De Gids. Jaargang 144

[p. 92]

Jan Donkers

Een van de redenen waarom het niet zo eenvoudig blijkt te reageren op Anbeeks bijdrage, is dat ze de vorm heeft van een op vergelijkend bronnenonderzoek berustend wetenschappelijk betoog, uitmondend in een stelling. Dat maakt dat je in eerste instantie misschien de neiging hebt je nogal vast te bijten in de ‘procedurefouten’ die hij maakt, terwijl dat in feite helemaal niet nodig is: hij lijkt er immers zelf óók van overtuigd dat het in essentie impressionistisch werk is dat hij heeft afgeleverd, al meent hij ‘grove generalisaties’ te vermijden door zijn voorbeelden te beperken.

Maar juist die voorbeelden vind ik niet altijd zo sterk. Zo kost het me wel heel veel moeite een betoog serieus te nemen waarin John Irvings The World According to Garp als een argument wordt aangedragen ten faveure van wat dan ook. ‘Niemand zal zich bij het lezen van dit boek vol gekke en gewelddadige gebeurtenissen vervelen,’ schrijft Anbeek, en als ik dit lees moet ik geloven dat de Californische zon hem in zijn bol geslagen is. Het woordje ‘gek’ is het, dat hier de argwaan van de lezer zou moeten wekken (vertrouw nooit, herhaal nooit, ‘gekke’ mensen of ‘gekke’ boeken). Ik zelf heb in ieder geval een uitermate ‘vervelende’ tijd aan deze oeverloze lap meligheid beleefd en ik zou beslist nooit verder dan pagina 30 gekomen zijn als ik er niet een bespreking over had moeten schrijven. Anbeek zegt geen bewering te willen doen in de trant van ‘de Amerikaanse literatuur is beter dan de Hollandse’, maar wat wil hij dan wél aantonen met zijn bewering over de weerzin van de studenten aan de ucla tegen de Nederlandse bellettrie? Ik kijk van die bevinding absoluut niet op, maar heb wel het vermoeden dat zijn conclusie althans íéts anders zou zijn uitgevallen als hij een andere populatie had gekozen, aan enige universiteiten in de Noordoostelijke staten bij voorbeeld.

Garp ís dus niet beter dan de gemiddelde Nederlandse literatuur, maar de studenten aan de ucla vinden dat. Anbeek beroept zich

[p. 93]

op de observatie dat in Griekenland veel Amerikaanse toeristen met dit boek op zak liepen; volgens mijn observatie lopen ze er al jarenlang met een dik pak drukwerk van Mary Renault op zak, maar wat moet dáár dan voor conclusie aan verbonden worden?

Anbeek noemt Anja Meulenbelts bestseller De schaamte voorbij als een voorbeeld van een boek dat in ons land ‘niet als literatuur beschouwd wordt’ omdat er iets van actualiteit in het boek voorkomt. Maar beste Anbeek, dat kun je toch niet werkelijk menen? Dat dat boek niet serieus genomen is, komt omdat het een slecht en kortzichtig geschreven lor is, niet omdat er enige feministische problematiek in behandeld wordt. Dat het boek door dag- en weekbladredacties aan ‘feministes’ ter bespreking zou zijn gegeven (het enige argument waar Anbeek zijn conclusie op baseert) heeft geloof ik alleen maar te maken met de tirannieke instelling van de feministes zelve, die elke aandacht in de pers die van buiten hun kring komt al als per definitie verdacht beschouwen.

Maar vooruit, ik realiseer me terdege dat de redactie Anbeeks stuk als voorzet heeft bedoeld die door de medewerkers in doel geknald moet kunnen worden of op de aangever kan worden teruggespeeld. Een genuanceerde voetbalwedstrijd speelt zich grotendeels op het middenveld af en is dus niet om aan te zien. Een genuanceerd artikel lokt ook reacties op het middenveld uit, en daar vul je geen aantrekkelijk nummer mee. Daarom is het even weinig fair als nuttig al te lang bij zijn voorbeelden stil te blijven staan.

