De Gids. Jaargang 143

[p. 412]

Yvo Pannekoek
Afscheid

Bij zijn afscheid als hoogleraar sprak Pannekoek een rede uit, waar wij een klein deel van overnemen.
Hij begon uit een te zetten dat er bij dit afscheid een totaal spreekverbod heerste, dat alleen door hem zou worden overtreden. Hij vervolgt dan:

Hier zijn twee redenen voor. In de eerste plaats omdat ik lid ben van een geheim genootschap voor de verdediging van de rechten van de toehoorders. Bij alle afscheiden wordt altijd veel te lang gepraat door andere mensen dan degene die afscheid neemt en dat heb ik u willen besparen. Er is nog een tweede reden. Ik heb enige tijd geleden met een ter zake kundig persoon een gesprek gehad en die heeft mij uitgelegd dat ik een buitengewoon lastige, onaangename en vaak tekort schietende vent was en ik kon hem niet helemaal ongelijk geven. Toen dacht ik, dit soort mensen zullen proberen om een vriendelijk woord te vinden om bij mijn afscheid te zeggen. Om deze sprekers deze geforceerde instelling te besparen heb ik ze dus afgeschaft.

Nu, ik wou dus uitsluitend over mijzelf praten en wel als over een uitzonderlijk verwend persoon, want dat ben ik wel.

Dan begin ik in 1940 met de Duitsers die hier binnentrokken. Mijn instelling was toen zo, dat ik dacht: ik heb altijd gezegd dat het gebeuren zou en ik heb iedereen daarvoor gewaarschuwd, ze hebben net gedaan of ze dat niet begrepen, niemand heeft daar iets tegen gedaan.

Nu is dat verder hun zaak en ik heb daar niets meer mee te maken, eigenlijk. Ik ben verder een rustige toeschouwer van wat zich nu zal gaan afspelen. De Nederlandse Unie kwam. Er werd gediscussieerd over het tekenen van loyaliteitsverklaringen.

Ik zei: ‘Die kun je natuurlijk rustig tekenen, want verklaringen tegenover onbetrouwbare oplichters afgelegd, daar hoef je je niet door gebonden te voelen.’

Kortom, dit was zo mijn instelling.

Die toeschouwersrol is misgelopen in 1942, ongeveer. Ik wandelde toen op het Leidseplein. Voor mij werd door een ‘Grüne Polizeimann’ een arrestant op de grond geslagen en in zijn smoel geschopt. Niet één keer, maar voortdurend met die rottige Duitse militaire laarzen en ik stond daarbij en ik deed helemaal niets. Ik stond daar verstard te kijken en ik heb die dag door Amsterdam gezworven en gedacht: ‘Je hebt daar maar gestaan voor jan lul en dat kan zo niet langer.’

Vanaf dat ogenblik heb ik dus allemaal kleinigheden, maar toch wel anti-Duitse activiteiten ontplooid, en niks heldhaftigs of dramatisch of zo.

Maar dat is wel geëindigd, zoals je dat voorzien kon, in gevangenschap. Dat was in '43 en ik heb tot '45 gevangen gezeten. U hoeft geen medelijden met mij te hebben. Ik ben niet geslagen, ik heb geen honger gehad, maar het is wel een zeer positieve ervaring geweest, die twee jaren.

In de eerste plaats, omdat ik in die tijd gemerkt heb dat ik in extreme situaties niet bang ben, dat is iets dat nooit iemand van zichzelf weet, zolang hij het niet heeft meegemaakt. En dat geeft je in de rest van je leven een grote rust. In de tweede plaats waren deze twee jaren

[p. 413]

een spoedcursus maatschappelijk verkeer en daar heb ik altijd ook alleen maar plezier van gehad.

Er zijn mij in die tijd een paar dingen overkomen waar ik wat langer bij stil wil staan, omdat daaruit blijkt wat een verwende figuur ik ben.

Ik had een half jaar zowat in de Weteringschans gezeten. Toen werd ik naar Vught gebracht en daar kwam ik als arts in het ziekenhuis terecht. Ik was in een vrij slechte conditie en had al die tijd nooit eens wat gelopen of gedaan en daar ga je lichamelijk hollend van achteruit.

