De Gids. Jaargang 144

[p. 87]

Boudewijn Büch
Und in der schönen Literatur ist es nicht besser

Men mag van een gepromoveerd beoefenaar van de literatuurwetenschap verwachten dat hij kritisch leest en kritisch gelezen wordt. Anbeek deelt in zijn verhandeling mede dat zijn ‘studenten een vrijwel onoverwinnelijke weerzin bleken te vertonen tegen Nederlandse letterkunde’. Anbeek schrijft niet ‘tegen de Nederlandse letterkunde’. Anbeek stelt: ‘tegen Nederlandse letterkunde’. Ik veroorloof mij te vragen: wat is dat? Zeggen Amerikaanse studenten dat omdat Nederland hun niet bevalt? Of omdat zij twee boeken in vertaling hebben gelezen? Of omdat ze één Nederlands boek in het origineel hebben gelezen? Indien zijn studenten, bij voorbeeld, Schierbeek in vertaling hebben gelezen, of in het origineel, wil ik nog wel begrijpen dat één Nederlands boek deze lezers weerzin in hun zielen heeft geworpen. Doch in dat geval is de boven geciteerde opmerking van Anbeek literarische onzin.

Anbeek zal in het vervolg van zijn verhandeling steeds terugkomen op een roman van 't Hart en een gelijksoortig letterkundig model van De Jong. Waarmee - al is het in het vage - de indruk wordt gewekt dat zijn leerlingen deze romans gelezen zouden hebben. Op het moment dat ik dit entrefiletje schrijf is zowel het boek van 't Hart als dat van De Jong niet in het Engels vertaald. Mochten de studentjes de beide boeken in het Vaderlands gelezen hebben, dan meen ik te moeten schrijven: deze boeken kunnen moeilijk ‘Nederlandse letterkunde’ (wat toch een betrekkelijk algemeen begrip is) genoemd worden. Hoogstens kunnen ze twee Nederlandse boeken genoemd worden die ‘wij’ - door gebrek aan voldoende literatuur-theoretisch model - tot de Nederlandse letterkunde rekenen. Wat letterkunde is bepaal ik immers. En dan wil ik best proberen: 't Hart schrijft vlagen van letterkunde en De Jong schreef met zijn Opgewaaide Zomerrok een damesromannetje voor de discojeugd die als een muurbloem in de lichtshow zit.

Iedere lezer mag 't Hart weerzinwekkend vinden en De Jong op het geniale af. Mij best, maar ik wenste voor dit even te bepalen wat voor mij letterkunde is. Ik kom tot een gevolgtrekking: Anbeeks stelling, die ik inmiddels gewraakt heb, is onzinnig. Voor zover de Amerikaanse student mij bekend is, heeft hij een gering, zo niet nihil benul omtrent de Nederlandse letterkunde. Wat ik hem in het geheel niet kwalijk neem, hij heeft wel wat beters te doen met die immense literaire Engelstalige giganten (Keats, Joyce, Shakespeare, Dickinson, Faulkner et cetera) in zijn eigen taalgebied. De student van Anbeek leest Jan de Hartog in het Engels of het Nederlands. Niemand zal het met mij oneens zijn: deze verteller heeft nergens iets van doen met letterkunde.

Over smaak in het algemeen. Kijk naar welke willekeurige Amerikaanse televisiefilm. Alle daarin vertoonde interieurs zijn walgelijk van kitsch. Kijk naar recente presidentkeuzen: een oplichter en een slecht acteur. Kijk naar Amerika's politieke voorkeur. Deze is voor martelregimes: El Salvador, Haïti - zo is het wel genoeg. Kijk naar Amerika's letterkundige voor-

[p. 88]

keur: één op de toptien staan al jarenlang boeken als Princess Daisy en al haar/zijn varianten. Het land zij gezegend waar Komrij, 't Hart en voor mijn part Oek de Jong af en toe op de eerste plaats prijken!

Een andere opmerking van Anbeek gaat over ‘in Griekenland reizen’ en ‘rugzaktoeristen die één op de vier Garp lazen’. Let wel: het gaat om Amerikaanse toeristen die een boek in Griekenland lazen. Wetenschap! We gaan concluderen aangaande de Amerikaanse smaak in een vakantieland? En komen dan ook nog eens aan met een toch betrekkelijk bepaalde stelligheid als ‘zo één op de vier’? Zou uitdager Anbeek mij dan eens willen vertellen hoe representatief zijn onderzoek was? In Griekenland reizen - ik geef toe het heeft iets grootsteeds maar minstens even iets pedants. Heeft Anbeek alle rugzakken op alle Griekse eilanden, schiereilanden en vastelanden onderzocht? Omdat het antwoord daarop neen moet luiden - en dit ‘neen’ op mijn gezag - kan ik niet anders doen dan zijn rugzakloerderij voor onwetenschappelijk te verslijten. En daarbuiten: wat interesseert het mij nou helemaal wat Amerikaanse hippies in Griekenland lezen? Die lazen tien jaar voor Anbeeks onderzoek Timothey Leary, niet bepaald een voorbeeld van goede smaak.

