De Gids. Jaargang 141

[p. 237]

Rudy Kousbroek
De vergeten microfoon⁺

Culturen zijn wel vergeleken met familiegrappen - onbegrijpelijk voor buitenstaanders. Dat is zoiets fundamenteels dat er zelfs een soort definitie van is te maken: datgene waaraan je andere culturen herkent is hun onbegrijpelijkheid.

Nu is onbegrijpelijkheid in de regel terug te brengen tot het ontbreken van een verklaring; vreemde culturen doen zich voor als een geheimschrift: er is de suggestie van het ontbreken van een sleutel, een systeem, waarmee alles tot klaarheid kan worden gebracht.

Maar een systeem waarmee een vreemde cultuur kan worden opgehelderd is nog door niemand ooit ontdekt. Je leest wel eens iets in die geest, bij voorbeeld dat bij de Japanners alles omgekeerd is: ze lezen van rechts naar links en van achteren naar voren, ze beginnen met het dessert en ze eindigen met de soep, ze drogen zich af met een natte handdoek en als ze verdrietig zijn glimlachen ze. Dat lijkt op een recept om de Japanse cultuur te begrijpen, zo van: je moet eenvoudig alles omkeren.

Niet altijd is het recept zo triviaal. Er is bij voorbeeld ook wel eens geschreven dat Japanners zichzelf als een kunstwerk beschouwen. Ook dat is in beginsel zo'n recept. Het betekent: wanneer je je probeert voor te stellen dat mensen zichzelf zouden zien zoals wij een kunstwerk doen, dan heb je daarmee een soort model dat voor ons de dingen begrijpelijker maakt. Het maakt hun uitingen minder duister en hun gedrag minder onvoorspelbaar, minder onnavoelbaar. Het stelt dus tot op zekere hoogte in staat om iets te doen dat anders niet voor ons is weggelegd: zich in een Japanner te verplaatsen.

Maar het is bijna een luchtspiegeling en het doet denken aan een ontoereikende hypothese in de natuurwetenschappen; je kan er een paar kleinigheden mee verklaren, meer niet. Maar anders dan in de natuurwetenschappen is er geen hypothese denkbaar die wel toereikend is (het zoeken ernaar, bekend onder andere onder de naam ‘structuralisme’, blijft niettemin een boeiende bezigheid); de manifestaties van een vreemde cultuur zijn niet onbegrijpelijk op de manier van een geheimschrift, maar meer op die van muziek - iets dat een grote uiterlijke overeenkomst met een geheimschrift vertoont, iets dat er ook uitziet als een code - alleen weet niemand waarvan.

Zoals iemand die met een bepaalde soort muziek is grootgebracht die muziek niet uit kan leggen aan iemand die haar niet begrijpt, zo kan ook in het algemeen iemand zijn eigen cultuur niet aan een buitenstaander verklaren; maar in tegenstelling tot de muziek zijn er toch wel eens gevallen waarin een tipje van de sluier wordt opgelicht. Dat zijn de gevallen waarin iemand zich tegen zijn eigen cultuur verzet en probeert om haar van buitenaf te zien. Vreemd genoeg zijn dat de zeldzame momenten dat wij de gelegenheid krijgen om haar van binnenuit te bekijken.

Het is alsof de vreemde cultuur dan bij voorbeeld het officiële commentaar van een radioprogramma is. Je hoort alleen de nietszeggende formules die de omroeper voorleest. In zo'n geval dat iemand zijn eigen cultuur aanvecht is het dan alsof de omroeper per ongeluk na de

+ RUDY KOUSBROEK. Publicist. Redacteur van NRC/Handelsblad.

[p. 238]

uitzending de microfoon aan heeft laten staan. Je hoort hem opeens gewoon praten inplaats van officiële clichés uitspreken, je hoort hem dingen zeggen die helemaal niet voor onze oren bestemd waren, en het is werkelijk alsof er een licht opgaat. Zo nietszeggend als het officiële commentaar was, zo boeiend is zulk apocrief gekanker.

Hoe komt dat? Omdat de vanzelfsprekendheden, die anders niet genoemd worden, nu opeens ter sprake komen. Iemand die begint uit te leggen waarom hij de familiegrap niet leuk vindt, komt ertoe onderdelen ervan bij name te noemen die in ieder ander verband stilzwijgend bekend worden verondersteld. Vanzelfsprekendheden houden op vanzelfsprekendheden te zijn wanneer zij worden aangevochten. Het resultaat, voor een buitenstaander, is opmerkelijk. Opeens wordt identificatie mogelijk. Voor een ogenblik, hoe kortstondig ook, kan hij zich verplaatsen in de raadselachtige ander.

En niet in de eerste de beste. Het zijn meestal niet de onbeduidendste geesten, die hun eigen cultuur aanvechten, die zich in hun eigen omgeving een buitenstaander voelen. De mensen die er door hun cultuurgenoten van beschuldigd worden dat zij ‘hun eigen nest bevuilen’ - die zijn belangwekkend. Voor de hand liggende voorbeelden zijn Louis-Ferdinand Céline, Swift, Lu Hsün.

Zou het lezen van Céline voor een Aziaat een even grote openbaring zijn als Lu Hsün dat is voor een Europeaan? En in hoeverre krijgt iemand door zo'n schrijver toch weer een vertekend beeld van de cultuur die hij aldus via de achterdeur betreedt?

Ik weet het niet, maar het hier volgende essay: ‘Een persoonlijke visie op de Japanse cultuur’, van Sakaguchi Ango, is in veel opzichten een vertegenwoordiger van het bedoelde genre, met alle voor- en nadelen daaraan verbonden. Japanners zullen zich afvragen wat er voor Westerlingen nu zo fascinerend is aan dit essay, dat wel een enigszins ander Japan oproept dan het bekende Keizerrijk van Zen, bloemenschikken en theeceremonie. De toon ervan herinnert inderdaad hier en daar aan die van Lu Hsün (en aan Marinetti).

Er is natuurlijk ook veel verschil. Sakaguchi heeft niet het formaat van Lu Hsün en zijn houding tegenover de eigen cultuur heeft soms meer van een rhetorische afwijzing dan een werkelijke crisis. Maar er staat van alles in dit essay dat nergens anders is te vinden; dat houdt niet in dat er niet ook van alles in voorkomt waar men het onmogelijk mee eens kan zijn, maar daar gaat het dan ook niet om. Het gaat er om dat men van tijd tot tijd de gelegenheid krijgt om in de huid te kruipen van een Japanner, in staat gesteld wordt tot identificatie, op een manier die door weinig andere geschriften over Japan wordt geboden. Ik las deze tekst voor het eerst in een ongepubliceerde vertaling, van de hand van een jonge Amerikaanse dichter, Victor Woronov. De hier volgende Nederlandse vertaling, van W.G. Snellen, werd opnieuw naar de oorspronkelijke Japanse tekst vervaardigd. Het is de eerste maal dat dit essay in een westerse taal gepubliceerd wordt.