De Gids. Jaargang 144

[p. 95]

J.R. Evenhuis

Elk land met zijn eigen taal heeft op de een of andere manier ook zijn eigen literatuur. Die literatuur kan beter of slechter zijn, zoals burgers gelijk zijn voor de wet kan men geen land met een eigen literatuur het recht ontzeggen daarop trotser te zijn dan op alles wat in de rest van de wereld aan literatuur wordt voortgebracht.

Die trots heeft dan ook volop bestaan, te meer daar een nationale literatuur vaak het eerste is geweest wat sommige volken (in Finland en Tsjechoslowakije bij voorbeeld) op de gedachte heeft gebracht dat zij toch eigenlijk een natie vormden. Ja, die literatuur kan eventueel ook het laatste worden wat aan een verloren nationaal bestaan herinnert. De Poolse literatuur van de negentiende eeuw was daarvan een opmerkelijk, zeer pathetisch voorbeeld.

Deze kwesties van de waarde van een eigen literatuur voor een volk zijn tegenwoordig maar weer al te actueel, vooral in Oost-Europa. Nationale trots mag misschien vroeger een wat te preponderante rol gespeeld hebben en veel slechte literatuur hebben voortgebracht. In het element zit een waarheid die niet straffeloos verwaarloosd wordt.

Nemen we slechts de Tsjechoslowaakse literatuur van het moment. Milan Kundera heeft onlangs verklaard dat de Tjechoslowaakse natie haar bestaan in de eerste plaats aan haar literatuur dankt, niet aan ‘gewapende macht of aan politieke slimheid’, en dat ook haar toekomst uitsluitend door haar literatuur kan worden verzekerd. Men zou daar onder de gegeven omstandigheden niet graag tegen willen polemiseren. Maar het is duidelijk dat de functie van de literatuur daarmee een andere is geworden, dat zij voor iets moet inspringen dat niet meer aan zuiver literaire maatstaven kan, ja mag beantwoorden.

In Nederland heeft de zaak niet zo'n dramatisch nationaal aspect. Maar ook hier gaat het al geruime tijd eigenlijk meer om de kwestie wat de Nederlandse literatuur naar buiten waard is, wat zij in internationaal en interlinguaal verband voorstelt, dan wat zij in zichzelf waard zou kunnen zijn. Buitenliteraire gezichtspunten zijn een overwegende rol gaan spelen.

Nu wordt de Nederlandse literatuur zeker niet kapot gedrukt, zoals de Tsjechische. Zij kan haar vleugels ruimer uitslaan dan dat waarschijnlijk ooit het geval is geweest, want er zijn thans veel meer mensen in Nederland die er gewoonte van maken van zogenaamd literaire boeken kennis te nemen. Maar dat voordeel is nu juist opgetreden in een tijdsgewricht waarin ons van alle kanten wordt verzekerd dat nationale karaktertrekken er niet langer zoveel toe doen en dat we ons niet alleen in ons materieel bestaan, maar ook in ons geestelijk huishouden meer op andere, ‘belangrijkere’ volken hebben te richten.

‘De kwaliteit van ons leven en welzijn wordt goeddeels buiten onze grenzen bepaald’, aldus de woorden van een reclametekst die Nederlanders nu gemakkelijk onder de ogen kan komen. Dat mag vriendelijk en informatief bedoeld zijn. Wat het uiteindelijk impliceert is dat er ook voor specifiek Nederlandse uitingen als de Nederlandse literatuur er een is, steeds

[p. 96]

minder ruimte zou zijn. En dan zou zich in West-Europa, meer tersluiks en ongemerkt, precies dat voordoen wat men in Oost-Europa zo erg vindt omdat het daar zo repressief gebeurt.

Zo is in Nederland al de kwalijke gedachte opgekomen dat men des te ‘trotser’ op zijn eigen literatuur moet zijn naarmate zij in het buitenland beter verhandelbaar blijkt te zijn. Daar kan niet ernstig genoeg tegen gewaarschuwd worden. Het is de beste methode om vreselijk ‘self-conscious’ te worden, zich alsmaar af te vragen wat de reputatie van onze literaire uitingen elders zou kunnen zijn. En staat het daarmee slecht, dan zal het wel slecht staan met de Nederlandse literatuur als zodanig.

Zo heeft een weg die men is ingeslagen om die literatuur, hoofdzakelijk voor het eigen gevoel, meer te laten gelden precies het tegendeel opgeleverd van wat beoogd werd. Waarom wil het buitenland onze literatuur niet? Dat is in Nederland een bange vraag geworden. Een vraag die niet hoefde te komen zolang nog niet zo pathetisch over de invloed van de Nederlandse literatuur in het buitenland werd gedaan.

