De Gids. Jaargang 142

[p. 604]

G. van Benthem van den Bergh Intern kolonialisme of alleenheerschappij⁺

Met het begrip ‘intern kolonialisme’ heeft Alvin Gouldner geprobeerd de discussie over de verklaring van het Stalinisme in een nieuw perspectief te plaatsen. De beschrijving die hij daaraan verbindt van de gedwongen collectivisering van de Russische boeren, die ten doel had om meerwaarde aan de boeren te kunnen onttrekken ten behoeve van industrialisering - en niet te vergeten van de snel groeiende staatsbureaucratie - levert zeker een belangrijk kenmerk van wat we stalinisme zijn gaan noemen. Maar de vraag is wel of het begrip ‘intern kolonialisme’ zelf verklarende waarde heeft, veel méér is dan een nieuwe naamgeving. Een tweede vraag is in hoeverre Gouldners definitie van stalinisme niet te instrumenteel-rationeel is, in de zin dat wordt verondersteld dat het terreurbewind een rationeel middel was om de overdracht van particulier bezit in staatshanden te bewerkstelligen.

Bij het begrip ‘intern kolonialisme’ doet zich allereerst de vraag voor wat we onder ‘intern’ moeten verstaan. Door die term te gebruiken wordt er stilzwijgend vanuit gegaan dat de Sovjetstaat als eenheid van analyse een vaststaand gegeven was. Maar het grondgebied dat de Sovjetstaat kwam te beslaan was identiek met het tsaren-imperium. Sinds de vestiging van de Moscovitische staat hebben de tsaren hun grondgebied steeds verder weten uit te breiden. Het is allerminst onjuist om in dat verband van kolonisering te spreken. De bolsjewieken hebben er geen ogenblik aan gedacht om het tsaristische imperium te laten uiteenvallen. De burgeroorlog die tot 1921 duurde was in feite een strijd om het hele grondgebied van het tsarenrijk onder controle te krijgen. De collectivisering van de landbouw kreeg later zoveel steun in de communistische partij en werd door de partijleiders met zoveel enthousiasme uitgevoerd, omdat het een voortzetting was van de tijdens de burgeroorlog gebruikte middelen.^1.

De opkomst van het stalinisme hangt daarom ook samen met de verwerving van de staatsmacht over een als zodanig al veel eerder gevormde eenheid. Daaruit blijkt dat het stalinisme niet kan worden verklaard, wanneer er vanuit gegaan wordt dat de revolutie van 1917 een volstrekte caesuur met het verleden vormt. De neiging om dat wel te doen is sterk, zowel bij marxisten als bij anti-communisten. Maar de banden met het verleden waren alleen al sterk, omdat de bolsjewieken de staatseenheid van het tsarenrijk wensten te handhaven. Het Russische staatsbestel is van meet af aan zeer autocratisch geweest. Zelfs de adel had er nauwelijks een eigen machtsbasis en er was ook geen sprake van een min of meer onafhankelijke stedelijke burgerij. De Custine, wiens brieven uit Rusland nog steeds van belang zijn voor het inzicht in de huidige Sovjet-maatschappij, merkt al op, dat de Russische staat werd bestuurd als een legerkamp: ‘Toen Peter de Grote, de wat hier genoemd wordt tsjin instelde, dat wil zeggen toen hij de militaire hiërarchie toepaste op heel het bestuursapparaat van het rijk, veranderde hij zijn volk in een regiment stammen waarvan hij zichzelf tot kolonel benoemde, met het recht die rang door te geven aan zijn erfgenamen... De Russische regeringsvorm houdt in dat de legerdiscipline de plaats heeft ingeno-

+ G. VAN BENTHEM VAN DEN BERGH. Geb. 1933. Hoofdmedewerker aan het Institute of Social Studies. Redacteur van De Gids sinds 1968.

1. Zie Theda Skocpol, ‘Old Regime Legacies and Communist Revolution in Russia and China’. Social Forces, Vol. 53, no. 2, December 1976, p. 306-307.

[p. 605]

men van de burgerlijke orde, dat de staat van beleg de normale maatschappelijke toestand is geworden.’^2.

Het stalinisme was een vorm van alleenheerschappij. Na de Franse Revolutie bleek al eerder dat de machtsverhoudingen in de samenleving nog zo waren dat zij naar alleenheerschappij graviteerden, terwijl de revolutie juist beoogd had aan de alleenheerschappij van de Franse koningen een einde te maken. In de Sovjetunie zien we opnieuw dat na de revolutie een vorm van alleenheerschappij ontstaat. Het stalinisme kan volgens mij niet worden verklaard als niet juist voor die ontwikkeling een bevredigende verklaring kan worden gegeven. Het belangrijkste aspect van het stalinisme was immers de huiveringwekkende terreur, die Stalin eerst tijdens de collectivisatie van de landbouw en daarna ter consolidatie van zijn alleenheerschappij ook tegen de sociale bovenlaag - en met name tegen partijleden - in gang zette. Was een dergelijk schrikbewind inherent aan de industrialisatiestrategie door middel van onttrekking van meerwaarde aan de gecollectiviseerde boerenbevolkìng? Was de terreur instrumenteel en in die zin dan ook rationeel?