Maar, dat moet gezegd, Anbeek schrijft niet dat Irvings boek Garp letterkunde is. Wat zegt hij dan wel? Dat weet ik ook niet want opeens gaat essayist verder met Vonnegut. Van deze zegt hij: ‘(hij) is altijd een van de lievelingsauteurs van de alternatieve jeugd in de jaren zestig geweest.’ Ik ga voor even voorbij aan die eigenaardige grammaticale constructie ‘altijd’ [...] ‘in de jaren zestig’. En bepaal mij tot de essentie: wat is ‘alternatief’, wat is ‘jeugd’ en uit welke kennis heeft Anbeek dat ‘altijd in de jaren zestig’ verworven? Haastig raadpleegde ik zijn voetnoten - enkele staan er immers aan de voet van zijn opstel - maar niks hoor: hieromtrent geen voetnoot waarin een bewijslast vermeld wordt. En als ik nou eens zou schrijven: ‘Kerouac (Leary, Sartre et cetera) is (zijn) altijd (een van) de lievelingsauteur(s) geweest van de alternatieve jeugd in de jaren zestig’? Wie doet mij dan wat? En over welke ‘alternatieve jeugd’ gaat het eigenlijk? De Argentijnse, de Franse of de Deense?

Tot zover zijn verhaal gevolgd - drie romans (van Irving, Heller en Vonnegut) in een notedop geanalyseerd - vat Anbeek samen: ‘In alle (sic!, BB) drie romans staan de problemen in de Amerikaanse maatschappij centraal. Geweld, onrechtvaardigheid, de incompetentie van de machthebbers vormen de thema's.’ Anbeek vervolgt deze ogenschijnlijk briljante analyse met gezever omtrent moralisten en ‘cultuurcritici’. Het gaat echter om Anbeeks analyse. Ik kan namelijk van iedere roman zeggen dat hij gaat over ‘geweld, onrechtvaardigheid en de incompetentie van de machthebbers’. Dat zeg ik bij deze gelegenheid, bij voorbeeld, van Max Havelaar, Die Wahlverwandtschaften en Tijger, tijger. Dat zijn bijna twee eeuwen romancultuur.

Anbeek komt eindelijk in zijn moederland terecht. Tegenover de drie Amerikaanse auteurs zet hij ‘Twee Nederlanders’. Anbeek betoogt dat in 't Harts roman geen eigentijdse zaken voorkomen; (er is geen plaats) voor fractievoorzitters en vakbondsleiders. Een Nederland waarin Wim Kok en Dries van Agt niet bestaan’, schrijft hij. Anbeek dateert zijn verhandeling nadrukkelijk aan het einde met ‘(september 1980)’, van daaruit concludeer ik zijn politieke onkunde: in twee opeenvolgende zinnen maakt hij twee fouten, de volgorde van opsomming is foutief en, als wij haar herstellen, Van Agt is géén fractievoorzitter maar minister-president van het land dat Anbeek en mij als staatsburger heeft. Men kan repliceren: gut, wat kinderachtig. En dat is ook zo, maar ik stuur geen opstelletje de wereld in om het door talloze critici, waaronder ik, te laten becommentariëren.

Anbeek gaat mij steeds meer ergeren. Over een gegeven in De Jongs roman schrijft hij ‘dit

[p. 89]

filosofisch zoeken’. Hebben wij dan nog enig ander zoeken? - vraag ik mij af na deze verschrikkelijke sociaal-academische regel van Anbeek.

Anbeek komt tot een Afronding. Ik lees daar in de zin: ‘In de Nederlandse boeken is het mensgebeweeg iets waar je zover mogelijk vandaan probeert te blijven’. Mensgebeweeg! Verwacht het oudste letterkundige tijdschrift van Nederland werkelijk van mij dat ik serieus werk maak van een niemendalletje dat Ton Anbeek op een herfstmiddag in elkaar spijkerde? Kennelijk wel, want ik verkreeg een uitnodiging daartoe.

