De Gids. Jaargang 144

[p. 139]

Frans de Rover
Wat actueel is, is (geen) kunst

Het viel me juist de laatste maanden al vaker op: een verblijf in Amerika laat diepe sporen na; aan het ‘wilde leven’ ontkom je niet zonder kleerscheuren. Teruggekeerd in onze gezellige moerasdelta krijgt Ton Anbeek dan ook prompt een literair wat kriebelig, of beter: kregelig gevoel. Want hoewel hij zijn inleiding besluit met de opmerking dat hij geen oordeel wil of zal vellen (en bij voorbaat alle opponenten tegen zijn sweeping statements met een defensieve instelling opzadelt), eindigt hij toch maar met een oproep tot, of all possibilities, wat meer straatrumoer in de Nederlandse roman. Nu hoef ik voor dat straatrumoer hier mijn kop maar uit het raam te steken, en dus helemaal geen boek te lezen, maar dit terzijde.

Voor alle duidelijkheid stel ik nu maar direct dat ik, niet gehinderd door angst voor generalisaties (evenmin als Anbeek trouwens), best een oordeel wil geven: ik acht veel van de meest recente Nederlandse literatuur van een hoger gehalte dan de Amerikaanse bestsellerliteratuur van het genre dat Anbeek zo getroffen heeft. Het probleem in deze uitspraak is natuurlijk het begrip ‘van hoger gehalte’. Welk gehalte?

Anbeek signaleert een aantal verschijnselen en doet een aantal uitspraken die niet op juistheid of onjuistheid beoordeeld kunnen worden. Ten dele omdat ze onvergelijkbare grootheden bevatten, maar vooral omdat ze voortvloeien uit een bepaalde literatuuropvatting. Het is dan ook niet interessant om het nu over oplagecijfers, taalgebied en commercie te hebben (de relatie tussen kwantiteit en kwaliteit is trouwens een heel andere problematiek), het is wel van belang om wat dieper op dat begrip ‘literatuuropvatting’ in te gaan, op dat geheel van denkbeelden over aard en functie van literatuur. Dat is immers de grond waaruit appreciatie en depreciatie van de diverse literaire uitingen voortkomt.

Het is jammer dat Anbeek slechts twee van de drie Amerikaanse auteurs citeert en geen enkele Nederlander aan het woord laat, maar wat de Amerikanen zeggen is klare taal (Anja Meulenbelt cum suis knikken instemmend): de schrijver heeft een maatschappelijke taak; de schrijver dient op een of andere manier (liefst ‘verhuld’ natuurlijk) moralist te zijn. Dat de boodschap in een behoorlijke structuur moet steken, met voor de liefhebber nog wat technisch puzzelwerk, is vanzelfsprekend; vertellersvakmanschap is een minimumeis (onze bestselling-auteurs van region-novels knikken instemmend). Het gaat echter om die boodschap, die inhoud, en Anbeek geeft daar een

[p. 140]

treffende karakteristiek van: ‘geweld, onrechtvaardigheid, de incompetentie van de machthebbers vormen de thema's.’ Zo is dat. Actie, harde actie en sensatie. Daarbij komt dan nog een flinke kwak vertrouwen in de Amerikaanse ‘energiekheid’: realistisch, actueel, een bestsellerresultaat is verzekerd. De Amerikaanse rugzaktoeristen in Griekenland behoeven zich daar gelukkig niet te vervelen.

Alle goede bedoelingen van de door Anbeek geciteerde auteurs ten spijt, lijken de recente ontwikkelingen in het Grote Land zich nauwelijks door dit type literatuur te laten beinvloeden. En zo hoort het ook. Ik zeg dat niet met een ondertoon van leedvermaak of ironie, ik zeg dat vanuit de opvatting dat literatuur in onze moderne samenleving niet (meer?) het geschikte medium is om maatschappelijke verandering te bewerkstelligen. Althans niet op de (naïeve) manier zoals de Amerikanen zich die voorstellen. Ook in Nederland zijn analoge denkbeelden trouwens niet onbekend. Om toch enigszins in de buurt van Anbeeks voorbeelden te blijven, ga ik nu niet in op de onverteerbare montage-constructies van Vogelaar, Van Marissing en consorten, maar noem ik Frans Martinus Arion. Na de publikatie (en het - terechte - succes) van zijn roman Dubbelspel (1973) omschreef hij zijn werkwijze met: ‘Ik hanteer bekende middelen en zo kom ik rustig bij de burger binnen om hem dan te bombarderen met nieuwe inzichten over de lagere klasse’ (Haagse Post, 26.4.1974). De sandwich-techniek van het Vara-realisme. Anbeek zou in de produkten daarvan ongetwijfeld elementen van ‘krachtige morele verontwaardiging’ en ‘scherpe kritiek’ ontdekken en prijzen. Maar dit type literatuur loopt immer vast in dead-end street. Arion schreef zich klem in onleesbare ideeënromans, vol goede bedoelingen en kritische inzichten, maar literair volstrekt oninteressant. Dat laatste kan men wijten aan een gebrek aan ‘vertellersvakmanschap’, maar de fout is al eerder gemaakt: op het moment dat aan literatuur een maatschappelijke functie werd toegeschreven, op het moment dat de verteller uit het oog verloor dat hij geen verteller maar een schrijver moet zijn.