Een schrikbewind is niet inherent aan het koningschap, zelfs niet aan het absolute koningschap, zoals dat enige eeuwen in Europa heeft bestaan. Wel zijn er absolute heersers zoals bij voorbeeld Ivan de Verschrikkelijke geweest, die een schrikbewind hebben ingesteld.^3. Het kan zijn dat een alleenheerser naar terreur als machtsmiddel grijpt, wanneer zijn positie wordt bedreigd, maar dan is van een ‘rationele’ dosering ervan al lang geen sprake meer. Bovendien grijpen niet alle alleenheersers in die omstandigheden naar terreur. Er lijkt altijd een soort surplus aan terreur te ontstaan - ook bij Stalin, die waarschijnlijk mede uit de persoonlijke kenmerken van een alleenheerser verklaard moeten worden. Juist omdat een alleenheerser een zo grote speelruimte heeft om beslissingen te nemen en te laten uitvoeren worden zijn persoonlijke kenmerken van zo groot belang. Daarom kan een verklaring voor het stalinisme alleen worden gevonden door een combinatie van de antwoorden op de vragen ‘Hoe en waarom kwam Stalin over een zo grote speelruimte te beschikken?’ en ‘waaruit kwam de persoonsconstellatie voort, die hem ertoe heeft gebracht, de speelruimte zo te gebruiken als hij dat in feite gedaan heeft?’ Dat is heel iets anders dan het stalinisme als ‘persoonsgebonden afwijking’ te beschouwen, zoals marxisten graag doen. De vraag is immers hoe het mogelijk was, dat er een dergelijke alleenheerschappij in de Sovjetstaat kon ontstaan?

De stalinistische terreur was ook niet inherent aan de opbouw van het communisme volgens de marxistische-leninistische ideologie, zoals anticommunisten dat stellen. Maar daarmee zijn marxisten niet van de verantwoordelijkheid af. Ook wat dat betreft vind ik het perspectief van Gouldner toch wat te eng. Wanneer we stalinisme opvatten als ‘intern kolonialisme’ in de door hem bedoelde zin, zijn de lessen die marxisten uit de opkomst van het Stalinisme zouden moeten trekken, te beperkt. Het zou dan alleen gaan om een verandering van de strategie van economische ontwikkeling. Dat volgt ook uit de vergelijking, die Gouldner met China maakt, waar het zoveel beter zou zijn gegaan. Dat is wat de politiek ten opzichte van de boeren betreft juist, maar ook in China heeft zich het socialisme ontwikkeld tot een staatsbestel met totalitaire aspiraties en ook in China zijn er perioden van terreur en geweld geweest, die teveel worden verzwegen.

Wat zouden dan de lessen uit het stalinisme zijn die marxistisch links zou moeten trekken? In de eerste plaats - en dat is misschien wel de reden waarom marxistisch-links ook in het Westen zo lang met een grote boog om het stalinisme heen is gelopen - dat de marxistische theorie als zodanig te beperkt en daardoor ontoereikend is. Het marxisme heeft geen bevredigende theorie van de ontwikkelìng van de staat en de daarmee verbonden uitbuiting en onderdrukking. Daardoor konden de marxìsten ook zo lang blijven denken, dat het mogelijk zou zijn om de samen-

2. Adolphe Marquis de Custine, Brieven uit Rusland, Amsterdam, 1978.

3. Zie De Custine's beschrijving daarvan (p. 273-298), waarin hij wijst op de populariteit van Ivan bij het volk: ‘Ivan legt op een dag de scepter, dat wil zeggen zijn bijl, neer en werpt zijn kroon af. Dan, dan pas, in heel die lange regering, raakt het keizerrijk in beroering: het met bevrijding bedreigde volk schrikt wakker: de Russen, tot op dat moment stomme getuigen, lijdzame werktuigen van zoveel gruwelijks, hervinden hun stem, en deze stem des volks, die de stem Gods heet te zijn, verheft zich plotseling om het verlies van een dergelijke tiran te bejammeren’. Ook ‘Vadertje’ Stalin was bij grote delen van het Russische volk zeer geliefd.

