De Gids. Jaargang 144

[p. 83]

Huub Beurskens
Het psychologiserend naamwoord

Prozaboeken uit de Verenigde Staten heb ik niet veel gelezen en van Irving, Heller en Vonnegut heb ik al helemaal niets gelezen. Over die bestsellers uit die contreien kan ik niets zeggen. De in Nederland goed verkopende boeken, Een vlucht regenwulpen van Maarten 't Hart en Opwaaiende Zomerjurken van Oek de Jong, heb ik ook niet gelezen, althans, ik heb ze allebei niet helemaal gelezen. Beide boeken had ik na wat bladzijden vanaf het begin en na wat bladzijden dwars door de boeken heen, opzij gelegd. Evenals de Amerikaanse studenten uit Anbeeks artikel kon ik met die boeken niet overweg, maar of mijn afwijzing een even Amerikaanse beweegreden had, weet ik niet. In ieder geval was Anbeeks artikel een reden om de twee uitgaven weer uit de boekenmuur te halen: niet om ze nu wél ‘uit’ te lezen, maar om nog een keer op eenzelfde manier te lezen, dwars en bladerend door de boeken en om op die manier nog eens te toetsen wat me weerhoudt de boeken helemaal te lezen en wat een reden kan zijn voor hun Nederlandse kassucces. Irving, Heller en Vonnegut ben ik daarnaast niet gaan lezen: bij zo'n inhaalmanoeuvre ga je bijvoorbaat over de kop en bovendien trek je bij een vergelijking tussen literatuurverkoop in de Verenigde Staten en in Nederland zo'n enorme culturele en politieke la open dat er vooraleerst geen houden aan is. Beperking dus tot de Nederlandse situatie, beperking tot de twee voornoemde boeken en nog eens een beperking tot een klein aantal bladzijden van die boeken.

Een stel citaten uit Een vlucht regenwulpen:

‘Vaak staar ik naar de spitse toren en verlang ik naar het dorp maar ik ben ook bang voor het dorp.’ (blz. 29)

‘Maar het meest bang ben ik wel voor de pleinen: ze moeten wel ontzettend vlak en leeg zijn als er niet eens gras groeit.’ (blz. 29)

‘Het gesprek met de secretaris had me meer ontstemd dan al wat daarvoor gebeurd was.’ (blz. 51)

‘Die fluwelen mentale druk, wat was dat toch afschuwelijk [...]’ (blz. 51)

‘[...] daarmee gepaard gaande naar binnen stralende woede die je doodmoe maakte.’ (blz. 51)

En wat citaten uit Opwaaiende zomerjurken:

‘En al spelend voelde hij zijn eeuwig prikkelend ongeduld verdwijnen.’ (blz. 30)

‘“Geef me een pink,” fluisterde hij. Ze begreep hem. Schroomvallig haakten ze hun pinken in elkaar [...]’ (blz. 126)

‘Hij zag hoe ze, het hoofd gebogen, haar wenkbrauwen optrok en haar oogleden neersloeg, zoals ze altijd deed als ze geëmotioneerd was.’ (blz. 126)

‘Edo glimlachte nerveus en voelde reeds een vage opluchting, omdat alles nu eindelijk uitgesproken zou worden.’ (blz. 126)

‘Ze is gefrustreerd en hangt dit idee aan [...]’ (blz. 226)

‘Zo rustig als de eerste keer heb ik me bij haar niet meer gevoeld. Laatst bijvoorbeeld. Een [...]’ (blz. 226)

Nederland is een land van praatgroepen, van schoolpsychologen, bedrijfspsychologen, van

[p. 84]

overlegorganen, van mentoren, begeleiders, van sensitivitytrainingen, groepstherapieën, opvangcentra, kindertelefoons, sos-hulpdiensten, pedagogische instituten, uithuil- en lachbuicursussen. Veel van die zaken zijn te verdedigen en de argumenten waarmee dit kan gebeuren hoeven hier niet weer op tafel te komen. Maar langzamerhand heeft zich via deze humanitaire instellingen een bepaald jargon in Nederland gevestigd, een jargon waarbij de nadruk ligt op wat ik het psychologisch naamwoord zou willen noemen. Van oorsprong psychologische terminologieën zijn binnen bepaalde culturele groeperingen tot het dagelijks woordgebruik gaan behoren. Tijdens vergaderingen spreekt de docent Frans zonder blikken of blozen over de faalangst van een dertienjarige, waarop de docente Biologie tegenwerpt dat de betreffende leerlinge weliswaar een gefrustreerde indruk maakt, maar dat haar introvertie de leerresultaten voor haar vak niet beïnvloedt, waarna de docent Tekenen toch ook nog moet wijzen op de labiliteit-in de psychomotorische ontwikkeling van het meisje. In het café vangt men flarden op van een gesprek tussen twee vrouwen; die met het halflange, blonde, krullende haar (het gezicht is niet te zien) voert problemen terug op de verhouding tot haar moeder: dat was een verhouding van over-protectie van haar moeders kant en buigzaamheid van haar kant, en tot mijn verbazing is dit meteen duidelijk voor de andere vrouw, die met de zwaar opgebrachte mascara, want ze antwoordt die toestand te herkennen en voegt er nog aan toe dat bij haar zelf dit alles zich niet direct kon uiten en dat het onbewuste zich samenbalde in bepaalde symptomen. Men voelt zich op zijn gemak binnen deze terminologieën. Althans, bepaalde intellectuele of pseudo-intellectuele groeperingen voelen zich hier op hun gemak en ik neem aan dat het inschakelen van een enquêtebureau om aan te tonen dat bijna de hele hap van Een vlucht regenwulpen en Opwaaiende zomerjurken door deze groeperingen is verorberd, geldverspilling zal zijn. Men heeft zijn woning weer geriefelijk ingericht, nu niet met Louis xv-meubels, maar met de kapstokken, de ladenkasten en bedsteden der psychoanalyse, de navel van de wereld ligt midden in de woonkamer.

