Logo DBNL
De Gids. Jaargang 139 (1976)

De Gids. Jaargang 139

(1976)– [tijdschrift] Gids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Christien Brinkgreve Alex Korzec
Minnenijd+

Inleiding

Er zijn vele gebieden waarop conflicten in het huwelijk worden uitgevochten, zoals geld, seks, opvoeding van de kinderen en de verhouding met de schoonfamilie.1. Daarnaast is de laatste tijd het probleem van de buitenechtelijke relaties ook steeds meer op de voorgrond getreden. Moet het ‘eigenlijk’ kunnen, wat mis je als je er niet aan begint, wat riskeer je ermee en hoe kom je eruit (of eraf) als je er eenmaal aan begonnen bent. Het wordt waarschijnlijk zelden zo bewust overlegd, gepland en uitgevoerd. Meestal ervaart men ‘dat het ervan komt’. Vervolgens wordt de geschiedenis van de verhouding herschreven om er motieven in aan te geven die tot deze ontwikkeling geleid hebben. Vanaf dat moment wordt iets uit het verleden als oorzaak, reden of aanleiding van deze stap gezien, en wat tot voor kort nog gezellig en geborgen heette te zijn, is nu opeens benauwend en beklemmend geworden. Idealen van openheid, vrijheid, persoonlijke groei, en zelfverwerkelijking worden ter verdediging aangevoerd.

Een van de lasten die ontrouw met zich mee kan brengen is jaloezie. Nu lijkt het er soms wel op dat jaloezie een gevoel is dat in sommige kringen2. eigenlijk niet aan bod mag komen, hoe ellendig en verterend het ook kan zijn. Jaloezie lijkt soms wel - om met Durbin3. te spreken - de ‘Nieuwe Zonde van de bevrijde generatie’. Je mag verdrietig zijn om een verloren liefde, je mag je eenzaam voelen, maar jaloezie om ‘een ander in het spel’ wordt veroordeeld, of dit nu burgerlijk, egoïstisch, bezitterig, onvolwassen of vooral irrationeel wordt gevonden. Op die manier gaat men jaloezie ervaren als zwakte, en wordt het bekennen ervan iets pijnlijks en beschamends. En dit terwijl er nu misschien veel meer aanleiding bestaat voor jaloezie dan vroeger. Verhoudingen worden minder dan vroeger als ‘iets voor het leven’ gezien. Ze worden minder gesteund door economische en verwantschapsverplichtingen, en door morele en religieuze sancties. De kans op ontbinding is daarmee groter.

Ook Tamar schrijft in een van haar columns: ‘Nu het (het huwelijk) dat niet meer is (een verbintenis voor het leven) is de jaloezie zowel gerechtvaardigder als tegelijkertijd ook verbodener geworden. Elke verliefdheid kan nu tot het einde van een samenleven leiden. Niets is gemakkelijker, niets bedreigender4..

De meningen over situaties waarin men jaloezie gerechtvaardigd acht, lopen trouwens sterk uiteen. Naast eerder genoemde kringen waarin jaloezie ten gevolge van overspel onredelijk wordt gevonden, zijn er aan de andere kant ook mensen die een vroegere verhouding en ‘blik-

ken’ al een reële reden voor jaloezie vinden. In de brievenrubriek van Margriet ‘Margriet weet raad’ uit 1954 wordt gesteld dat er sprake is van ‘onberedeneerde en ongefundeerde jaloezie’ als een vrouw al jaloers wordt als haar man naar ‘een knappe vrouw kijkt en er graag - in alle eer en deugd - even mee praat’, terwijl hij ‘een door en door fatsoenlijke man is die niet denkt aan flirtjes en avontuurtjes met andere vrouwen ... Zij heeft ongelijk’. Ondanks deze verschillen wordt met ‘reden’ voor jaloezie meestal overspel bedoeld.