Daar in Vught is de eerste manifestatie van verwennerij gekomen. Ik werd vanuit dat hospitaal geplaatst in het strafcommando. Een strafcommando was in de meeste concentratiekampen een detachement waar de levensduur niet veel langer dat twee à drie weken was. In Vught was dat niet zo. Het enige was dat ons allerlei dingen verboden waren, die anderen wel mochten.

Wat mij toen zo'n hoop goed gedaan heeft, was ten eerste dat dat strafcommando was samengesteld uit een uitgezochte collectie van honderd man die allemaal iets gedaan hadden. In die tijd dat ik in dat strafcommando heb gezeten is er niet gezeurd, niet gejammerd, niet geklaagd. Het waren allemaal mensen die wisten waarvoor ze zaten en daar niet over zeurden. Een uitgezocht gezelschap dus.

Verder heb ik daar in dat oefenen in het maatschappelijk verkeer geleerd om alles te doen wat verboden was. Mijn vrienden in Amsterdam hadden mij wel geschreven: Wees nou toch eens voorzichtig. Ik heb ze toen geschreven: Ik ben in dit strafcommando gestopt zonder dat ik iets strafbaars gedaan had, ik zie geen reden om iets strafbaars achterwege te laten, zodat alle straffen die je so wie so krijgt, tenminste verdiend zijn.

Nou, dat is dan ook gekomen, net op een goed moment.

Ik ben toen betrokken geraakt, met een paar andere mensen, bij iets wat verraden is, waarvan men wist dat ik het gedaan had, maar dat er ook anderen bij betrokken waren. Die anderen heb ik niet verraden, min of meer vanzelfsprekend.

In de slechtste tijd van het jaar, in februari '44 heb ik één maand ‘einzelhaft dunkelhaft’ gekregen. Dat wordt beschreven door meneer Bakker Schut als ontoelaatbare, onmenselijke behandeling van mensen. Ik heb daarvan genoten, eindelijk weer eens een maand alleen, rustig, niks te doen, geen gezeur, enzovoort, en verder was het dus slecht weer en toen ik er weer uitkwam was het een stuk beter, en kon ik weer, onder ideale omstandigheden, doorgaan met het verbeteren van mijn lichamelijke conditie, door graafwerk buiten.

Die mensen die ik toen niet verraden heb, waren toevallig enkele communisten, die hadden in de kampen overal een vrij vooraanstaande positie. En ik heb vanaf dat ogenblik gemerkt dat ik omringd was door een welwillende groep machthebbers die mij het leven eigenlijk tot begin '45 bijzonder prettig en gemakkelijk hebben gemaakt. Ook alweer een teken van hoe verwend ik wel was. Verder heb ik in dat strafcommando gemerkt, en dat is ook iets dat ik niet vergeten ben, dat je in twee posities je alles veroorloven kunt, als gevangene vooral, maar ook daarbuiten: in de allerhoogste of de allerlaagste positie. De allerhoogste positie voor gevangenen in Vught was gekenmerkt door een aktentas. Wie een aktentas had was een ‘important persoon’. Als je een vent met een aktentas zag lopen, dan kwam je er eigenlijk niet toe om te vragen, waar gaat u naartoe, wat zit erin. Dat was er niet bij. Goed, ik had dus een aktentas georganiseerd en ik kon daar van allerlei mee doen. Wat ik daar vooral mee deed was het bezoek aan het Philips-commando, waar een aantal vrouwen werkten. En één van die vrouwen moest ik af en toe bezoeken in opdracht van een ontzettend leuke medestrafcommandist, Paul Tops. Voor hem moest ik eens per week een liefdesbrief schrijven, omdat hij daar geen tijd meer voor had en ik wilde wel

[p. 414]

eens zien hoe zij eruit zag, en anoniem met haar praten.

Bij die vrouwen zat ook een meisje R., dat ik wel opmerkelijk maar nou niet zo bijzonder aardig vond. Daar zullen wij later op terugkomen.