Het aantal citaten uit de twee boeken van 't Hart en De Jong kan zonder moeite pagina's lang worden uitgebreid, overal in de boeken duikt wel op een bladzijde iets te voorschijn wat tot de familie der psychologiserende naamwoorden behoort. De lezer wordt nergens in het onzekere gelaten, steeds weer worden concrete gebeurtenissen of vooraf gegaan of besloten door een psychologiserende karakterschets. Om me tot de door mij geciteerde stukjes te beperken: als je van tevoren zegt dat je ‘bang’ bent voor de pleinen ('t Hart) dan is een plein zonder gras per definitie beangstigend, dat is al bekend, de lezer hoeft geen moeite te doen, er zit immers een etiket op de fles, als je leest dat ze gefrustreerd is (De Jong), dan weet je dat haar ‘idee’ ook niet in orde zal zijn, et cetera, en intussen loopt er een schaap aan een leiband door het boek en ‘herkent’ dezelfde ‘emoties’, dat wil zeggen dezelfde emotiebenamingen, wordt bij voorbaat, of in ieder geval tijdig erop gewezen of een bepaalde handeling betekent dat iemand of iets ‘nerveus’ of ‘geëmotioneerd’ of ‘schroomvallig’ is, of last heeft van een ‘fluwelen mentale druk’ die toch ‘afschuwelijk’ is... Nee, zulke boeken hoeft men niet eens uit te lezen om erachter te komen waar ze over gaan. Het zijn abstracte constructies die pretenderen over concreet leven te handelen terwijl ze alleen over het op een bepaalde manier categoriseren van leven gaan, of, beter, terwijl ze alleen maar leven op een bepaalde manier willen categoriseren, de manier van praatgroepen, overlegorganen en normaalmaakclubs. Daarom verkopen deze boeken zo goed. Wat staat daar tegenover? (En deze vraag is veel belangrijker. Waarom zouden die twee boeken immers niet goed verkocht mogen worden? Tegen hun oplagecijfers kan niemand bezwaar aantekenen, de mechanismen functioneren momenteel zo. Tot zover.

[p. 85]

Maar wat staat daar tegenover? Waar en hoe kan er werk verzet worden om de zaak in beweging te brengen? Rust roest.)

Jacq Firmin Vogelaar begint zijn boek Alle vlees met een citaat uit een werk van Adorno en Horkheimer: ‘Unter der bekannten Geschichte Europas läuft eine unterirdische. Sie besteht im Schicksal der durch Zivilisation verdrängten und entstellten menschlichen Instinkte und Leidenschaften. [...]’ Op het omslag van Alle vlees staat een reproduktie van een doek van Francis Bacon: een bizar figuur onder een paraplu in een ruimte die bijna feestelijk gestoffeerd is met guirlandes van geslacht vee.

In een van zijn essays schrijft Pier Paolo Pasolini (Ik stap toch over de landsgrenzen; over Amerikaans proza weet ik weinig, over Pasolini weet ik wel 't een en ander; een tijd geleden was encyclopedische kennis het voorrecht en de kracht van de professionaliteit, momenteel kan de encyclopedie niets meer betekenen dan stuntelig dilettantisme): ‘Persoonlijk blijf ik geloven in de verhalende film, blijf dus trouw aan de conventie, waarbij de montage uit de oneindige instellingssequenties die kunnen worden gedraaid, de betekenisvolle en geldige fragmenten uitkiest. Maar ik ben ook de eerste geweest die uitdrukkelijk heeft gesproken over de Poëtische Film. Maar toen ik het daarover had, dacht ik steeds aan narratieve poëzie. Het onderscheid waar het me om ging, lag in het technische vlak: in plaats van de verteltechniek van de roman, van Flaubert of Joyce, wilde ik de verteltechniek van de poëzie. [...] Na de mislukte experimenten van de Avantgarde stel ik me echter de vraag of er niet een niet-narratieve poëtischefilm zou kunnen bestaan: van zuivere, of zoals dat heet, lyrische poëzie. Is dat mogelijk?’ Pasolini gelooft in die mogelijkheid, in de kunst als een ‘werkelijkheid als een niet door tekens bepaalde taal’, maar hij gelooft niet in een verwezenlijking ervan door middel van voortdurende experimenten met nieuwe cinematografische technieken: ‘Maar aan een film van de lyrische poëzie die voortkomt uit de montage en een radicalisering van de techniek geloof ik niet.’ Zijn allerlaatste film, Salo, laat zien wat hij voor ogen had: alle vlees. En natuurlijk riep Salo bij het verschijnen protesten op, zowel van links als van rechts, de film was zo afwijkend van de gevestigde codes en tekensystemen en tegelijkertijd zo gewelddadig naturalistisch. Ik denk dat een aantal jaren geleden Frans Zwartjes in Nederland iets in diezelfde richting bereikte: alle vlees: feministische groeperingen vielen zijn film Pentimento letterlijk aan. Zo hoort het.