 

Over het algemeen vindt men het niet ongepast om jaloezie te uiten, maar wordt integendeel juist het uitblijven van jaloezie veroordeeld en gewantrouwd omdat het als gebrek aan liefde wordt opgevat, als onverschilligheid en emotionele kilte: ‘geen ware liefde zonder jaloezie’, Jaloezie als teken van liefde blijkt ook de opvatting te zijn die in de Margriet5. wordt verkondigd: ‘Eigenlijk moest U zich wel zeer gevleid voelen door de jaloezie van Uw vrouw. Zij houdt blijkbaar zoveel van U dat zij zelfs niet kan uitstaan dat U naar een andere knappe vrouw kijkt.’ (Margriet weet raad, 1954). Een van de vrouwen die wij interviewden formuleerde het zo: ‘ik zie jaloezie als graadmeter van zijn liefde’. Van de aforismen die we over jaloezie vonden6., blijken de meeste te gaan over het verband tussen liefde en jaloezie. De helft hiervan heeft als strekking dat jaloezie een teken van liefde is. De andere helft ziet jaloezie eerder als ‘one of love's parasites’, of als ‘the dragon which slays love, under the pretense of keeping it alive’.

Aan het afschuwelijke, het alles verterende van jaloezie wordt ook een groot aantal spreuken gewijd: jaloezie wordt onder andere vergeleken met het branden in de (christelijke) hel. Verder gaan de aforismen over jaloezie als perceptiestoornis, over het verband tussen jaloezie en eigenliefde, over de jaloerse ziel van vrouwen, en de eenzaamheid van jaloerse mensen: ‘jealousy is no more than feeling alone against smiling enemies’.

In de romanliteratuur is jaloezie een geliefd thema: er is nauwelijks een roman over de liefde te vinden die niet ook over jaloezie gaat. Dit is toch wel een aanwijzing voor het belang van jaloezie in het leven van de meeste mensen.

Merkwaardigerwijs is dit niet de indruk die je uit de sociologie zou krijgen. Hoewel wetenschap in de woorden van De Froe (hij stelt het voor wetenschap in het algemeen, maar het geldt naar onze mening voor sociologie in het bijzonder) ‘... niets anders (is) dan het gewone dagelijkse leven en ervaren duidelijker en accurater maken’7., kunnen we van sociologen weinig leren over jaloezie, liefde, geluk8., angst en verdriet, kortom over ons dagelijks leven.

Er bestaat een uitgebreide psychiatrische literatuur over jaloezie.9. De talrijke klinische beschrijvingen van jaloeziewanen en pathologische jaloerse achterdocht, geven wel een basis voor het begrijpen van jaloerse gevoelens. Toch lijken er grote gevaren van onvolledigheid, indien men de processen waarvan bij waanachtige jaloezievormen sprake is, gelijk acht aan de processen bij de alledaagse ‘gewone’ jaloezie (of alleen gradueel verschillend).

Veel mensen hebben last van jaloeziegevoelens. In de discussie over jaloezie wordt er vaak clichématig over gepraat. Jaloezie lijkt in de sociologie en de tegenwoordige psychiatrie - onze vakgebieden - een relatief verwaarloosd gebied. Dit vormen de redenen waarom we ons met jaloezie hebben beziggehouden.

De beleving van jaloezie

Jaloezie wordt meestal ervaren als een moeilijk te beschrijven, alles verterend gevoel. Van welke gevoelens is er bij jaloezie nu sprake? Uit de interviews die we hielden10. blijkt dat de gevoelens die men ten aanzien van zichzelf heeft, vooral neerkomen op gekwetste eigenwaarde, angst en onmacht. Tegenover de partner voelt men vooral woede en achterdocht, en als gevoelens ten opzichte van de riva(a)l(e) worden naast woede zowel superioriteits- als inferioriteitsgevoelens genoemd.11.