Het tweede attribuut waarmee je je positie duidelijk aangeeft, was een bezem. De laagste positie was de straatveger, de schoonmaker, de bezemer. En ik had dus ook een bezem en daarmee kom je weer overal op allerlei andere plaatsen. Niemand zou ooit, als je ergens met een bezem bezig was, aan je vragen, wat doet u hier of zo. De bezem was een duidelijke verklaring aan iedereen voor je aanwezigheid. En in de tijd dat wij daar in Vught waren, heeft één man zich naar buiten gebezemd. Wel goed voorbereid natuurlijk.

Nu, ik zal u niet vermoeien met te vertellen wat ik allemaal daar nog meer geleerd heb. Maar in mei '44 waren wij het eerste gezelschap dat naar Dachau werd getransporteerd, met z'n weet ik hoevelen in veewagens. En deze treinreis heeft dezelfde waarde die treinreizen altijd voor mij hebben gehad: een combinatie van het toppunt van verschrikkelijkheid en een zekere charme. Toen wij daar in Dachau aankwamen, is mij iets heel exceptioneels overkomen waar ook alweer uit blijkt hoe verwend ik ben.

In Dachau zat een heer Von Schilling, een man die een goed leerboek voor de hematologie heeft gemaakt. En die nam in een laboratorium proeven met gevangenen, die hij besmette met malaria. Hij is daar overigens in '45 voor opgehangen. Maar deze man zag bij de lijst van mensen die binnenkwamen, ook een ‘Laborarzt’ - dat was ik. En hij heeft dus een claim op mij gelegd: Die man moet ik hebben. Met ons gezelschap was meegekomen een Nederlandse SS-er en die had bij mijn naam geschreven dat ik een hoogst onbetrouwbaar persoon was en dat ik nooit in ziekenhuizen of ‘Labors’ zou mogen werken, want dat ik daar dingen zou doen die niet mochten. Twee claims op mij die niet met elkaar verenigbaar waren.

Het gevolg was heel simpel dat ik ‘gesperrt’ was, ik mocht niet werken. En dat was de tijd van de totale ‘Kriegseinsatz’ in Duitsland. Van heel jong tot heel oud moest iedereen aan het werk en ik mocht niet werken.

Hoe serieus dat was bleek bij voorbeeld op een dag dat München gebombardeerd was. Ik ging bij het commando staan wat daar puin moest ruimen, want ik dacht ik wil wel eens zien hoe een gebombardeerde Duitse stad eruitziet. Op de één of andere raadselachtige manier hebben ze dat gemerkt en ben ik uit dat commando geschopt, want ik mocht niet werken.

Nu, wat doe je dan als je niks mag werken.

Ik heb ontzettend veel bezoeken afgelegd, veel gepraat met mensen, ook weer veel dingen erbij geleerd. Maar het belangrijkste eigenlijk dat ik daar geleerd heb, heb ik afgekeken van de andere ‘Gesperrten’. Er was nog een kleine groep van figuren die ook ‘gesperrt’ waren: Russische jongetjes. En die Russische jongetjes sliepen op straat, overdag, het grootste deel van de dag in een soort van ontroerende soixanteneuf-positie met de hoofden op elkaars dijen. Ik had verder geen partner op wiens dijen ik kon liggen, maar je kunt ook heel goed en lekker slapen met je hoofd op een trottoirrand. Ik kan u dat aanbevelen.

En eigenlijk in dat verblijf in Dachau is mij langzamerhand het doel van het leven duidelijk geworden. Dat zijn maar twee dingen: het ene is niksdoen en het andere is doodgaan. En meer dingen zijn er niet. Nou, dat heb ik mij ook wel verder ter harte genomen.