Ik ga rustig verder Anbeek voor incompetent te verslijten. In zijn afronding levert hij mij een samenzwering tussen de miljonair Howard Hughes, Billy Carter en zijn broer Jimmy én de gebroeders Karamazov. De essentie ontgaat mij geheel. De trivialiteit in het geheel niet.

Anbeek komt ten einde met zijn Verklaring. Zijn eerste zin in dit laatste onderdeel is reeds affreus: ‘Aangenomen dat we hier een verschil te pakken hebben dat voor meer Amerikaanse romans (of zelfs “de” Amerikaanse literatuur) geldt’. Te pakken hebben, je moet maar durven! Wat nog opvallender is: Anbeek schrijft hier ‘de Amerikaanse literatuur’ terwijl hij niet dorst te schrijven ‘de Nederlandse letterkunde’.

Anbeek weet van geen ophouden want hij houdt de Nederlandse (literaire) situatie voor ‘tammer’ dan de Amerikaanse. In het voorbijgaan neemt hij - voor de lol, zo denk ik dan maar - nog even Turken en ‘Surinaamse rijksgenoten’ (Anbeek schrijft 1980 en ‘nu’, toen waren Surinamers al sedert vijf jaar geen rijksgenoten meer) mee, knauwt nog even een peuzeltje op van het feminisme en eindigt zijn exposé met (A.) Roland Holst een dichter te noemen van ‘een even wereldvreemd als onleesbaar oeuvre’. Ik kan Anbeek uit persoonlijke ervaring toegeven: het dichterschap van deze Adriaan (Jany) Roland Holst is peilloos overschat. Maar wat is nu helemaal mijn ervaring? In ieder geval deze: omdat ik dát vind zou ik nooit (gelijk Anbeek wél) een lange zin van Roland Holst citeren en een van mijn zeven voetnoten (zoals Anbeek) aan hem wijden.

Eindelijk kan ik dan overgaan tot de zaak waar het om gaat. Anbeek is in Amerika (‘te gek, jôh’) geweest en kreeg de kans half-letterkundig Nederland geil te maken. Waarom doe ik dan mee? Waarom beklaag ik mij? Ik kan toch ook schrijven aan De Gids: sorry hoor, maar op zo'n kattebelletje als dat van Anbeek ga ik niet in?

Kort en goed: ik reageer op Anbeek omdat ik meen dat minkukels en andersoortige zwakgeestigen reeds te veel gezag hebben gekregen. Daarom voleind ik mijn betoog met een eigenzinnige visie op ‘(de) literatuur’.

Doch eerst moet ik de droeve taak volbrengen vier vragen te beantwoorden die De Gids mij als een proefwerk heeft opgegeven.

De eerste vraag luidt: ‘Wat vindt u van de impliciete beschrijving van de kenmerken van Nederlandse - en de Amerikaanse - literatuur in Anbeeks artikel.’ De lezer moet opnieuw verdomd goed opletten: er is sprake van drie Amerikaanse boeken en zij worden samengevat in ‘de Amerikaanse literatuur’. Verder wordt er gewag gemaakt van twee Nederlandse boeken en deze worden gerekend tot - ik heb op eens niets meer te cursiveren! - ‘Nederlandse literatuur’. Een vraag als deze beantwoord ik niet vanwege haar tendentieus lidwoordgebruik.

De tweede vraag: over de populariteit van Amerikaanse boeken in Nederland en de miskenning van de boeken van 't Hart en De Jong in Amerika. Wij lezen bijna allemaal Amerikaans. De Amerikanen lezen in het geheel geen Nederlands. Zoals ze ook geen Deens en Nepalees lezen. En ik zou mij zelf niet graag een mening aanmatigen omtrent het Nepalees.

De derde vraag: deze vraag is zo zwakzinnig dat ik haar niet kan, laat staan wil, beant-

[p. 90]

woorden.

De laatste en vierde vraag. Dit is ook al geen vraag. Hoogstens een verbaal en contextueel slecht geformuleerde zin. Een stukje uit die zogenaamde vraag. ‘Of ik het met de Amerikaanse studenten eens ben?’ Tsja, ben ik het met Maori-studenten eens aangaande wiskundige problemen? Heb ik met Tibetaanse studenten overeenstemming bereikt over het probleem van de goddelijkheid van Mao? Men kan mij natuurlijk een heleboel vragen. Doch op zedeloze vraagstellingen heb ik nimmer andere antwoorden gehad dan kwijlende mond, ronddraaiende ogen en andere trekkebekkerij. Syndromen kan ik in de regel heel goed nadoen.

