De Gids. Jaargang 144

[p. 113]

R. Kroes
Drie Amerikanen, twee Nederlanders - and so what?

Men neme... Het recept lijkt zo duidelijk. Drie Amerikanen, twee Nederlanders en wat leest men af? De Amerikaanse literatuur staat open voor de eigentijdse wereld (al lijkt mij De Gebroeders Karamazov geen overtuigend bewijsstuk), de Nederlandse keert zich daarvan af en draait rond een besloten binnenwereld. De Amerikaanse literatuur levert moralistische leerstukken over de samenleving, de Nederlandse mijdt de actualiteit of verdient, in het tegengestelde geval de naam literatuur niet. Zo sluit zich de kring, al is dat bij een cirkelredenering niet erg verrassend.

Wat moet men aan met zo'n vluchtige collage van stereotiepen? Eén jaar aan de universiteit van de sportbroekjes de de T-shirts lijkt de auteur weinig verder te hebben gebracht dan de standaardtyperingen die hij meebracht. Hij afficheert zichzelf een beetje als de rugzaktoerist die hij als graadmeter van populariteit invoert. Mijn hemel, iemand is een jaar in Amerika en moet dan bij Vonneguts ‘shopping-bag lady’ denken aan Howard Hughes.

Het is eigenlijk geen wonder dat iemand die zich zo wel voelt bij stereotiepen ook klakkeloos aansluit bij het cultureel modieuze. Evenals stereotiepen is een mode, hoewel vluchtiger, kant-en-klaar voorgevormd sociaal aanbod. Het is natuurlijk raadselachtig dat Amerikaanse studenten onze literatuur niet blieven, maar zeker zo intrigerend is de vraag naar het soort culturele amnesie dat zich van ‘cult book’ naar ‘cult book’ spoedt. Vier jaar geleden en Anbeek zou Zen or the Art of Motor Cycle Maintenance hebben genoemd - alweer vergeten ‘cult book’ en de belichaming bij uitstek van die culturele amnesie die steeds opnieuw het wiel uitvindt. De opvatting van cultuur als jam - hoe minder je hebt, hoe meer je het moet uitsmeren - bereikte een hoogtepunt bij Robert Pirsig, die op eigen kracht ontdekte dat er zo iets als Griekse filosofie had bestaan.

Het is natuurlijk een toevalstreffer als aardige voorbeelden van het soort laat-puberale roerselen dat in het werk van 't Hart en De Jong Nederlandse lezers zo aanspreekt, net op een rage in Amerika aansluiten. Maar waarom rages tegen elkaar uitgespeeld? Spreekt Amerikaans werk van meer blijvend belang als dat van Barth, Pynchon, Coover, Gaddis, Barthelme, of voor mijn part Joseph Hellers Something Happened in plaats van zijn Good as Gold evenzeer aan als de genoemde rugzakboeken? En wat Nederland betreft, zijn boeken als van Oscar de Wit en Hermans' Onder professoren geen bewijzen van het tegendeel van Anbeeks stelling? Richten ze zich niet, meer of minder gedreven, meer of minder satirisch, tot een herkenbare actualiteit?

De vraag blijft natuurlijk of ook zulke boeken Amerikaanse studenten zouden aanspreken. Hoewel Onder professoren een vrij schaars, zij het waardig Nederlands pendant is van het genre van de universitaire roman dat onder handen van Britse auteurs als Amis, Bradbury en Lodge zo'n aanhoudende bloei vertoont, is het natuurlijk als sleutelroman sterk aan Nederland gebonden. Het zou interessant zijn

[p. 114]

Amerikaanse lezers bij voorbeeld Bradbury's The History Man en Hermans' Onder professoren (in een goede vertaling - Under Professors - bij voorbeeld) voor te leggen en dan te zien hoe het uitpakt. Ik vraag me af of het Engelse voorbeeld wel zoveel meer zou aanspreken.

Misschien dat het woord sleutelroman ons toch wel verder helpt. Anbeek heeft natuurlijk gelijk - als hij dat tenminste bedoelt - dat de Nederlandse literatuur provinciaal - of parochiaal - is en daardoor in het buitenland moeilijk weerklank vindt. In zekere zin is de hele Nederlandse literatuur een sleutelliteratuur, vervuld van herkenningstekens, die slechts landgenoten aanspreken, en het vergt geduld en openheid bij buitenstaanders zich geleidelijk die tekentaal te verwerven. Met andere letterkundes is dat niet anders. Het herkenbaar eigene brengt een literatuur tot bloei maar maakt haar tevens minder toegankelijk voor buitenstaanders. Ook binnen een nationale literatuur vinden we de werking van dit hermetisch element. De Zuidelijke letterkunde in de Verenigde Staten is een voorbeeld. Ze is een literatuur voor ingewijden, een vertelling die uitspint wat het gehoor aan voorkennis bezit en weert in haar evocatie van een besloten, geobsedeerde wereld de buitenstaander af. Kennis van het Zuiden, zijn geschiedenis, zijn psychologie helpt; het helpt te weten wat een bottle tree is (en wat het niet is) als men Eudora Welty leest. Maar tot op zekere hoogte is de niet-Zuiderling gedoemd buitenstaander te blijven en behoudt de Zuidelijke literatuur haar hermetisch karakter. Nu is dat op zich een kenmerk van literatuur dat de lezer kan intrigeren en vasthouden.