Dachau had zo'n tachtigduizend, honderdduizend mensen, een forse stad, en ik dacht als de zaak afgelopen is, en ik verwachtte dat dat wel binnen het jaar zou gebeuren, dan wil ik niet hier zijn, want ik wil ontsnappen voordat het afgelopen is en in zo'n grote onoverzichtelijke troep kan ik niet die voorzorgen nemen die met een ontvluchting te maken hebben. Dus ik heb erg geïntrigeerd bij de verschillende relaties die ik al nietsdoend en al kletsend had opge-

[p. 415]

bouwd om naar een klein buitencommando gestuurd te worden. Daar is Von Schilling achtergekomen, die is ontzettend driftig geworden, en heeft gezegd: Als die man dan zo graag weg wil dan zullen wij hem wel naar een uitgezocht buitencommando sturen. Hij wist niet hoe waar dat was. Het was een buitencommando van Flossenburg.

Flossenburg was een zogenaamd ‘Nacht- und Nebellager’, waar ook de levensduur niet veel meer dan vier, zes weken was, maar dit was een buitencommando en wat hij niet wist, dat dat buitencommando een kilometer of honderd van Flossenburg vandaag lag en dat de spoorlijn die die twee plaatsen verbond zo vaak gebombardeerd was dat verbinding volstrekt onmogelijk was. Dus ik heb het daar bijzonder prettig gehad.

Dat waren honderd ‘Häftlinge’, uitgezocht, dertien verschillende nationaliteiten, ik was de enige Nederlander daar. En ik werd meegestuurd als ‘Kommandoarzt’. Dat waren zeer gezonde kerels dus ik had volstrekt niets te doen. Iedere avond hield ik een spreekuur, waar een of twee mensen kwamen, waar dan voornamelijk mee gekletst werd. En gelukkig dacht ik al zodra ik er was: ik moet toch mijn aanwezigheid hier rechtvaardigen. Dus ik ben naar de ‘Oberscharführer’ gestapt en heb gezegd: ‘Ik heb eigenlijk niets te doen, zou ik niet schoon kunnen maken.’ U begrijpt het, ik zag de bezem alweer voor mij opdoemen. Hij heeft dat ogenblikkelijk natuurlijk in een ‘Befehl’ omgezet en ik moest schoonmaken. Daar heb ik bijzonder veel plezier van gehad. Overal doorheen geveegd, overal geweest. Wij zaten in een grote porseleinfabriek. En een heleboel van de porseleinvoorraad lag opgeslagen op de laagste verdieping. Op die verdieping heb ik er mij een beetje doorheen geveegd. Daar was een deur die naar buiten uitgang gaf, en ik had al vegende ook de sleutel ervan gevonden. Die heb ik dus in een soepterrine bij de uitgang neergelegd en ik heb door die porseleinhoeveelheid een zigzaggend pad gemaakt, zo, dat je niet als je bij de ene deur stond kon zien dat er aan de andere kant ook een deur was waardoor je naar buiten kon, want het was vol met porselein.

Door die kronkelweg zijn wij ontsnapt toen het ogenblik daar was, omdat wij over de radio gehoord hadden dat de Amerikanen in de buurt waren. Met wat Spaanse vrinden en een paar Duitsers hebben wij gekronkeld door dat porselein en verder twee dagen en twee nachten in de bossen doorgebracht, en ons daarna gemeld bij de Amerikanen.

Ik wil daar verder niet veel over vertellen, alleen één ding. Ik vond dat ook tot mijn taak hoorde de zorg voor de gebitten van de gevangenen. Die ‘Oberscharführer’ had ik langzamerhand wel platgeveegd op allerlei manieren, en ik heb aan die man voorgesteld om eens per week, eens per veertien dagen, met degenen die dat nodig hadden naar de tandarts te gaan. Nu, dat vond hij dan ook wel een goed idee. En zo zijn wij regelmatig naar de tandarts gegaan. Die tandarts was een heel bijzondere vrouw. Wij kwamen daar binnen en de ‘Oberscharführer’, zei: ‘Hier wird nur gezogen, keine Löcher gefüllt, nichts.’