De gevoelens bij jaloezie zijn zo overstelpend dat men slechts met moeite ertoe komt om zich af te vragen wat er nog meer behalve het gevoel aan jaloezie te beleven valt. Een eenvoudig antwoord - het bekijken van het gedrag - voldoet niet omdat het zichtbaar gedrag van een jaloerse persoon grotendeels niet specifiek is. Het rusteloos heen en weer lopen, het controleren van iemands gangen, het maken van scènes, het werpen van wantrouwende en beschuldigende blikken, en het overladen van de partner met liefdesbewijzen, zal ook in andere situaties voorkomen. Specifieker dan het gedrag zijn concrete gedachtes. Favoriete obsederende gedachten waren wraakfantasieën, verlatingsvoorstellingen, fantasieën over het uitgelachen worden, en vooral de dwanggedachte: ‘waar zijn ze nu mee bezig’?

Jaloezie in zijn context

Deze opsomming geeft wel enigszins aan hoe jaloezie beleefd wordt. Er blijken echter tussen individuen grote verschillen te bestaan in het ervaren van jaloezie. Ook tussen samenlevingen bestaat er een grote variatie in situaties die tot jaloezie aanleiding geven en in manieren waarop jaloezie tot uiting wordt gebracht. Dit geeft ook de ontoereikendheid aan van instinct-verklaringen12., die vaak voor jaloezie gegeven worden. Zonder nu te willen beweren dat jaloezie uitsluitend aangeleerd is, of zoals Van Ussel13. stelt ‘een gevolg van een slechte opvoeding’, lijkt het ons dat gevoelens van jaloezie pas begrijpelijk worden indien men ze binnen de context beziet waarin ze beleefd worden. Om jaloezie te kunnen analyseren moet men niet alleen kijken naar de persoonlijkheidsstructuur van de betrokkene(n). (Verklaringen in de trant van, ‘ze is zo jaloers, omdat ze zo'n jaloers type is.’)

Pas als men de context van de verhouding en van de ruimere samenleving in aanmerking neemt, krijgt men enig inzicht in jaloezie en in de grote verschillen die er bestaan in situaties die jaloezie-verwekkend zijn.

Een gevoel als jaloezie houdt verband met de regels die in een bepaalde samenleving gelden ten aanzien van seksualiteit en huwelijk, met de gevolgen die overtreding van deze regels met zich meebrengt voor machtspositie en gevoel van eigenwaarde, en met de verwachtingen en angsten die men ten aanzien daarvan heeft geleerd als lid van een samenleving.

De context van de verhouding

Huwelijksrelaties en andere verhoudingen kan men zien als een aantal impliciete en expliciete afspraken over wat er binnen de relatie gebeurt. Een impliciete afspraak waar de partners nooit over gesproken hoeven te hebben, kan bij voorbeeld zijn: ‘de vrouw bepaalt altijd wat er gegeten wordt’. Een andere afspraak kan zijn: ‘wij hebben een monogaam huwelijk’. Jaloezie kan men beschouwen als een toestand die ontstaat na overtreding van de laatste afspraak. Overspel is in dit model een manoeuvre om te zeggen: ‘ik wil met meer mensen seksuele relaties onderhouden’. Jaloezie is dan - afhankelijk van haar franje - een uiting van verdriet, ambivalent gedrag door het moeten kiezen tussen onaantrekkelijke alternatieven (verlating tegenover accepteren van overspel), of een vorm van paradoxe communicatie, (ik wil het wel verdragen, maar ik kan het niet), alle met als onderliggende boodschap: ‘ik wil je niet met een ander delen’. Er zijn echter allerlei verhoudingen en allerlei afspraken mogelijk waarbinnen geen plaats kan bestaan voor jaloerse manoeuvres. (Het is belangrijk te herhalen dat afspraken binnen een relatie zelden ‘gemaakt’ worden. Meestal ontstaan ze in de eerste ‘aanpassingsfase’ van een relatie, waarbij vooral de uitgangsstelling belangrijk is.) Iemand die met een getrouwde vrouw een verhouding begint zal in eerste instantie zelden jaloers zijn op de seksuele contacten van die vrouw met haar (wettige) partner. Ook zal een souteneur evenmin jaloers zijn op de seksuele contacten van zijn vrouw, behalve als ze zich met niet-klanten inlaat, maar dan zijn de afspraken ook geschonden.