[p. 606]

leving geheel rationeel te herordenen door middel van de dictatuur van het proletariaat. Niet ingezien werd dat wie machtsposities en voorrechten bezitten in een staatsapparaat uit zullen zijn op het handhaven en zoveel mogelijk uitbreiden van die machtspositie. Het ontbreekt in de marxistische theorie volstrekt aan aandacht voor de traditionele vraag van de politieke filosofie hoe in het politieke bestel na de revolutie ‘checks and balances’ kunnen worden aangebracht, hoe machtsuitoefening kan worden gematigd en gecontroleerd. Ook voor het belang van intermediaire organisaties, van ‘souvereiniteit in eigen kring’ en soortgelijke ideeën, hebben marxisten weinig oog. Alles wordt bezien in het licht van een toekomstige rationeel geordende samenleving, waar dat soort problemen niet meer zullen bestaan. Misschien is dat wel het grootste gebrek van het marxisme: dat zodra marxistische revolutionairen de macht hebben overgenomen, er vaak geen ingebouwde rem blijkt te bestaan op het ongebreidelde gebruik ervan. Het idee van een rationele herordening of verandering van de maatschappij is natuurlijk niet tot marxisten beperkt. Wat dat betreft is voor alle westerse intellectuelen enig zelfonderzoek noodzakelijk. Maar de sterke preoccupatie van marxisten met problemen van produktie en economische ontwikkeling, heeft gemaakt dat zij in het bijzonder veel te weinig aandacht aan het geweldsprobleem hebben gegeven. Dat ongebreidelde geweld is het meest huiveringwekkende aspect van het stalinisme en nu ook weer van wat er in Cambodja is gebeurd. Het idee van een rationele herordening van de samenleving, gecombineerd met het idee van klassenstrijd, zoals het uitschakelen van klassevijanden (zoals de ‘koelakken’) of van handlangers van het imperialisme en wat dies meer zij, heeft de meest verschrikkelijke terreurregimes gerechtvaardigd.

Het perspectief van klassenstrijd en van het scheppen van een socialistische samenleving is bovendien erg abstract en uniformerend. Het leidt ertoe, dat marxisten veel te weinig aandacht besteden aan de specifieke kenmerken van de samenlevingen die zij proberen te besturen en te veranderen. Bezemer heeft erop gewezen dat een grote beperking van het marxisme was dat het eigenlijk niet beschikte over een ‘bruikbaar woordenarsenaal’ om de samenleving die in de Sovjetunie ontstaan was na de landbezettingen van 1917 te beschrijven: ‘Feodaal was zij niet, want zelf hadden zij geholpen om in de revolutie de laatste resten van het feodalisme op te ruimen in de vorm van het adellijke grondbezit. Maar socialistisch was zij ook niet. Derhalve moest zij kapitalistisch zijn, of althans kapitalistisch in spe, want een samenleving van kleine boeren bracht volgens Lenin ‘voortdurend, iedere dag, ieder uur, spontaan en massaal kapitalisme en bourgeoisie voort... ’^4. Dat ‘kapitalisme’ werd vervolgens gepersonifieerd in de koelakken, aan wie tijdens de collectivisatie door Stalin de oorlog werd verklaard. Maar Bezemer laat zien dat die koelakken er eigenlijk helemaal niet waren, althans niet als kapitalisten, die beschikten over veel produktiemiddelen en die een aantal mensen in loondienst hadden. Dezelfde volstrekte minachting voor historisch gegroeide culturele en sociale banden als in stalinistisch Rusland bleek ook in Cambodja, waar de revolutionairen het idee hadden dat ze een tabula rasa moesten scheppen en de mensen juist van alle voorheen bestaande banden moesten ontdoen om op die manier de weg vrij te maken voor het opbouwen van een nieuwe samenleving. Bezemer zegt naar mijn mening terecht ‘de collectivisatie vernietigde een “way of life”, een wereld van zeden en gewoonten die stellig niet voldeed aan de eisen van de moderne tijd, maar waarvan het plotseling verdwijnen miljoenen moet hebben beroofd van alle vastigheid in dit leven. Misschien is dit op de lange baan het ergste geweest wat Stalin met zijn collectivisatie de volken heeft aangedaan die aan zijn hoede waren toevertrouwd’.

Het valt in Gouldners studie zeer te loven dat hij de gevolgen van terreur en landbouwcollectivisatie recht in de ogen ziet en geen uitvluchtjes

4. J.W. Bezemer, ‘De Collectivisatie van de boeren in Rusland’, Internationale Spectator, October 1979, jg XXXIII, no. 10, p. 398.

[p. 607]

probeert te verzinnen, zoals linkse auteurs dat maar al te vaak hebben gedaan, omdat zij aan een aantal centrale stellingen van de marxistische theorie wilden blijven vasthouden. Maar ik geloof toch niet dat het begrip ‘intern kolonialisme’ toereikend is om het stalinisme in volle omvang te kunnen verklaren. Het begrip ‘intern kolonialisme’ kan niet het ontstaan van de alleenheerschappij van Stalin verklaren. In zijn nadruk op economische overwegingen en mechanismen als verklaring van de terreur wordt Gouldner misschien toch nog meer beïnvloed door het marxisme dan hij zich zelf bewust is.