De Gids. Jaargang 139

[p. 533]

Sybren Polet
Het Stark⁺

Het Stark (de, het), vlg. strak, konnotaties met het eng. starch: het stijf-sel. Naar russies begrip byt (veelvuldig gebruikt in de poëzie van Majakowski^1..

Stark (de, het) staat voor starheid, bewegingloosheid, verstijving, kilheid, het statiese, konserverende,

voor stagnerende taal, gemeenplaatsen, uniformiteit, dode vormen, doodse mensen.

Het staat vijandig tegenover: beweging, dynamiek, leven, levendigheid, verbeelding, kreativiteit & sensitiviteit, (her)geboorte, dialoog & dialektiek, levende taal, liefde, mensen.

Deze dingen worden voortdurend belaagd door het Stark, de starken, starkmatigheid^2..

Het (de) Stark komt men overal tegen; het is nooit lieflijk en vaak de keerzijde van iets, dus een vorm van niets, een tegengeest (die zich permanent richt tegen zijn vorendeel, ook als het ‘niets’ doet).

Het Stark is een vrouw of een man van Lot, symbool van de al of niet door eigen schuld verstarde zoutpilaar mens: verstard door eeuwig achterom zien, door blind geloof, gewoonte, ongeïnteresseerdheid, gefikseerdheid, verveeldheid, modieuze zonnebrilblindheid, enzovoort.

Het Stark is vaak in livrei (met glimmende knopen), zit veelvuldig achter bestuurstafels, staat afgebeeld op de 17-eeuwse regenten- en regentessenportretten van weeshuizen, gemeenteraden, armenraden, enzovoort.

Het Stark noemt zich soms kritikus, censor, redder van het volk of volkskommissaris, maar soms ook quizleider, tamboer-majoor, starreporter, en beschouwt dan zijn spelen als de ultieme vormen van spel, speelsheid.

Het Stark draagt uniformen, bij voorkeur hetzelfde uniform voor dezelfde hiërarchie; dat schept zekerheid. Ook halve uniformen salueren elkaar.

Het Stark is een vorm boordevol leegte, leegte in de vorm van een kostuum, livrei, bontmantel.

Het Stark lijkt alles maar is niets.

Het Stark, wil het zich voortplanten, vormt een volstrekt identiek dubbel en als het de kans krijgt verdubbelt het alles en iedereen.

Het Stark is een mythe zonder haren, handen, ogen, zonder mond, geslachtsorganen, urineopening, eelt, likdoorns.

Het Stark is een dode god (alsook het woord god), is totem & taboe.

Het Stark is een mummie, krioelend van mieren bij wijze van innerlijk leven.

+ SYBREN POLET. Geb. 19 juni 1924 te Kampen. Publiceerde een groot aantal werken, waaronder dichtbundels, romans, toneel, essayistiek, sprookjes en bloemlezingen. Het laatst verschenen, in 1975, de poëziebundel Illusie & illuminatie, een verzamelbundel toneelstukken, Adam X en andere spelen en een herdruk van de bloemlezing vertaalde poëzie onder de titel In mij spreken verboden stemmen. In voorbereiding voor najaar 1976: Namen zijn nieuws, poëzie. (Subvers Press).

1. Zie het beroemde artikel van Roman Jakobson: ‘On a generation that squandered its poets’, 1931. (O.a. in Major Soviet writers. ed. by Edward J. Brown, Oxford University Press, 1973.
‘Opposed to this creative urge toward a transformed future is the stabilizing force of an immutable present, covered over, as this present is, by a stagnating slime, wich stifles life in its tight, hard mold. The Russian name for this element is byt. It is curious that this word and its deratives should have such prominent place in the Russian language (from which it spread even to the Komi), while West European languages have no word that correspond to it.’

2. Tijdelijke bevriezing, verstilling is iets anders dan verstarring, verstarking: tijdelijke bevriezing maakt een situatie, maar maakt de dingen en hun onderlinge relaties goed zichtbaar, geeft tijd voor indringing, analyse, beschouwing - inpoppen en verpoppen als voorwaarde voor ont-poppen, metamorfose, hergeboorte - want beelden moeten in beweging zijn.
Het verstarren van binnenwereldbeelden is nog erger dan van buitenwereldbeelden, omdat hun verstarring ingrijpender is. Vooral binnenwereldbeelden moeten bewegen.
Merkwaardig is dan weer dat tegen deze tijdelijke bevriezing & verstarring juist protest wordt aangetekend door de minnaar van de oude verstarkte vormen: men wil geen mens-als-masjiene om het masjienale in de mens te tonen, geen robot om de anti-robot te bepleiten, waarschijnlijk omdat juist de starkers bevreesd zijn erop gefixeerd te worden; wie minder bevreesd is voor metamorfose en hergeboorte is er minder bang voor, maar in ieder geval doet hij het, ook al is hij er bang voor, want via het popstadium, tijdelijke dood of schijndood, via metamorfoze & hergeboorte worden aan het bewustzijn mogelijkheden geboden om andere realiteiten anders te ervaren dan we gewend zijn of ons bewust zijn: de mens als plant, als verstening, als mineraal, als masjiene, antimens, andermens.
Na deze tijdelijke fixaties-in-taal^* (veranderingen) zijn we (tijdelijk) een ander d.w.z. we zijn in beweging en minder onderhevig aan atrofie.
Het paradoxale is dus dat deze tijdelijke verstarring een blijvende verstarring tegengaat. Maar dat zien de verstarkten niet; hun angst voor verbeelding verhindert tijdelijke identifikatie met het gefixeerde objekt of de situatie en roept weerstanden op; in vele gevallen gaat deze gepaard met afkeer van eigenzinnig taalgebruik’, zoals angst voor verbeelding meestal gepaard gaat met angst voor taal.