De relatie van buitenstaander en hermetische geslotenheid kan zelfs in de verhaalstructuur doordringen als in Faulkners meesterlijke Absalom, Absalom!, waar de verteller, Quentin Compson, tegenover een buitenstaander, een Canadese medestudent, tot een tastende reconstructie van een noodlottige familiegeschiedenis in zijn geboortestreek komt. Hoezeer de toehoorder meedenkt en meeconstrueert, hij blijft buitenstaander. ‘Tell me about the South. What's it like there. What do they do there. Why do they live there.’ Why, niet how. De vraag rijst als het verhaal al ver is gevorderd.

Het moet toch mogelijk zijn om buitenstaanders - buitenlanders - tot die vraag over Nederland te brengen als ze Nederlandse literatuur lezen. Why do people live there? Waarom leven wij hier? Wat voor verantwoording leggen wij af in onze literatuur over onze gehechtheid, onze verworteling in Nederland, hoe verscheurd die affectie ook zijn mag.

Onze positie is niet ongelijk die van het Amerikaanse Zuiden, onze literatuur, hoewel nationaal, als die van het Zuiden een streekliteratuur, kleinsteeds, provinciaal, maar met alle opgehoopte benardheid, obsessie en machteloze rebellie vandien. Men moet de Nederlandse provinciestad van binnen uit kennen, de verstikking van zijn sociaal, kerkelijk en cultureel leven, om de magische transformatie te herkennen die zij in veel Nederlandse literatuur ondergaat - de allure van mythische kosmologie als bij Van Schendel, Vestdijk, de vroege Mulisch en Van het Reve, Wolkes. Zijn die obsessies, is die mythische rebellie zo moeilijk te herkennen voor buitenstaanders? Of de wat kleinere gebaren, de meer melancholieke of ironische rebellie van Nescio, Carmiggelt of Koot?

Zo goed als het Zuiden van de Verenigde Staten niet zonder een Center for the Study of Southern Culture meent te kunnen, aan de Universiteit van Mississippi, zo vergt ook de verbreiding van Nederlandse literatuur iets van die schaal en omvang. Losse, toevallige confrontatie met enige recente bestsellers haalt niet s uit, zo min als het uitblijven van respons iets zegt over de Nederlandse literatuur. Iedere bewering, op zo'n smalle basis gedaan, is met haar tegendeel te bestoken. De Amerikaanse literatuur geëngageerd, betrokken op actuele problemen, zoals feminisme, rassenstrijd, politieke verwording? Natuurlijk,

[p. 115]

men kan voorbeelden noemen. Maar evenzeer is de lezing mogelijk van de moderne Amerikaanse literatuur als toenemend ten prooi aan vervreemding, in een terugtocht op laatste wankele bastions van een besloten binnenwereld. Morele zekerheden, kritische onverzettelijkheid is wel het laatste wat men in vele moderne, of zogeheten post-moderne literatuur aantreft. Een gevoel van entropie, van ‘everything running down’ in de woorden van Susan Sontag, van zinledig, anarchisch bewegen naar de laatste groef van de plaat - de opmars naar de ruis - is een pessimistische grondtoon in de Amerikaanse literatuur die van Henry Adams af is te herkennen. Entropie is de ordenende metafoor voor beschouwingen over Amerikaanse literatuur van bij voorbeeld de Brit Tony Tanner en de Fransman Bernard Poli. Hoeveel gedruis van herkenbare actualiteit in dergelijke literatuur ook doorklinkt, het bepaalt er niet de waarde van. Ralph Ellisons Invisible Man is geen meesterwerk omdat er zoveel negerprobleem - of zoveel dodelijke satire op communistische cellenbouw - inzit. Wie dat meent heeft het boek verkeerd gelezen. Daarom toch maar beter Anja Meulenbelt door een feministe besproken.

Maar met het ambassadeurschap voor Nederlandse cultuur - de houding in het algemeen trouwens van Nederlanders tegenover hun eigen taal en literatuur - lijkt nog wat anders aan de hand. Op velerlei terrein merkt men toch iets van een Weg-mit-uns-instelling. Het kan uiteenlopen van een verontschuldigend weglachen van het eigene om snel in het Engels over te gaan (want dat spreken we óók zo goed), van valse schaamte en vage twijfel tot een volledige afwezigheid van ieder besef van het eigene. Die laatste houding is misschien nog wel fnuikender dan de eerste. Onder de vlag van Nederlands openheid naar de wereld en zijn vermeend kosmopolitanisme zou men zelfs een Centrum voor de studie van Nederlandse cultuur laten leiden door een Duitser of een Amerikaan, als zo iemand maar belooft binnen twee jaar de Nederlandse taal te beheersen. Daar komt natuurlijk nooit iets van terecht, gezien ook de serviele zelfwegcijfering van Nederlanders. Zelfs na jaren is zo iemand nog niet in staat een onbenullig keutelhoekje in een universitair weekblad in goed Nederlands te vullen. Wij vertalen het wel. De overschatting van onze vaardigheid in ‘vreemde’ talen is de keerzijde van de geringschatting van de hermetische tekentaal van het eigen cultuurbezit, het vreemde in eigen huis. Beide zijn het teken van een gemakzuchtige instelling ten opzichte van de verwerving van eigen of andermans cultuur. Wij doen dat wel even. Wie echter zo weinig belang hecht aan of belang stelt in het eigene, moet zich niet verbazen als buitenstaanders geen belangstelling tonen.