Thans schijnen we zelfs in de fase terechtgekomen te zijn dat literatuur al als een deel van het nationaal produkt wordt beschouwd, waarvoor buitenslands ‘promotion’ moet worden bedreven als de binnenlandse verbruikswaarde niet direct is tegengevallen. Er worden van hogerhand pogingen tot ‘exportbevordering’ gedaan, in de vorm van gesubsidieerde vertalingen die al dan niet een ‘markt’ vinden, of men pakt hetzelfde probleem wat academischer aan en dan komt een Anbeek uit Californië terug met de boodschap dat Amerikaanse studenten geen enkele boodschap aan de Nederlandse literatuur hebben.

Een uitermate voorspelbare boodschap. Want weet in Nederland dan niemand dat nauwelijks één procent van de Amerikaanse jeugd zich aan de moeite van het leren van een vreemde taal onderwerpt en dat daarvan een klein gedeelte er noemenswaardige successen bij boekt? En om een buitenlandse literatuur te kunnen appreciëren zal het toch wel nodig zijn dat er althans de schim van kennis van de taal waarin die literatuur is gesteld aan te pas komt? En waarom zouden die Amerikaanse jongeren zich nu juist een beetje in het Nederlands willen verdiepen?

De statistiek kan deze dingen al volledig verklaren. Maar kennelijk wil Anbeek niet voor niets in Californië geweest zijn en neemt hij die paar Amerikaanse studenten die hij gehad moet hebben als criterium, ten minste als alibi, om nogal principiële gezichtspunten ten aanzien van de Nederlandse literatuur aan de orde te stellen. Zij staat niet midden in de maatschappij, de auteurs die hij daarvoor als voorbeeld aanhaalt zijn veel te individualistisch en egocentrisch, zij weten ook geen goed bizar verhaal op poten te zetten, zij verwaarlozen de actualiteit en zijn in feite bang voor het leven. ‘Overstappen van de Amerikaanse naar de Nederlandse literatuur is als het afslaan van een drukke autosnelweg om terecht te komen in een verstild weiland.’

De ‘wereld-afgetrokkenheid’ is zijn grote bezwaar. Hij doet weliswaar eerst net alsof hij slechts twee Nederlandse auteurs en drie Amerikaanse losjes tegenover elkaar heeft willen plaatsen. Maar ten slotte blijkt, niet ontypisch voor ambassadeurs en apostelen die Nederland pleegt uit te zenden, dat hij elders alles leuker heeft gevonden. Ik gun hem dat van harte. Maar om ‘Amerikaanse studenten’ te laten uitmaken dat de Nederlandse literatuur te somber is, het te veel over ‘underdogs’ heeft (sinds wanneer is dat in Amerika ongepast?) en zich wat socialer moet instellen, vormt geen enkel criterium.

Dat ‘dynamische’ Amerika is een van de grootste clichés dat de ronde doet. Bovendien moet men ontzettend oppassen het op Amerikaanse studenten of op de schrijvers die zij lezen toe te passen. Nabokov, die het kon weten, was minder dan Anbeek door de Amerikaanse literatuur geïmponeerd. Zij herinnerde hem

[p. 97]

onweerstaanbaar aan ‘posjlost’, die triviale grootdoenerij die hem in het grootste deel van de Russische literatuur zo tegenstond.

Anbeek heeft drie auteurs uitgekozen die een aardig succes bij het Amerikaanse publiek hebben gehad. Hij geeft hoog op over hun burleske eigenschappen en vooral over hun maatschappelijke kant die hij bij Nederlandse auteurs zo deerlijk mist. Voorzover ik ze ken, horen ze echter volkomen in een Amerikaanse traditie thuis die de Amerikaanse roman overprogrammatisch gebruikt om de actuele problemen van een groot gemenebest aan de orde te stellen. Dat is, vooral nu, natuurlijk een zaak die ook de rest van de wereld kan interesseren. Maar in hoeverre wordt de Amerikaanse literatuur, alleen omdat zij de problemen van het land niet uit de weg gaat (Anbeek is geneigd dat voor moed te houden, net als die Amerikaanse auteurs zelf, maar het is doodgewoon een kwestie van markt), daarmee een ‘grote’ literatuur waarmee de literatuur van een kleiner en niet zo toonaangevend land voor haar eigen expressiebehoeften rekening zou moeten houden? Geef mij maar wat meer afstandelijkheid! Al dat krampachtige streven naar de Great American Novel die nu eens de laatste waarheid over de Amerikaanse maatschappij uit de doeken zal doen, zoals bij een Truman Capote; is het eigenlijk meer dan één grote blague, één felle zucht om ‘whith it’ te zijn?