* Vergelijkbaar met tijdelijke taalfixatie op papier: de verbeeldingsruimte samengekrompen tot een witte pagina, die bovendien aan alle vier de zijden omlijst is met konkrete werkelijkheid, buitenwereld, leven. Het literaire produkt: een tijdelijk gestold proces, dat hernomen en voortgezet wordt door de lezer.

[p. 534]

Het Stark is een dode taal van dode mensen en dode taaldingen (N.B. het is niet het woord dood; het woord dood is zo levend als de pest.)

Het Stark is een dode boom die nog niet tot planken gezaagd is.

Het Stark is een dode herinnering die nog niet ten grave gedragen is.

Het Stark is een dood gevoel dat een levende herinnering onderdrukt.

Stark is de smaak van het hiernamaals in dit leven, is een onsmeltbare sneeuwpop, is de herfst in de zomer -

Het Stark heeft ongekleurd haar, een ongekleurd hondje, een ongekleurd oog - het háát kleuren, alle kleuren.

Het Stark vindt bij voorbeeld zwart niet de mooiste kleur wit of wit de helderste kleur zwart, maar verklaart ze bij voorbaat tot on-kleuren.

Het Stark verjaagt iedere dag en leeft door alsof er niets gebeurd is, geen historie gevormd is; zijn tijd bestaat uit data, uit onzichtbare maar denkbare getallen, daarom is het (de) Stark tegelijk tijd- & leeftijdloos, is jong en oud tegelijk: niemand herkent het voor het te laat is.

Anderzijds - of juist daaróm - verklaart het Stark iedere nieuwe vorm (van anderen) binnen de kortste keren verouderd, waarna het gerust terug kan vallen op de oude vertrouwde vormen die nooit verouderd raken.

Want oude vormen zijn (voor hem, het) nooit nieuw geweest, nieuwe vormen zijn er alleen om zo snel mogelijk oud te worden^3..

Het spreekt vanzelf dat het Stark daarom zeer van Mode houdt: het draagt bij voorbeeld een voorgebleekte hoed op een voorgebleekt voorhoofd, een voorgebleekte spijkerbroek en voorgezeten eelt op een voorgevormd zitvlak en van pure welvaart heeft het een krisisbrilletje op de neus die het Schubertbrilletje noemt;

Het Stark is: een kinderwagen van omstreeks 1910 met een 65-jarige baby erin;

het Stark is: luxegaten als kwetsuren, rafels als sierwonden, zweet van anderen als odeur, tranen als mouches.

Het Stark heeft evenveel ogen als een toevallig geworpen dobbelsteen, of even weinig, en ziet alleen wat het wil zien, zijn blik is met geen blik te vangen.

Het Stark is zowel het begrip slijm als kwijl als lijm als stijfsel; niet slijm of kwijl of stijfsel of lijm in natura, die noodzakelijk zijn of menselijk, noch de woorden slijm, kwijl, lijm, stijfsel die evenzeer noodzakelijk zijn, maar het geaksentueerde en gesymboliseerde begrip.

Toch zegt het Stark dat het - natuurlijk - ook van bloemen houdt, van kinderen, van honden, van de natuur, van mensen (zij het minder vaak) en het houdt er ook van, d.w.z. zolang bloemen, bomen, dieren, mensen zijn zelfrealisering niet in de weg staan. Tot zolang zal het Stark er zelfs bij zweren, ermee fleuren, ook in taal en al het andere als vijandig daaraan verklaren (ook in taal) met negering van zijn eigen tegenelement, tegenelement dat het zelfs niet toestaat aan anderen om onderkend te worden. Het is daarom dubbelgevaarlijk.