Louis Ferron, toch bepaald geen l'art pour l'art-kunstenaar, heeft juist dit ‘gevaar’ onderkend: ‘Literatuur is superieure zelfbevrediging met als dubbele bodem dat de lezer zich er ook nog eens aan kan bevredigen. Wie iets wil bewijzen of aantonen hoort in de literatuur niet thuis. Wie met literatuur wil “sturen” of “openbreken” evenmin. Een schrijver is een schrijver en geen agoog, missionaris of anderszins’ (Vrij Nederland, 29.1.1977).

De laatste zin had ook uit de mond van W.F. Hermans kunnen klinken, want die spreekt al meer dan twintig jaar woorden van gelijke strekking uit. Ik ben daarom ook benieuwd naar de context van Hermans' (door Anbeek genoemde) opmerking dat het ‘vreemd’ is dat geen van de insiders een roman over Provo heeft geschreven. Ik kan me nauwelijks voorstellen dat hij verlangend naar een dergelijk geschrift uitziet. Bovendien, is deze door Anbeek instemmend opgenomen opmerking - in deze vorm - niet even dwaas als de twee regels verder gehoonde situatie dat Meulenbelt door feministen besproken werd: kan alleen een insider over Provo schrijven? een professor over professoren? een vrouw over vrouwen? een Amerikaan over Amerika? Is het voor een roman met een specifiek onderwerp alleen maar nodig ‘er bij te horen’, ‘er geweest te zijn’?

Niet alleen Hermans, ook andere van onze oudere bestseller-auteurs tegen wie de nieuwere generaties vaak worden afgezet, Harry Mulisch en Gerard Reve, hebben steeds (in de jaren zestig schreef Mulisch geen fictie) de nadruk gelegd op het relatief autonome karakter van literatuur waar het gaat om de relatie tussen het literaire werk en de directe actualiteit. Ik zeg met nadruk: de directe actualiteit en ik bedoel daarmee ‘de’ werkelijkheid die auteur en lezer op een gegeven moment delen omdat zij tijdgenoten zijn.

[p. 141]

Directe verwijzingen naar ‘de’ werkelijkheid ontbreken in een groot aantal recente prozawerken; ik zal Anbeek die constatering niet afstrijden. Maar er is ook nog een andere actualiteit. Mulisch schreef met Twee vrouwen (om maar eens een Nederlandse bestseller te noemen) weliswaar een roman over een lesbische relatie - en was op dat moment hoogst actueel bezig -, maar tegelijkertijd ging dat boek niet over een lesbische relatie en verwees het naar een andere actualiteit. Dat laatste geld ook voor de ‘oorlogsromans’ van Hermans en voor de ‘homoseksuele emancipatieboeken’ van Reve. Die andere actualiteit ligt dan in het kunstkarakter van de werken, in het in feite onbeschrijfbare en daarmee onvoorspelbare dat appelleert aan de lezers over de direct herkenbare, eigentijdse werkelijkheid heen. De schok die een lezer op zo'n moment ervaart, heeft niets te maken met het herkennen van Wiegel in dat opgeblazen mannetje of Van Agt in dat griezelige mannetje of Wim Kok in dat charmante mannetje. Die schok heeft niet met ‘de’ werkelijkheid te maken, maar met ‘werkelijkheid’, ‘actualiteit’. Of, met de woorden van Dirk Ayelt Kooiman: ‘Een kunstwerk is of altijd aktueel of het is het nooit geweest - geen kunstwerk dus’ (Vrij Nederland, 29.1.1977). Eenzelfde ‘schokervaring’ duidt Mulisch in De compositie van de wereld aan met het ‘eureka’, een soort Aha-erlebnis die op kan treden bij de confrontatie met een kunstwerk. Literaire kunstwerken die het Aha, dat zich uit in de vorm van een lach(je), oproepen, kan ik daarom onmogelijk ‘somber’ noemen. Opwaaiende zomerjurken is geen somber boek, Canaponi en Meijsing (zowel de broer als de zuster) schrijven geen treurig proza, Cees Nooteboom geeft met zijn magistrale Rituelen geen handleiding voor pessimisme. Als die boeken op dat aspect gelezen en beoordeeld worden, gebeurt dat door lezers die ‘een verhaal’ willen horen (lezen), die zich willen laten meeslepen om iets van ‘de’ werkelijkheid te ervaren. Maar voor de bevrediging van hun verlangens zijn het tv-journaal, de actualiteitenrubrieken en de opinieweekbladen passender media. Of de boeken van de (neo)naturalisten en (-)realisten, en misschien ook wel de boeken van Maarten 't Hart.

