De Gids. Jaargang 139

[p. 312]

Adriaan van Dis
Bij ‘Een blik van buiten’⁺

In de Afrikaanse zomer van 1972-1973 maakte de schilder-schrijver Breyten Breytenbach, na dertien jaar ballingschap in Parijs, voor het eerst samen met zijn vrouw een reis naar zijn geboorteland Zuid-Afrika. Breytenbach was onder meer uitgenodigd als gast van de Universiteit van Kaapstad, die de tweede week van februari een ‘Somerskool’ over de moderne Afrikaanstalige literatuur organiseerde. De mogelijkheid Zuid-Afrika te bezoeken was zowel voor het echtpaar als voor de Zuidafrikaanse pers een grote verrassing, omdat de regering tot dan toe altijd geweigerd had Breytenbachs Vietnamese vrouw een visum te verlenen. Uiteindelijk is hun huwelijk in de Herrenvolk-ogen van de Zuidafrikaanse regering ongeldig en stafbaar op grond van de Wet op de gemengde huwelijken, die een verbintenis tussen mensen van verschillende kleur verbiedt. Daarom woonde de talentvolle schrijver, wiens hele werk doortrokken is van verzet tegen de Zuidafrikaanse rassenpolitiek, niet meer in eigen land, hoewel hij er regelmatig publiceerde en zelfs werd bekroond. Nu de regering was gezwicht voor de jarenlange druk van de zijde van Afrikaanstalige schrijvers, werd Breytenbach tijdens zijn bezoek boven de wet gesteld en zijn vrouw voor de gelegenheid tot ‘ere-blankie’ verheven.

De komst van het echtpaar Breytenbach was voorpaginanieuws voor alle Zuidafrikaanse kranten. Jarenlang werd hij door Afrikaner journalisten aangevallen op zijn zienswijze en voor terrorist en maoïst uitgemaakt. Maar nu, plotseling, op die schizofrene manier die zo typisch is voor dat land, omhelsden ze hem, haalden ze hem binnen als de verloren zoon die terugkomt naar de boezem van het volk. Eén krant schreef zelfs: ‘Komst van Breyten en Yolande voor Zuidafrikaanse letterkunde zo belangrijk als een maanlanding’.

Maar het was geen berouwvolle zoon die terugkwam. Tijdens het symposium aan de universiteit van Kaapstad hield Breytenbach een toespraak voor een uitgelezen Afrikaner gehoor, waaronder zich verschillende regeringsfunctionarissen en ministersvrouwen bevonden. De Zuidafrikaanse correspondent voor The Observer, Stanley Uys, berichtte vanuit Kaapstad (17 februari 1973): ‘Poet composes bombshell for Vorster. ... Breytenbach's homecoming speech to a massed Afrikaner audience at the University of Cape Town this week was a literary-political bombshell. ... When he had finished flaying his rapt audience, and read them some of his poems, they gave him a thunderous ovation. Clearly they wanted him to say what he said, so perhaps there is hope for White South Africans after all.’

Breytenbach richtte zijn toespraak vooral tot de aanwezige Afrikaanstalige avant-garde schrijvers, de zogenaamde Sestigers, aan wie het Kaaps symposium was gewijd. Ook Breytenbach behoorde tot deze groep schrijvers, waarvan het merendeel in de zestiger jaren debuteerde en zich groepeerde rond het door hen zelf opgerichte tijdschrift Sestiger. Sestig was voor Zuid-Afrika wat tachtig indertijd voor Nederland was. De groep bestond voornamelijk uit

+ ADRIAAN VAN DIS. Geb. 1946. Studeerde eerst Nederlands en thans Zuidafrikaanse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Werkt als journalist bij krant en radio.

[p. 313]

prozaschrijvers, die in hun werken op nogal onstuimige wijze probeerden af te rekenen met de traditionele waarden die de Afrikaner literatuur hen oplegde. Door hen werd Sestiger het belangrijkste tijdschrift voor jonge debutanten, waarvan Breyten Breytenbach spoedig de belangrijkste en controversieelste dichter zou zijn.

Vooral de prozaïsten waren nogal beïnvloed door de ‘nouveau roman’ en sterk Europees gericht, zozeer zelfs dat hun werk alle contact met de Afrikaanse wereld dreigde te verliezen. Dit was dan ook de reden waarom in 1968 een scheuring in Sestig ontstond. Een splintergroepje van schrijvers rond het tijdschrift Kol, dat zich inzette voor een ‘geëngageerde literatuur en compromisloze revolutionaire kunst’, was het resultaat; Breytenbach en André Brink waren de voormannen van deze beweging.

Kort daarop verliet Breytenbach Zuid-Afrika. Dertien jaar later confronteerde hij zijn tijdgenoten opnieuw met het oude twistpunt: sociale betrokkenheid of literaire isolatie. Een confrontatie die volgens het verslag in The Observer nauwelijks op prijs werd gesteld: ‘The Sestigers were the only ones in the audience who did not applaud. It was a memorable occasion. The Afrikaans literary world has never seen anything like it. And once Breytenbach has returned to Paris, they will probably never see anything like it again.’

Breytenbach beschouwde zijn bezoek aan Zuid-Afrika als een frustrerende afrekening met het ‘paradijs’ van zijn jeugd. Zijn ervaringen legde hij vast in een serie reisschetsen en essays, die hij tot boek verzamelde onder de naam 'n Seisoen in die Paradys. Hoewel het boek eind '74 in Zuid-Afrika zou verschijnen, is de publikatie uit angst voor censuurmaatregelen nog steeds uitgesteld.

Terug in Parijs namen Breytenbachs politieke activiteiten in hoge mate toe. Meer dan eens verklaarde hij dat het gevecht met het woord voor hem niet meer voldoende was. Zoals bekend werd de dichter augustus 1975 in Zuid-Afrika gearresteerd. Op 26 november jongstleden werd hij tot negen jaar gevangenisstraf veroordeeld op grond van de Wet op het terrorisme, omdat hij zich sinds 1972 zou hebben schuldig gemaakt aan illegale activiteiten die een ‘revolutionaire hervorming van de Zuidafrikaanse maatschappij’ beoogden. Twee pogingen tot hoger beroep zijn afgewezen; Breytenbach zit nog steeds in eenzame opsluiting.

Met het zeer ongewone proces en het in diskrediet brengen van Breytenbachs idealen hebben de Zuidafrikaanse machthebbers willen aantonen dat de onderdrukte zwarte bevolking op geen enkele wijze hoeft te rekenen op solidariteit van blanke zijde. Gezien de tendentieuze publikaties in de Zuidafrikaanse pers lijkt de vernietiging van het ‘verzetssymbool’ Breyten Breytenbach onverminderd door te gaan.

Wie het in volle vrijheid geschreven en geschilderde werk van Breytenbach kent weet dat deze kunstenaar zijn hele leven in dienst heeft gesteld van de strijd voor een rechtvaardiger samenleving in Zuid-Afrika. De in dit nummer opgenomen toespraak is daarvan een blijvende getuigenis.

N.B. Een blik van buiten is niet geschreven om te worden gedrukt maar om te worden uitgesproken. De tekst heeft daar ook alle eigenschappen van.