Dat kleine vrouwtje, dat stond tegenover hem en zei: ‘Hoort u eens, het is mogelijk dat u onder uw gevangenen alles voor het zeggen hebt, maar hier beslis ik. U gaat in de wachtkamer zitten met uw gevangenen en een gevangene mit der Arzt kommt hier.’ Nu, die vrouw wou alles weten over de kampen enzovoort, maar ze was doof en ik kon niet hard genoeg tegen haar schreeuwen zonder dat het in de wachtkamer gehoord werd. Dus ik schreef iedere week een grote brief aan haar met allerlei bijzonderheden en die kreeg zij dan van mij. Die brief werd beloond met twintig sigaretten. Het lijkt ridicuul, maar dat was een forse maanddosis die zij ons gaf van haar sigaretten.

Nu, dat wilde ik even vertellen, want daar kom ik later op terug, hoe ik haar beloond heb.

De Amerikanen hebben mij toen gedetacheerd als arts bij de ‘displaced persons’ in een

[p. 416]

kazerne. Daar waren een tweeduizend man, Russen, Polen, Belgen, enzovoort en ik had daar een klein ziekenzaaltje ingericht en hield daar dagelijks polikliniek. En het was wel nuttig. Als ik het niet aankon of het niet zag zitten, en dat deed zich nogal eens voor, zoals u zult begrijpen, dan bracht ik die mensen naar het ziekenhuis en dan werden ze daar behoorlijk behandeld.

In deze kazerne, een hele grote ‘binnenexercitieplaats’, stond opzij een magazijn van de ‘Deutsche Wehrmacht’. Voor de deur van het magazijn zat een Amerikaanse bewaker, altijd dezelfde man, en die zat zich geweldig te vervelen. Ik bezocht hem nogal eens en praatte dan met hem. En die man zei mij op een gegeven moment: ‘Listen, I got instructions to guard this door, but no instructions to guard that key which will open you the back-door, and I got no instructions to guard this fucking stuff here.’

Dus wij hebben toen een vrachtauto georganiseerd en wij hebben de inhoud van dat magazijn gedistribueerd. Die inhoud was suiker, drank, rijst, et cetera, zeer welkome zaken. Maar daar waren ook anderhalf miljoen sigaretten, waar ik heel veel plezier van heb gehad, niet dat ik rookte, maar toch. En verder enkele duizenden kapotjes, die ik op mijn polikliniek uitdeelde.

Die anderhalf miljoen sigaretten, daar heb ik er twintigduizend van aan deze tandarts gegeven. En de rest gebruikte ik om mensen die mij diensten bewezen te belonen of om benzine van te kopen, enfin, noem maar op.

Op 1 mei hebben wij die vrachtauto volgeladen met, ik denk, een miljoen sigaretten en op de binnenplaats rondgestrooid, wat veel gevechten en ook wel wat messensteken heeft veroorzaakt.

Later, terug in Nederland, heb ik gehoord dat in die tijd één sigaret 1 Mark kostte. Dus een korte tijd ben ik miljonair geweest. Wat mij zoveel plezier doet is, dat ik er geen moment spijt over heb dat ik met dat vermogen van mij zo veel mensen een genoegen heb kunnen doen.

Wel, in augustus ben ik teruggegaan en ik weet niet meer waarom, maar om de een of andere reden was er behoefte aan mij in het kamp in Amersfoort, waar een dokter de repatrianten moest keuren, eventueel moest helpen ook op maatschappelijk gebied. En daar heb ik dus enkele maanden gewerkt.

Dat Amersfoort was een hele belangrijke plaats, want wandelend in het bos ben ik daar dat meisje R. weer tegengekomen, dat ik mij uit Vught herinnerde en dat ook twee jaar concentratiekamp achter de rug had, en daar een stuk aardiger van geworden was, geloof ik.

Wij hadden beiden de vaste overtuiging dat wij nooit zouden trouwen, maar om de één of andere reden zijn wij daarvan afgeweken. En ik heb met haar durven trouwen, omdat ik dacht: een vrouw die twee jaar concentratiekamp overleeft die zal ook een huwelijk met mij wel overleven.

En dat is zo gebleken tot op deze dag.

Zij heeft het overleefd en ik geloof dat ik mij voor die vierendertig jaar langzamerhand ook wat dat betreft als een zeer verwend persoon mag beschouwen.