Welaan dan, ik voel verder wel voor Anbeeks redenering; hij stipt in een aantal opzichten wel datgene aan waarom de Amerikaanse literatuur ook mij grosso modo meer interesseert dan de Nederlandse. Maar dat is een persoonlijke voorkeur, ik heb nu eenmaal een ruime belangstelling voor dat land, en ik wil daar geen bewijsvoering voor hoeven aandragen. Ik prefereer mijn verre vrienden doorgaans boven mijn goeie buren; vaak gaan hun boeken over méér, zijn ze smakelijker geschreven, refereren ze nadrukkelijker aan een wereld ‘daarbuiten’. Dat dit nauwelijks literaire maatstaven zijn en dat ze, zo geformuleerd, nauwelijks iets zeggen over kwaliteit interesseert me niet. Een van de aantrekkelijke kanten van de Amerikaanse letterkunde is dat ze zo'n geschakeerd beeld vertoont, dat er voor elk voorbeeld wel een prominent tegenvoorbeeld te vinden is. Immers, ook de Amerikaanse literatuur kent zijn ‘teruggetrokkener’ exponenten; om maar twee van de bekendste hedendaagse romanciers en verhalenschrijvers te noemen, Cheever en Updike moeten toch duidelijk als auteurs van de ‘beperkte kosmos’ worden gekarakteriseerd, schrijvers in elk geval die daar het best lijken te gedijen. Voor beiden geldt dat hun nadrukkelijke excursies buiten die ‘beperkte kosmos’ hen niet zo goed afgaan. Kijk naar Cheever in Falconer, waarin hij een territorium probeert te bestrijken dat merkbaar niet het zijne is. Hetzelfde gold volgens mij voor de Updike van bij voorbeeld Rabbit Redux (over het wat dat betreft veel verdergaande The Coup lopen de meningen nogal uiteen).

De Nederlandse boeken die Anbeek in zijn vergelijking betrekt, Opwaaiende zomerjurken en Een vlucht regenwulpen heb ik geen van beide gelezen zodat ik ook zijn opmerkingen dienaangaande niet werkelijk naar waarde kan schatten. Maar het beeld dat ik heb van het Nederlandse proza, ook het meest recente, komt vrij goed overeen met wat Anbeek naar aanleiding van deze beide boeken opmerkt. Dat iets wat naar actualiteit zweemt geen kunst kan zijn lijkt me een opvatting die zich behoorlijk hecht in de vaderlandse kritiek heeft vastgezet. Ik moet daaraan toevoegen dat mijn beeld van de Nederlandse literatuur in niet geringe mate gevormd is doordat ik, als redacteur van uiteenlopende bladen, nu al een jaar of vijftien regelmatig proza onder ogen krijg dat ingezonden wordt door doorgaans beginnende en niet al te bekende schrijvers en schrijfsters. Wat me er telkens weer in opvalt

[p. 94]

is dat men zich poogt te conformeren aan de meest zelfgenoegzame, aardappelige kanten van het Nederlandse proza; het is een literatuur van deceptie en resignatie, een literatuur waarin de geur van zelden geluchte kamers met welbehagen wordt opgesnoven en bedachtzaam weer uitgeademd. Steeds krijg ik de indruk dat men nog altijd, of zelfs in stijgende mate, lijkt te denken dat men het best beantwoordt aan het stereotiep van wat een ‘literair’ verhaal is (althans wat de potentiële critici daarvoor zullen houden) door frustrerende jeugdherinneringen uit te broeden of te lamenteren over onbeantwoorde liefdes, het laatste bij voorkeur op een wat berustende, vettige toon. Mensenlief, hoeveel aankomende schrijvers heb ik in al die jaren hun blauwtjes niet zien uitmelken! Wie enige representativiteit aan die stroom van verhalen en romanfragmenten zou toekennen, kan niet anders dan concluderen dat het niet kunnen versieren van meisjes in Nederland helemaal niet erg gevonden wordt, omdat het je kansen aanzienlijk vergroot om voor een serieus schrijver te worden aangezien. Ik word daar wel eens moedeloos van.

Meer straatrumoer in de Nederlandse literatuur? Graag. Maar de weinige pogingen die zijn gedaan om dat straatrumoer te integreren in onze bellettrie, stemmen me niet al te hoopvol. Desondanks zou ik niet wanhopen als ik Anbeek was. Het beste Nederlandse boek van 1980 is een roman van Cees Nooteboom, waarin een van de hoofdpersonen ook zo ver mogelijk van ‘het mensengebeweeg’ vandaan probeert te blijven. Desondanks is het een boek met een internationale allure, waarin weliswaar geen direct straatrumoer doorklinkt, maar dat toch evenveel Actualiteit als Werkelijkheid bevat (om Roland Holsts begrippenpaar aan te houden). Misschien is er zelfs op de ucla wel iemand te vinden die het waarderen kan.