De jaloerse reactie kan van een binnen onze cultuur aanvaardbaar ‘manoeuvre-niveau’ ook uitgroeien tot minder aanvaarde extreme jaloerse gedragingen. Jaloezie kan dan opgevat worden als een ‘psychiatrisch symptoom’, zoals door Haley gedefinieerd.14.

Een symptoom moet hierbij aan twee voorwaarden voldoen:

a.Het moet in een extreem vlak liggen (dus te veel of helemaal niet eten, overdreven netjes of juist erg smerig zijn).
b.Men moet erbij aangeven dat men er niets aan kan doen.

Een symptoom is jaloezie binnen deze definitie alleen als het zich voordoet in de vorm van jaloerse wanen en ‘ongegronde’ jaloerse achterdocht.

Vele auteurs15. maken (soms niet expliciet) terecht onderscheid tussen een jaloerse reactie en een jaloerse fixatie. Met een jaloerse reactie worden alle emoties en gedragingen bedoeld kort nadat iemand hoort dat zijn partner de ‘afspraken’ geschonden heeft, dat hij of zij hem ‘bedrogen’ heeft.16. Een jaloerse fixatie kan men zien als het jaloezieprobleem zich als thema in de relatie blijft handhaven. Met andere woorden, als het conflict over de mogelijkheid of feitelijkheid van buitenechtelijke relaties onopgelost blijft. In sommige relaties wordt bij een overspelsituatie het conflict snel opgelost (meestal niet zonder pijn en soms zelfs in de vorm van een snelle opeenvolging van verwijten, eisen en verbreking van de relatie, het geheel soms onder deskundige begeleiding van een relatietherapeut), terwijl jaloezie in andere relaties groeit tot een jarenlange vergiftiging van alles wat schoon en mooi is. We hebben de indruk dat dit laatste vaker zal gebeuren als men zijn of haar wens ‘ik wil je niet met een ander delen’ niet kenbaar mag maken of als men deze wens niet zonder schade kan afdwingen.

Schoeck schrijft in Der Neid17. dat men afgunst kan zien als een reactie op een mislukte concurrentiestrijd.18. Erotische jaloezie is dat in zekere mate ook, maar het is niet zozeer een concurrentiestrijd met de rivaal als met de eigen partner. In elke relatie is er een meer of minder openlijke strijd wie mag bepalen wat er binnen een relatie zal gebeuren (binnen de grenzen die hiervoor in een cultuur gelden). Overspel is zo'n grote dreiging omdat niet alleen een deelgebied maar potentieel de hele verhouding inzet lijkt te worden. Plotseling lijkt elke mogelijkheid om de situatie te beïnvloeden te ontglippen.

 

Bij jaloezie is meer aan de hand dan een tijdelijke nederlaag. Er is sprake van een fundamentele bedreiging van positie die gevoelens van eigenwaarde ernstig kan aantasten. Dit is vooral erg als men zijn hele bestaan op een verhouding bouwt, iets wat vaker bij vrouwen dan bij mannen het geval is.

De ‘jealous sex’ is volgens Margaret Mead19. voornamelijk de ‘insecure sex’: ‘De vrouw die bedreigd wordt met het verlies van de liefde, trouw, belangstelling of loyaliteit van haar man ... voelt de wortels van haar sociale bestaan onder haar afgesneden’.

