat ook een schrale, onproduktieve seksuele relatie.

De symboliek is subtiel en suggestief. Het verhaal geeft al zijn geheimen niet bij eerste lezing prijs. De beelden gaan bij herlezing op verschillende niveaus functioneren. Uitgaande van een eenvoudig gegeven, uit het leven gegrepen, bouwt Purdy een kunstig vlechtwerk van motieven. De aandachtige lezer krijgt een pregnant beeld van Bennies ontluistering en hardnekkige poging nog iets van menselijke waardigheid op te houden.

Purdy's hel komt tot leven door de observatie van het exacte gebaar. Zijn gescheiden mannen en vrouwen, zijn in de steek gelaten kinderen, psychisch geruïneerd, economisch bezitsloos, spreken, in een laatste poging zich te handhaven, een beheerste taal, maar wat we horen zijn de kreten van menselijk protest.

[p. 154]

Vijf bladzijden Purdy zeggen meer over Amerika dan zeshonderd bladzijden van Irving.

Als vele Westeuropese schrijvers beseft Purdy dat hij machteloos staat tegenover de collectieve geschiedenis. Schrijvers als Malraux, Sartre en Norman Mailer waren er van overtuigd dat ze macht hadden over de gebeurtenissen, dat ze als beroemdheid tussenbeide konden komen. Omdat er geen allesomvattende theorieën meer zijn die mens en wereld kunnen verklaren is de ontreddering, ook tegenover eigen persoonlijke geschiedenis groot. Het is niet meer mogelijk om die onvergetelijke romanhelden uit de negentiende eeuw te scheppen. Helden met een voor- en nageslacht, met een karakter dat door erfelijkheid en milieu, aan het eind van de roman, gans uitgebeeld en verklaard, geheel doorzichtig was.

Nu is die hoofdfiguur veel meer een afsplitsing van de schrijver, heeft minder contour, is uiteindelijk ondefinieerbaar en raadselachtig. Het wantrouwen jegens eigen denken en voelen bij zoveel jonge schrijvers, die crisis van het bewustzijn, leidt er toe dat zoveel jonge helden zich uit de wereld terugtrekken, op zoek naar een identiteit, op zoek naar een houding jegens die buitenwereld.

Naast 't Hart en De Jong zijn er nog andere schrijvers. Die recente Nederlandse literatuur is geen beraamde poging, gelukkig niet, om de wereld te veranderen, maar geeft wel een scherp beeld van een maatschappij die bezig is te veranderen. Die literatuur laat zien dat mensen op andere wijze dan vijf jaar geleden de werkelijkheid beleven. Die literatuur sluit zich niet op in een ivoren toren, maar geef het leven weer. Zonder dat schrijvers krampachtig actueel doen, herkennen mensen van nu zich in deze moderne literatuur. Als in Purdy's boeken zijn in die literatuur thema's als latent geweld, werkloosheid, de sinistere wereld van de projectontwikkelaars en vele andere aspecten van deze tijd impliciet aanwezig. Impliciet, wat niet wil zeggen: vaag, verdoezelend, maar geïntegreerd in het verhaal.

Maar, ik moet toegeven, ook die goede Amerikaanse literatuur neemt een scherper maatschappelijk standpunt in. Dat heeft ongetwijfeld te maken met de schaal waarin de gebeurtenissen daar plaatsvinden, met het agressieve karakter van die maatschappij en met de rol die het land in de wereld speelt. Het is moeilijk je werk te voeden met politiek als je in veiligheid verkeert. Na de Korea- en Vietnamoorlog had in Amerika één op de drie gezinnen een zoon verloren. Dat je dan anders aankijkt tegen de Amerikaanse president en de kliek die hem omgeeft is begrijpelijk. Laten we ons voorstellen:

Het is zondagmiddag. De Russen vallen Polen binnen om het gezag van de communistische partij te herstellen. De Nederlandse premier, Van Agt, krijgt het bericht door. Hij maakt rustig zijn wandelingetje af in de Heilige Landstichting. Reagan, een derderangs Hollywoodster, heeft zoveel persoonlijke macht dat hij, met restricties, kan besluiten om atoomwapens in te zetten. In de tijd van de Cubacrisis, 1962, schreef Norman Mailer een open brief aan president John Kennedy, waarin hij namens de bewoners van New York Jacqueline Kennedy als gijzelaar vroeg. Met de volgende grandioze motivatie: ‘Volgens de logica van de oorlog moet u als leider van dit land beschermd worden. Maar dalen uw kinderen en uw echtgenote ook met u af in de schuilkelder? Bent u er zeker van dat het veilig zijn van uw familie en uzelf, u in het diepst van uw hart niet onverschillig maakt tegenover de vernietiging van een hele stad? Wie van ons kan zeggen dat hij huilde om de honger en dood van tien miljoen Chinezen?’ (The Presidential Papers, London 1968)

Vond ook de tweede wereldoorlog geen neerslag in de Nederlandse literatuur, vonden de politionele acties in het voormalige Indië geen neerslag in de Nederlandse literatuur?

[p. 155]

Anbeek heeft mij een onzorgvuldig stuk voorgelegd. Kan hij werkelijk staande houden dat Roland Holst een even wereldvreemd als onleesbaar oeuvre heeft geschreven? Anbeeks beschrijving en vergelijking van de Amerikaanse en Nederlandse literatuur vraagt nogal wat nuancering om een werkelijke situatie weer te geven.