Wat wil De Gids? Wat wil Anbeek? Mij kwaad maken? Zo zij dat laatste hebben gewild: het is periodiek én persoon gelukt! Ik ben heel kwaad. Anbeek wil zeker hoogleraar worden en De Gids voor Potgieter spelen.

Ik wil zo graag een uitstapje maken. Ik schrijf zo gaarne over mooi en prachtig. Ik schaam mij er diep voor dat ik Nederlands schrijf. Ik schrijf in die taal en voel verder niks. Ik denk Duits van voor 1832, ik voel Frans van voor 1891 en bepaal mijn standpunten in het Engels tot 1821. Het is het rijtje van Goethe, Rimbaud en Keats.

‘Alsof er na 1891 niks moois meer is geschreven!’ roepen mijn opponenten in koor. Er is na 1891 heel veel moois geschreven, schrijf ik nu. Maar het heeft niks met deze tijd te maken. Noem Doeschka Meijsing een groot schrijfster. Zij ís het omdat ze met Tijger, tijger een (intellectuele) constructieroman schreef in de traditie van Goethe's Die Wahlverwandtschaften.

Ik hoor roepen ‘Wolkers, Wolkers!’ Niks geen Wolkers. Jan Wolkers is een grijsaard van zijn tijd, een verlengstuk van de Sociale Academie van de jaren zestig en verder. Komrij? Eindelijk een groot romancier (autobiograaf) met zijn Verwoest Arcadië! Maar wat heeft hij met deze eeuw te maken? Niets! Behoudens dan het feit dat Komrij's jeugd zich toevallig afspeelde vanaf 1944.

Een letterkundige cultuur speelt zich in het (een) verleden af. Een roman die ‘vandaag’ speelt is ‘morgen’ reeds uitgespeeld. Over toekomstromans wil ik niet schrijven. Een bonmot dan maar: haalt de roman 1984? Dat zal best. Maar haalt de letterkundige wetenschap 1984? Ook dat zal wel lukken ofschoon dat laatste mij spijt.

Ik behoor tot de generatie studenten waar zich dit afspeelde tussen de collegebanken: ‘Houd eens op, Büch, met je gezeik. Het gaat om het theoretische model! Het beste kunnen we literaire modellen leren uit de triviale roman. Eruditie is reactionair, wat het volk leest dat is literatuur!’ (letterlijk citaat, oktober 1969)

Wat ik toen meende mocht ik niet zeggen. Wellicht is heden de tijd aangebroken dat ik voorzichtig mag poneren: ik vind Heller, Vonnegut en Irving niet mooi, daarom niet literair en uiteindelijk dus géén literatuur. Daarentegen vind ik, een voorbeeld, James Joyce's Finnegans Wake heel literair ogen maar bij nader inzien zulk een schriftuurlijke onzin dat ik niet meer aarzel dit boek polyglotte aanstellerij te noemen. De dichter Mallarmé leest heel moeilijk. Doch na een paar jaar lukte het mij er iets van te begrijpen. Het ging mij zelfs boeien. Achter de moeilijke puzzel bleek ‘literatuur’ te huizen. Ik kom tot mijn definitie van literatuur. Literatuur is een huis met gangen, kamers en kelders als een doolhof ingericht. Als je de weg hebt gevonden kom je in een tuin, o zo mooi.

Literatuur is helemaal niet van én voor het volk. Dat is geen verwijt aan het volk maar een aubade aan de letterkunde. Ik neem het niemand kwalijk indien hij een Verkerke-Poster in huis haalt. Daarentegen verwacht ik ook niet van veertien miljoen Nederlanders dat zij Komrij lezen, de glimlach van Mona Lisa doorgronden en te bed Rimbaud liggen te bevatten. Literatuur in zijn schoonste en meest

[p. 91]

verheven vorm is een genieting voor fijnzinnige cultuurproevers. Het ellendige is nu echter dat de literaire kritiek in handen is gevallen van mislukte artiesten en so-called geleerden.

Wat ik niet allemaal gelezen heb in de maand december van het jaar 1980!

De jurist K.L. Poll beweert in zijn culturele bijlage van nrc Handelsblad dat dichters op moeten houden met het woord ‘woord’ (en al zijn poëtische varianten als ‘lied’, ‘gedicht’ enzovoorts) te gebruiken in hun verzen (dat woord zal waarschijnlijk ook al niet meer toegelaten zijn door die K.L. Poll). Poll vindt dat ‘een beetje kinderachtig’. Leuk van Poll. Want daar gaat Achterberg door de gootsteen!

Helemaal niet leuk dus. Treurig. En dom van Poll.