Een klassiek voorbeeld van wat hiermee bedoeld wordt, is te vinden in ‘De gebroken vrouw’, een novelle van Simone de Beauvoir.20. Het verhaal is eenvoudig. Na een huwelijk van ruim twintig jaar begint de man een verhouding met een andere vrouw. Zijn vrouw heeft sinds hun huwelijk al haar aandacht gericht op man en gezin, en dat is ook de betekenis van haar hele bestaan gaan uitmaken. Ze heeft haar hele leven zo ingericht dat ze steeds volledig ter beschikking van anderen kan staan, en voelt zich zo in de ‘valstrik van de toewijding’ geraakt. Nu haar man een vriendin heeft, voelt ze zich in haar hele bestaan bedreigd; haar leven is volkomen ingestort. Wat ze ook doet - protesteren of incasseren - de ondergang van hun huwelijk, en daarmee ook van haarzelf, voltrekt zich als een noodlot. Protesteren leidt tot scènes en daarmee tot verdere verwijdering, incasseren leidt tot nieuwe wrok en rancune. Het verhaal laat ook goed zien hoe je niet een van beiden de schuld kan geven van een proces van verwijdering dat

geen van beiden zo gewild en bedoeld heeft. Het voltrekt zich in een context waarin het niet erg voor de hand ligt dat een vrouw zich met andere dingen bezighoudt dan man en gezin. Een context waarin het ideaal van harmonie en de angst voor conflicten maakt dat veel gemeden wordt en onuitgesproken blijft. Angsten en ergernissen worden bezworen door geruststellingen ‘dat ze het toch zo goed hebben samen’.21.

Kern van dit verhaal over jaloezie is de bedreiging die de vrouw voelt door verlies van haar (veilig gewaande) positie. Wanneer haar man een andere verhouding begint, betekent dit voor haar een schending van alle afspraken, een ineenstorting van al haar verwachtingen. Haar hele bestaan had ze gebouwd op haar man: ‘ik was gegarandeerd, omdat hij van me hield’. Ze had alles in hun huwelijk ‘geïnvesteerd’, zodat ze ook alles voelde verliezen: ‘Het drong tot me door dat het mijn hele leven was dat me ontnomen ging worden, dat ik al verloren had’. Een dergelijke betekenis krijgt overspel als het samengaat met de angst je partner te verliezen, en als dit verlies het verlies betekent van alles wat tot dan toe je bestaan heeft uitgemaakt. Niet alleen valt een economische zekerheid weg, maar vooral ook een emotionele.

 

Over de angst voor verlating en voor economische onzekerheid, en de samenhang van deze angsten met ‘ontrouw-(in)tolerantie’, schrijft Jessie Bernard22.: ‘Veel van de angst die vrouwen beving wier mannen in het verleden ontrouw waren, kwam voort uit de bedreiging die dit vormde voor hun economische zekerheid. Wat zou er gebeuren als die andere vrouw haar man voorgoed zou winnen? Er zijn aanwijzingen zowel in Kinsey's statistische als in Sapirsteins klinische gegevens, dat, als ze was gerustgesteld dat dit onwaarschijnlijk was, haar ontrouwtolerantie toenam.’

Een argument voor deze stelling is te vinden in de regels die zich bij partnerruil - een van de meest populaire ‘seksuele alternatieven’ - ontwikkeld hebben23.. Door deze regels wordt de betekenis van het overspel min of meer afgesproken. Het huwelijk moet de eerste loyaliteit zijn. Er mag een fysieke maar geen emotionele interesse in andere partners bestaan. Alleenstaanden moeten vermeden worden, en er mogen geen heimelijke ontmoetingen plaatsvinden buiten medeweten van de huwelijkspartner om. Deze regels verminderen de onzekerheid: de gevoelens en gedragingen zijn afgesproken, eventuele onvoorziene grote emoties worden bij voorbaat ingedamd, men weet wat hem/haar te wachten staat, en iedereen heeft zich aan de regels te houden. Conflicten, angsten en jaloezieën steken de kop weer op bij regeldoorbreking: bij emotionele gehechtheid aan de ‘swinger’ of bij geheime ontmoetingen24.. Opvallend is dat in de literatuur over partnerruil steeds de stabiliserende werking wordt benadrukt: ‘the family that swings together clings together’.