Literatuuropvattingen. Schrijvers noch lezers kunnen zich onttrekken aan de actualiteit; zij blijven altijd kinderen van hun eigen tijd. In die zin zal onze recente literaire produktie ook best het huidige Nederlandse klimaat weerspiegelen. En inderdaad, in vergelijking met de Amerikaanse samenleving zullen hier het extreme, het grootse, het wilde, het energieke en het optimistische wel ontbreken of slechts in zwakke afschaduwingen voorkomen. Onze literatuur zit dan ook niet zo ‘vol gekke en gewelddadige gebeurtenissen’ en ‘gekke coïncidenties, anekdoten’. Ik betreur dat niet. Anbeek voorspelt ons maatschappelijk zware tijden vol raciale spanningen, krakersoorlogen en sociale onrust. Niet zo'n geweldig originele voorspelling; maar het is absurd op de te verwachten moeilijkheden te anticiperen met een oproep aan de schrijvers om, in dit geval nogal profetische, boeken te gaan schrijven, die de lezers vervolgens in hun rugzak zullen stoppen. Dan ken ik wel effectievere media om maatschappelijke ontwikkelingen te beïnvloeden.

Ik noemde veel van de recente Nederlandse literatuur ‘van hoger gehalte’ dan de Amerikaanse bestsellers. Ik noem de literatuuropvatting van een aantal Nederlandse auteurs, waarin realisme geen eindpunt maar uitgangspunt is, van hoger gehalte dan die van hun Amerikaanse collega's. Het gaat mij in literatuur niet om een maximum aan sensaties en gebeurtenissen. Wat ‘gebeurt’ er nu eigenlijk in De Toverberg van Thomas Mann en in de romans van Marcel Proust? Ik weet er zo gauw geen ‘gekke’ situaties uit na te vertellen. Wat ‘gebeurt’ er in het werk van De Revisor-auteurs en aanverwanten? Heel wat, vooral in het schrijven zelf, maar gelukkig niet al te veel van wat ik de hele dag overal kan zien en horen. Gelukkig probeert een aantal au-

[p. 142]

teurs hier meer te presenteren dan een directe reactie op de directe werkelijkheid met behoud van zo veel mogelijk directe herkenningsmiddelen voor de lezer. Het soort op de actualiteit geënte boeken dat Anbeek zo charmeert, zal verouderd zijn op het moment dat de actualiteit verouderd is. En dat is meestal redelijk snel, al duurt het soms wel een hele vakantie aan de Middellandse Zee. Max Havelaar wordt nog steeds gelezen en gewaardeerd ondanks het feit dat Multatuli er zijn maatschappij mee wilde veranderen; De negerhut van oom Tom is gedegradeerd tot tweederangs kinderboek dankzij het feit dat Beecher Stow haar maatschappij wilde veranderen. Dat verschil, dat heeft iets met het ‘eureka’, met het kunstkarakter te maken.

Het ligt niet aan de Nederlandse literaire kritiek dat juist boeken met een min of meer geprononceerd kunstkarakter de laatste jaren zo veelvuldig besproken en geprezen worden. Zo'n macht schrijf ik de critici niet toe. Ik betwijfel of de laden van de literaire uitgeversburelen volgestouwd liggen met goedgeschreven manuscripten over maatschappelijk onrecht, straatrumoer en vrouwenleed die niet uitgegeven worden omdat ze te realistisch zouden zijn. Ik vermoed niet dat er veel lezers smachten naar een onvervalste action-novel op Nederlands formaat. Ik veronderstel dat er hier een soort wisselwerking bestaat tussen de deelnemers aan het literaire communicatieproces. De literatuuropvatting die deze deelnemers huldigen is min of meer gemeengoed en wortelt in onze, misschien kan ik beter zeggen: in de moderne West-Europese literaire traditie, die nu eenmaal altijd meer op heeft gehad met die ándere actualiteit dan met de actualiteit-van-alledag. In de energieke op het hic et nunc gerichte Polaroid-samenleving ligt dat ongetwijfeld anders. Door Anbeeks verslag wordt het mij nog eens te meer duidelijk waarom iemand als de dadaïst Marcel Duchamp, om eens een kunstenaar uit een andere discipline te noemen, juist in Amerika zo'n warm onthaal van navolgers heeft gekregen. Back to reality. De hoop der natie stapt in het uitgezette spoor. ‘De studenten daar bleken een vrijwel onoverwinnelijke weerzin te vertonen tegen Nederlandse letterkunde.’ Des te erger voor die studenten, zou ik zeggen. Ik hoop tenminste dat de tijd nog ver af is, dat hier zo'n wilde bestseller verschijnt, geprezen door de literaire kritiek, over een plastic-zakken man, wonend in een kraakpand vol gekke Surinamers en jeugdige werklozen, die aan het eind van het verhaal Caransa blijkt te heten.