Wat het Stark verder ook wenst of wil, het wenst in geen geval kontrasten, opposities, varianten, dialekten, laat staan neologismen;

het Stark is een fanatieke steunpilaar van de programmatikaal gezinde junta ten handhaving van de semantiese orde en het bestrijdt semiotiese bevrijdingsbewegingen met al haar ten dienste staande middelen, als daar zijn: clichés,

3. De slijtageslag om oorspronkelijkheid wordt dan ook minder gevoerd door de experimenterende voorhoedevechters, de zoekers naar nieuwe vormen, strukturen, inhouden, betekenissen, dan wel door de snelle verstijvers ervan, de verstarkers, die het liefst al het nieuwe meteen achterhaald zouden verklaren: tot historie, of zichzelf herhalende historie (= epigonen van de vroegere avantgarde), epigonisme (= epigonen van vroegere epigonen) - de verstarkers zelf zijn nooit historie en worden het ook nooit omdat ze nooit bij de tijd, omdat ze nooit tijd geweest zijn - de eeuwigheidswaarde die ze wensen heeft het abstrakte karakter van het door geen levend wezen ervaarbare tijdruimtecontinuüm, m.a.w. ze kennen noch de direkte warme hemel van de mystici noch die van een perspektiviese (of historiese) werkelijkheid die als levend heden wordt ervaren. Ze bestaan zelfs niet in het heden, omdat dat voor hen te snel achterhaald is en voor anderen (via hen) nauwelijks bestaan heeft, ja, zelfs bestaan ze niet bij de gratie van de ontkenning van anderen omdat die ontkenning te zwak van karakter is.

[p. 535]

standaardidioom, ortodoxe stijleenheden, dwanggrammatika, notaristaal & andere on-talen^4..

Het Stark haat in feite taal, d.w.z. de levende taal van anderen die het niet kan kontroleren; als taktiek verschraalt het de hyberbolen, verkilt de metaforen, klisteert de beelden, aderlaat de analogieën en laat de paradoxen doodbloeden;

het bemint echter kruiswoordraadsels, kwizzen, palindromen en de taal van experts en specialisten;

het haat niet alleen de verbeelding of de taal der verbeelding, maar zelfs het woord verbeelding, dat het niet aan de macht wenst.

Het Stark vergelijkt daarom alles, dus ook de poëzie, de literatuur, met voetbal & kompetitie, of met handel en kompetitie;

het Stark hangt de nationale vlag uit als het gewonnen heeft en de rode vlag alleen als het ongesteld is.

Het Stark bemint stereotypen en stripfiguren, meer dan typen (die aan zijn type tegengesteld kunnen zijn) of modelfiguren (die aan zijn type tegengesteld en voorbeeldig anders kunnen zijn), immers beide kunnen zich al naar gelang de sociale omstandigheden variëren of modelleren rond hun kern, een aktiviteit die aan het wezen & streven van het Stark tegengesteld is;

op stereotypen en stripfiguren kan het Stark echter bouwen, sterker, zij vertegenwoordigen en zijn het Stark^5..

Het Stark begint daarom met stereotypen en eindigt ermee.

Maar een gewaarschuwde Taal-figuur telt voor twee.

4. Het Stark is de maatgevende middelmaat; niet de middel-maat, die goed is voor de kultuur-in-het-algemeen, vooral de goede middelmaat bij wie de kultuur-in-het-algemeen meer gebaat is dan bij enkele geïsoleerde toppen, evenals trouwens bij alle doe-het-zelvers, hetzij goed of slecht, met inbegrip van de goede-doe-het-zelfmoordenaar -, niet gewoon de middelmaat dus is het Stark, maar de maatgevende middelmaat die zijn maat aan anderen oplegt, opdwingt en alles naar zijn maat beoordeelt; het is overal in doorgedrongen: in de kunst, de literatuur, de architektuur, de politiek, de journalistiek, de televisie, het is overal ter wereld sterk, maar vooral in Nederland lijkt het bij tijden allesoverheersend (= nu bij voorbeeld).
Dit, deze vorm van Stark is in vele opzichten gelijk te stellen met de kulturele kleinburger, maar is wijder van omvang: het omvat ook de halfkulturele grootburger, de halfliteraten. De overeenkomst tussen dit Stark en het byt uit Rusland is in vele opzichten zeer opvallend, evenals tussen de kulturele kleinburgers uit die landen.

5. Stereotypen en stripfiguren groeien niet, nooit; worden niet ouder. Stripkinderen blijven stripkinderen, hun stem klinkt hetzelfde, hun zegswijzen en idioom blijven gelijk - ze groeien nooit als mensen, d.w.z., blijven altijd die ze waren, wat het afschuwelijkste moet zijn dat er is. Zij sterven alleen als de massa genoeg van hen heeft, de kijkers, de kommersie en dus de maker: dan pas.

* Vergelijkbaar met tijdelijke taalfixatie op papier: de verbeeldingsruimte samengekrompen tot een witte pagina, die bovendien aan alle vier de zijden omlijst is met konkrete werkelijkheid, buitenwereld, leven. Het literaire produkt: een tijdelijk gestold proces, dat hernomen en voortgezet wordt door de lezer.