Het is ook het advies wat Lynn Smith geeft in Getting Clear25.: maak grondregels zodat je elkaar het gevoel geeft dat je de situatie kan beheersen (zoals: ‘relatie met elkaar is het belangrijkste’, en: ‘laat me weten wat je doet’). Het zijn arrangementen om je veilig te voelen en vertrouwen te hebben (houden). Smith ziet jaloezie als angst om greep op de situatie te verliezen; en tevens als poging om meer aandacht te krijgen en macht over de situatie te herwinnen.

Vaak wordt beweerd dat jaloezie afhangt van de machtspositie binnen de relatie, in de zin dat alleen de meest bedreigde en zwakkere partner jaloers wordt en blijft. In zijn algemeenheid lijkt ons deze stelling van jaloezie als wapen of verzet van de zwakkere onhoudbaar. Onverklaarbaar blijven dan bij voorbeeld de jaloerse reacties van mannen in Islamitische landen, waar de macht van vrouwen niet bepaald groot te noemen is. De machtspositie binnen het huwelijk wordt hier door overspel nauwelijks betwist, maar wel zal bij uitlekken prestige en status van de man ernstig lijden. Het blijkt dat er geen sprake is van een samenhang tussen jaloezie en (on)macht die overal hetzelfde zou zijn. Een strikt interpersoonlijk model blijkt bij analyse niet te

voldoen. Om te begrijpen wat er zich tussen en binnen mensen afspeelt is het nodig de grotere context van een samenleving erbij te betrekken.

De context van de samenleving

Voor de meeste mensen in onze samenleving is monogamie een heilige regel.26. Schending van deze seksuele regel kan echter verschillende betekenissen hebben, en daarom ook verschillende gevoelens van angsten oproepen. Overspel kan verlating tot gevolg hebben met of zonder materiële verkommering; het kan vooral verwaarlozing en liefdesverlies inhouden. Het kan het einde van een verhouding betekenen, maar ook de enige mogelijkheid zijn voor een enigszins duurzame verhouding. Deze betekenissen leer je uit eigen ervaring en ook door ervaringen van anderen. Je leert als lid van een groep de gevoelens van overspel interpreteren en definiëren, en je leert wat gepaste houdingen en gedragingen zijn in een dergelijke situatie. Om enige mogelijkheden te noemen: Berusting: ‘mannen zijn nu eenmaal zo, er is niet zoveel aan te doen’. Verzet: ‘dit moet je niet nemen’. Onbelangrijk maken: ‘kop op, de wereld vergaat niet. Werp je op iets (iemand) anders’. Contractvernieuwing: ‘maak nieuwe afspraken’.27.

Jaloezie is geen reactie die automatisch op ontrouw volgt: ook Davis wijst in zijn artikel ‘Jealousy and sexual property’28. op de fout om een bepaalde concrete situatie (zoals overspel) te zien als ‘stimulus’ die vanzelf altijd en overal een jaloerse emotie teweegbrengt. De stimulus voor jaloezie is volgens hem niet zozeer een fysieke situatie; het gaat om de betekenis die deze heeft. Dezelfde fysieke handeling zal op de ene plaats wijzen op eigendom, elders op beroving. Jaloezie is een reactie op al die situaties die een schending betekenen van de gewone seksuele rechten.

 

We kunnen de redenering van Davis onderschrijven, zonder in de fout te hoeven vervallen van een ‘oversocialized conception of man’29.: een voorstelling van mensen alsof zij zonder innerlijke conflicten en spanningen conformeren aan de normen van een samenleving; een voorstelling alsof ze volledig gekneed worden door de normen en waarden van hun cultuur. Mensen hebben een fysiologische uitrusting (we hebben de ‘beschikking’ over jaloezie), maar er zijn geen specifieke fysiologische prikkels die altijd dit gevoel opwekken. De wijze waarop men allerlei lust- en onlustgevoelens interpreteert hangt af van een sociaal leerproces. Dit is ook het thema in een artikel van Becker.30. Hij stelt hierin dat de ervaringen en gevoelens die iemand heeft bij druggebruik voor een deel afhankelijk zijn van de fysiologische werking ervan, maar voor een veel groter deel voortkomen uit de definities en verwachtingen van de gebruiker. Deze kunnen te maken hebben met iemands persoonlijkheidsstructuur, (een mogelijkheid waar psychiaters het gevoeligst voor zijn) of met de groepen waarvan hij deel uit maakt (dit laatste spoor volgt Becker).31.