Geleerden als Anbeek hebben vreemdsoortige opvattinkjes. Zulks betoogde ik reeds. En randdebielen spreken, in het ergste geval schrijven, over kunst-voor-het-volk.

Ik heb niks tegen het volk. Ik begeef mij het liefst in zeeliedenkroegen, naar plekken die het daglicht niet verdragen of zomerkampen. Daar kom ik heel gaarne. Niet om de literatuur maar om het gewone leven. Maar matrozen met de Werken van Rupert Brooke in de hand? Padvinders die Ingeborg Bachmann lezen? Messetrekkers die genietingen ervaren bij de lectuur van Paul Celan? Belachelijk!

Literatuur is moeilijk doen voor gestudeerde mensen met enig gevoel in de donder. Een confidentie: in mijn schaarse vrije tijd schrijf ik gedichten. Ik zou me dood schamen (respectievelijk héél trots voelen) als ik naast mij in de trein een loodgieter zag lezen in een van mijn poëziebundels.

Literatuur is namelijk moeilijk schrijven (zwaarwichtig doen) over gewone dingen als van-een-meisje-houden, niet zo goed met de dood van je broer uit de voeten kunnen of homoseksueel zijn en daarentegen tóch met meisjes vrijen. Literatuur is de allermoeilijkste kruiswoordpuzzel die, in wezen, teruggebracht kan worden tot twee, soms in elkaar overgaande, componenten: ik houd van jou en ik kan je wel neersabelen.

We weten dus nu wat literatuur is. Maar wat is nu literatuurwetenschap? Literatuurwetenschap is al dat moeilijke gedoe nóg moeilijker trachten te maken.

Ik heb geen zin meer in gekwek. Ik kom tot de orde van de dag (ik ben brood vergeten te kopen, dat kreng kwam weer een uur te laat, ik heb pijn in mijn buik). Literatuur is moeilijkdoen. Laat geen sterveling het proberen dit genre (‘de literatuur’) plat te trappen, gemeenzaam te maken of te verlagen tot een paar zinnen. Het zijn maar een paar zinnen - waar de literatuur het over heeft, dat is waar - maar ik (en meer lezers) willen zo graag op een pauwetroon zitten en niet op een klapstoel.

In mijn geval heb ik met al mijn gedichten, met die ene roman, met al die andere publikaties waar dan ook in, niets anders willen zeggen dan dit: ik voel me erg eenzaam en ben bang voor de dood.

De lezer die dit voldoende vindt om van mij te weten behoeft geen publikatie van mij meer te lezen of ook nog maar iets van mij te kopen. De lezer die mijn opsiering van de zojuist geschetste triviale ellende door middel van honderdduizend te vele woorden wil kennen, gaat zijn gang maar. Maar ik zeg hem/haar: ik voel me erg eenzaam en ik heb een doodsneurose. Meer is er niet. Er zijn uitleggers van mijn proza en poëzie - zelfs dat al. De lezer moet zich echter niet laten bedriegen door Anbeeken, Pollen en anderen.

Ik heb een professionele drinker gekend die op alcoholieke avonden steevast sprak: ‘Wat leeg is moet vol en wat vol is moet leeg!’ Welnu, hij sprak literair. En hij had daar geen Anbeek voor nodig. Want laat ik tot slot dit opmerken: échte, moderne, literatuur is ook en vooral popmuziek. Verdriet op papier, gezang èn op de plaat. Mick Jagger (Cry to me, 1965): ‘When your baby leaves you all alone/and nobody calls you on the phone/don't you feel like crying’. Ik ken geen betere, vollediger letterkunde. Alle romans en gedichten gaan daarover.

Waarmee ik de literatuur heb opgeheven en haar heb teruggebracht tot haar ware gedaante. Literatuur is van nu af aan geen wetenschap meer, geen Anbeek, geen gelul. Literatuur is maar één woord: eenzaamheid.

Gebruikte literatuur: Dr. rer. pol. Gerhard Grün, Diplom Kaufmann Die Marktaufgabe des deutschen Weinhandels und ihre betriebswirtsschaftliche Lösung, Walter de Gruyter & Co., vormals G.J. Göschen'sche Verlagshandlung - J. Guttentag, Verlagsbuchhandlung - Georg Reimer - Karl J. Trübner - Veit & Comp., Berlin 1940. 167 S., broschiert. (= Betriebs- und verkehrswirtschaftliche Forschungen, Herausgeber: Prof. Dr. Konrad Mellerowicz, Berlin; Prof. Dr. Paul Deutsch, Leipzig; Prof. Dr. jur. Dr. phil. Walter Rohrbeck; Köln, Heft 6.)