In Duitsland is een aantal kunstenaars opgedoken (Lüpertz, Kiefer, Baselitz) dat weer schildert. In het Museumjournaal (nr. 7, 1980) schrijft R.H. Fuchs over Anselm Kiefer: ‘Zijn idee van de schilderkunst is die van de hoge kunst, die niet kan volstaan met uitsluitend analytisch onderzoek van het schilderkunstig handwerk als zodanig (zoals de nieuwere schilderkunst overwegend gedaan heeft), maar die ernaar streeft een echt schouwspel te zijn, een tentoonstelling van betekenissen.’ En: de schilderkunst van Kiefer ‘is een amalgaam van bizarre suggesties, privé-meningen, dubbelzinnige verwijzingen, wazig en fragmentarisch, vaak uit de historische context weggehaald en in artistieke vrijheid weer samengevoegd, ingevoegd in een schilderij, omgewerkt in de zware arbeid van het schilderen en in velerlei opzicht opengelaten en onvoltooid.’ Kiefer wil de schilderkunst ‘van de “over zichzelf nadenkende” esthetische uitbeelding bevrijden.’

Wie de ontwikkelingen binnen het werk van de Engelse schilder R.B. Kitaj volgt, kan constateren hoe daarin de menselijke figuur steeds meer tot hoofdthema wordt. De pastel- en houtskooltekeningen die Marlborough London in oktober-november 1980 liet zien, zijn zonder uitzondering studies van menselijk vlees, waarbij Kitaj niet meer in de eerste plaats tekent om te tekenen, maar om het vlees een concrete, poëtische lading te geven, tekeningen waarbij geweld en bloei als tran-

[p. 86]

sparanten op elkaar liggen en het frappante daarbij is dat Kitaj de pasteltechniek van Edgar Degas weer oppikt!

De voorbeelden van Pasolini, Kiefer, Kitaj samenvattend: de nieuwe stappen worden niet meer gezocht in een uitbreiding of uitvinding van nieuwe technieken: het arsenaal is groot genoeg en het is zinloos eindeloos uit te breiden. Nu dienen de ‘inhoudelijke’ codesystemen te worden aangepakt. Er steekt een merkwaardig soort optimisme de kop op. Ik zou het 't optimisme van het vlees willen noemen, wat niet betekent dat dat vlees zich hoogmoedig en naïef als onschendbaar zou gaan beschouwen, integendeel, maar het zal zich wel als present gaan melden. En dat betekent voor het nieuwe proza dat de lezer (evenals zelfs de schrijver) zijn psychologisch jargon niet in de boeken zal terugvinden, dat hij in het ongewisse gelaten zal worden over de etiketten die op bepaalde handelingen of op hele boeken geplakt kunnen worden. Dat betekent dat de auteur de psycholoog voorbij is. Psychologen mogen natuurlijk hun lancetten in de boeken zetten, maar de schrijver laat dat verder koud. De auteur zal niet meer analyserend schrijven, hij zal ook geen synthese nastreven, maar hij zal zelf schrikken van zijn eigen maak- en tentoonstelwoede. En dat alles niet vanuit moralistische overtuigingen, om de lezer ‘wakker te schudden’, maar uit een schatplichtigheid aan de werkelijkheid (of, zo men wil, werkelijkheden).

Anbeek besluit zijn artikel met de hoop op meer ‘straatrumoer’ in de Nederlandse literatuur. Als men het psychologiserend naamwoord weigert, betekent dit, dat men van de concrete handelingen, gebeurtenissen of sequenties van het boek een buitengewone graad van ‘poëtisch naturalisme’ moet eisen en dat betekent op zijn beurt dat nieuwe inhouden zich zullen opdringen, dat het vlees zich heviger zal manifesteren dan ooit, dat pijn niet het gevoel van pijn zal betekenen, maar dat er bij voorbeeld een duim zal zijn die klem raakt tussen twee snijdende blikken vlakken van een autocrash, niet meer, niet minder.

(wordt elders vervolgd)