Voor de gedachte dat jaloezie verband houdt met seksuele gewoonten en de betekenis die aan overtreding van deze gewoonten gegeven wordt, biedt ook de antropologische literatuur overvloedig materiaal. Een uitvoerig overzicht van het voorkomen van jaloezie in tientallen samenlevingen geeft Westermarck.32. Er zijn volken bij ‘who are remarkably little addicted to jealousy’. Neubeck biedt een goed overzicht van de literatuur over dit onderwerp. In zijn artikel staan de meest uiteenlopende gedragingen rondom overspel, zoals het in deze context onvermijdelijke voorbeeld van de Eskimo's die hun vrouw uitlenen als teken van gastvrijheid, en het afsnijden van de neus van een overspelige vrouw wat in delen van Mexico gebruikelijk was.33.

Als andere uiterste zijn er verschillende varianten van doodstraf, zoals het stoppen van een overspelige vrouw in een zak vol katten alvorens haar in de rivier te werpen: verdrinking plus verscheuring als straf voor dit vergrijp (dit laatste wordt de Turken toegeschreven). Een van de bekendst geworden volken uit de antropologische literatuur zijn de door Malinowski onder-

zochte Trobrianders; bekend geworden om hun promiscuïteit en het niet voorkomen van jaloezie. Aan het andere uiterste van het ‘jaloeziecontinuüm’ (een denkbeeldige lijn lopend van ‘geen’ tot ‘zeer heftige’ jaloezie), zijn de felle jaloerse reacties van Zuideuropeanen te plaatsen. Lucy Mair34. beschrijft hoe Sarakatsanvrouwen (Griekse schaapherders) onder voortdurende jaloerse bewaking staan, mannen moeten mijden en figuurverhullende kleding dragen. Overspel van je vrouw betekent in Italië schande en vernedering. ‘Cornuto’ is een van de ergste scheldwoorden: het betekent dat je je hebt laten ‘bedonderen’ door je vrouw (letterlijk: zich de horens laten opzetten).

Als overspel schending van eer en waardigheid betekent - zoals dat in Zuideuropese samenlevingen het geval is - dan zijn de jaloerse reacties hevig en de straffen streng (uitstoting, fysiek geweld, doodslag), misschien ongeacht de liefde en betrokkenheid die iemand voelt ten opzichte van zijn vrouw.

In de meeste samenlevingen is een exclusieve of gepriviligieerde seksuele relatie in het huwelijk regel, en wordt dit gesteund door de sancties die gewoonlijk strenger zijn voor vrouwen. Murdock schrijft dat taboes op overspel zeer wijd verbreid zijn. ‘Ze komen voor in 120 van de 148 samenlevingen in onze steekproef waarvoor gegevens beschikbaar zijn. In 4 van de resterende 28 wordt overspel sociaal afgekeurd hoewel niet strikt verboden; het wordt onder bepaalde voorwaarden toegestaan in 19 samenlevingen, en vrijelijk toegelaten in 5.’35.

Jaloezie en afgunst

‘Mijn man is van mij, en daar moeten ze van afblijven’: schending van dit bezitsrecht betekent voor deze geïnterviewde vrouw een aantasting van zekerheid en eigenwaarde. Margaret Mead schrijft over polygame culturen dat vrouwen hun mannen juist aansporen andere vrouwen erbij te nemen, omdat hun prestige daardoor vergroot wordt. Mead verklaart deze uiteenlopende houdingen uit de verschillende sociale mogelijkheden om een veilige positie en prestige te verwerven. Wat ook de sociale situatie is - zo schrijft ze - het zal mensen ertoe aanzetten te ijveren voor een goede positie. Als men voelt dat zijn eigenwaarde bedreigd wordt, dat zijn reputatie van gastvrije vrouwenuitlener of als heerser van een harem in gevaar komt, dan zal jaloezie het gevolg zijn.36.