Inderdaad, een Amerikaanse schrijver leeft niet (en verkoopt niet) als hij zijn speciale misstanden niet heeft gevonden. Maar dat ‘radicalisme’ is van een zeer bijzondere soort. Het is eigenlijk niet de bedoeling dat er in Amerika zoveel verandert. Het is één grote exercitie in collectief narcisme.

Om nog even bij die Amerikaanse studenten te blijven die Anbeek als kapstok wil gebruiken om de Nederlandse literatuur (zo ‘wereld-afgetrokken’ zegt hij, maar in het kleine Nederland wordt in feite meer de rest van de wereld binnengehaald dan in het grote Amerika) een lesje te geven. Ik herinner me een uitspraak van Heller over die studenten. Zij zijn volgens hem óók een Amerikaanse misstand. Zij verknoeien aan de universiteit steeds meer tijd en doen er noch professioneel noch intellectueel veel van waarde op. Zij gaan er slechts uit gemakzucht heen en willen daar dan later ook nog voor beloond zijn.

Maar als hij al die ‘radicale’ dingen dan verklaard heeft, trekt hij zich schielijk terug. ‘Ik bekritiseer de universiteit niet maar een sociale tendens’. Zo doet men dat in Amerika. Alles is er verkeerd. Maar alles is er tegelijk ook heel goed, en zo doceert Heller zelf aan een van die universiteiten literatuur en brengt Truman Capote zijn ‘aanvallen’ op de ‘criminele’ Amerikaanse maatschappij voor veel geld onder in allerlei ‘glossy papers’ die van het ‘radicalisme’ allang een goede zaak hebben gemaakt.

De betere Amerikaanse literaire kritieken ziet dat ook wel in en klaagt steen en been over een persisterende hebbelijkheid bij Amerikaanse auteurs om onrijpe dagdromen over hun maatschappij voor gewichtige participatie aan die maatschappij te houden. Zij slepen in dat opzicht een lelijke erfenis achter zich aan. ‘From one end of the nineteenth century to the other, Americans relied on the expansion of their society, to provide painless solutions to social problems’, heeft iemand geschreven, en wat ‘wereld-afgetrokkenheid’ betreft kan een jong Amerikaans auteur nog altijd uitstekend concurreren met een bij ons. ‘We seemed to think that we had seceded from history. International relations were for other people, not for morally immaculate Americans.’ Dus wie is solipsistischer?

Wat Anbeek, waarschijnlijk geïmponeerd door Amerika's positie in de wereld, ons biedt is wat Geoffrey Thurley een ‘roekeloze mythologisering’ van een eigenlijke oerprovinciale Amerikaanse literatuur heeft genoemd. (The American Moment, London 1977) In Nederland mag wellicht een te sombere geest een gevaar voor de literatuur betekenen, in Amerika heeft

[p. 98]

de betere kritiek reeds lang in de gaten dat het land in literair opzicht aan precies het omgekeerde euvel lijdt: Niets is daar goed als het niet een of ander escapisme inhoudt. De Amerikaanse literatuur is in wezen een nationale verbruiksliteratuur bij uitstek. Daarom hebben auteurs die meer specifiek literaire criteria aan hun werk wensten te stellen het er ook zo moeilijk gehad en hebben zij er zo dikwijls de voorkeur aan gegeven het land te verlaten en in een meer kosmopolitische omgeving met hun taak door te gaan. Zij gaven dolgraag al die voordelen van het zogenaamd rijke Amerikaanse leven op om ergens anders meer zichzelf te kunnen zijn. Zoals Henry James in 1895 noteerde: Als een Amerikaans auteur niet bereid is ‘to take the measure of the huge, flat foot of the public’, dan kan hij beter met schrijven ophouden.

Het zeer gemeenzame karakter van de Amerikaanse taal heeft het probleem nog vergroot. Een auteur werd al gauw een ‘ondemocratisch’ auteur als hij zich niet bij die gemeenzaamheid aansloot. Steven Marcus heeft zeer platisch beschreven wat Faulkner deed om zich aan de invloed van de naastbijzijnde gemiddelde Amerikaanse taalgebruiker te onttrekken. Deze ging, zegt hij, met een grote fles whisky in een isolerende schuur zitten, luisterend naar een stem die niet die van de typische Amerikaanse taalgeest was. Want luisterde hij dáárnaar, dan werd wat hij schreef niet literatuur zoals zijn betere artistieke ik zich dat wilde voorstellen.

Het is riskant de ene literatuur aan de andere ten voorbeeld te stellen, tenzij bij dat voorbeeld sprake is van een ontwijfelbare superioriteit. Er zijn een paar van die literaturen in de wereld, en het is waarschijnlijk niet toevallig dat zij die status al in de achttiende eeuw hadden bereikt, dus voordat de romantische beweging kwam die het aantal nationale literaturen zeer heeft doen toenemen, mede uit allerlei motieven die meer nationaal dan zuiver literair waren.

De Amerikaanse literatuur is ook een typisch produkt van de negentiende eeuw, gekleurd door een sterke politieke ideologie en ontzettend veel moralisme, al wordt dat dan tegenwoordig meest op de kop gezet. En een moralisme dat er dik opgelegd wordt is nooit een teken van een volwassen literatuur geweest.

Trouwens wie sprak in Europa over Amerikaanse literatuur voordat D.H. Lawrence daarover begon? Zij heeft een tijdlang opzien gebaard. Men kende die Amerikanen tenslotte zo weinig. Maar de sensatie is nu weer min of meer tot het uitgangspunt teruggekeerd. ‘Die amerikanische Gegenwartsliteratur ist ohne Biss’ (Fritz J. Raddatz in Die Zeit).

Het stuk van Anbeek, als verlaat voorbeeld van een ‘roekeloze mythologisering’, lijkt mij dus geen aanleiding om Nederlandse literatoren een minderwaardigheid aan te praten. In de eerste plaats zijn Amerikaanse studenten geen literaire instantie waarmee men rekening zou moeten houden, en in de tweede plaats beschikt de Nederlandse literaire kritiek, ondanks die toenemende tendens om onze literatuur aan die van het buitenland te meten, nog over genoeg eigen criteria om vast te stellen of een Nederlandse roman goed of slecht is.

Ik zei het al: Elk land heeft op de een of andere wijze zijn literatuur. Net als het zijn schilderkunst, zijn architectuur en een menigte andere eigen vormen van expressie heeft. En het is de vraag of men daar veel aan zal kunnen veranderen. Men kan een literatuur niet dwingen het ‘straatrumoer’ binnen te halen als haar zin daar nooit naar gestaan heeft.

Washington Irving, een Amerikaanse schrijver die de ideeën van zijn landgenoten over Nederland nogal bepaald heeft, was bijna twee eeuwen geleden even hier en gaf zijn directe impressies in een reisdagboek dat enige jaren geleden voor het eerst werd gepubliceerd.

‘A Dutch town,’ zo noteerde hij, ‘soon becomes fatiguing to a traveller, particularly after having visited the gayer cities of Europe. The-

[p. 99]

re is a sameness in the houses - streets, people, manners etc. that in a little time satiates curiosity.’

Is dat na zoveel tijd principieel anders geworden? Nee, de tendens is eer toe- dan afgenomen, omdat hij diep in het Nederlandse volk zit. Evenals trouwens in het Amerikaanse. Washington Irving zal als elke Amerikaanse toerist al wel op ‘picturesqueness’ zijn uitgeweest om een manco van het eigen Amerikaanse bestaan goed te maken, en daarom geloof ik niets van al die mooie dingen die Anbeek over de Amerikaanse literatuur vertelt. De gelijkvormigheid is ook daar troef. Met alle respect voor Philip Roth, er is geen sprake van dat de ‘cultuur’ daar ‘tosses up figures almost daily that are the envy of any novelist’.

In Amerika moet een romanschrijver zo mogelijk nog harder vechten om een origineel geluid te laten horen dan in Nederland. Een gelukkig land voor literatoren, suggereert Anbeek, die vol lof over het volbloedige leven daar is teruggekeerd. En zoveel verstand van de maatschappij als zij hebben, daar zij vanaf hun vroegste jeugd ingeprent krijgen dat daar de kern van hun bestaan ligt! Zou hem ontgaan zijn dat de literaire kritiek in Amerika nu al geruime tijd om de vraag draait hoe Amerikaanse schrijvers een beetje aan de dictatuur van de publieke opinie kunnen ontkomen, die ook over de literatuur de scepter zwaait. Daar zijn we met onze grotere afstandelijkheid tenminste aan ontkomen. Ook als we daar op dit moment wel héél juveniel solipsisme voor in de plaats krijgen.