Jaloezie is diep verbonden met gevoelens van eigenwaarde en prestige, maar er is grote verscheidenheid in posities, eigenschappen en verworvenheden waardoor men (zelf)respect kan verwerven. Seksuele jaloezie, minnenijd, is slechts een van de mogelijke jaloezieën. Ook kan sterke jaloezie gevoeld worden op het bezit, de vermogens en de macht van anderen.37. In de Nederlandse taal wordt geen onderscheid gemaakt tussen jaloezie en afgunst. Het lijkt ons echter zinvol om het verschil tussen seksuele en niet-seksuele jaloezie in het taalgebruik tot uiting te laten komen. We zouden de term jaloezie hoofdzakelijk willen reserveren voor erotische jaloezie, en voor andere jaloezieën het woord afgunst willen gebruiken.38. Jaloezie is te zien als angst iemand te verliezen, en heeft betrekking op de partner. Afgunst is dan het verlangen iets te hebben, te kunnen of te zijn, en heeft betrekking op de rivaal (een partner kan trouwens de grootste rivaal zijn). Toch liggen afgunst - en jaloezie-gevoelens dicht bij elkaar: beide hebben te maken met die dingen die voor iemand essentieel zijn in zijn leven en waar hij zich onzeker over voelt.

De meeste van onze geïnterviewden (be)kenden zowel minnenijd als afgunst. Enkelen hadden meer last van afgunst op het succes van hun partner in het werk, dan van gevoelens van minnenijd. (Ideeën over ontrouw veranderen al naar gelang de aard van de jaloeziegevoelens: in die verhoudingen waar nauwelijks seksuele jaloezie bleek te bestaan maar wel werk-afgunst, was het praten met een ander over het vak de ontrouw van hun verhouding.)

Het zou interessant zijn om na te gaan of vrouwen ten gevolge van de emancipatiebewe-

ging afgunstiger of juist minder afgunstig op mannen zijn geworden. Er zou minder aanleiding voor afgunst bestaan, omdat de mogelijkheden voor vrouwen immers minder beperkt zijn geworden en de machtsverhouding daardoor minder ongelijk. Deze samenhang tussen ongelijke sociale kansen en afgunst is ook bij Mead te vinden: ‘Elke samenleving die groepen individuen in een nadelige positie plaatst wegens radicale, religieuze, of klasseverschillen, legt hiermee het fundament voor vele jaloerse mensen.’39. Maar ook het omgekeerde is voorstelbaar: omdat de kansen op aantrekkelijke sociale posities voor vrouwen zijn toegenomen, zijn mannen in dit opzicht concurrenten geworden en komen daardoor meer ‘in aanmerking’ voor afgunstige gevoelens. Het lijkt ons waarschijnlijk dat afgunstgevoelens het grootst zijn als vrouwen dezelfde posities als mannen nastreven, en als de kansen hiervoor in theorie wel binnen het bereik liggen maar deze toch nauwelijks of niet haalbaar zijn.

Over verklaren

Als men niet alleen beschrijvingen van jaloezie wil geven maar jaloezie ook wil verklaren, komen deze verklaringen in de sociologie vaak neer op een volgende redenering. Jaloerse reacties zijn zo heftig omdat het verwantschapssysteem een basisordening van de samenleving vormt. Een ‘ontsporing’ zou dan een desintegratie van de samenleving tot gevolg kunnen hebben. Strenge sancties op overtredingen zijn te verklaren uit het feit dat deze een functie vervullen voor de instandhouding van een samenleving. Van een dergelijke structureel-functionalistische verklaring geven we hier twee voorbeelden.

Lucy Mair verklaart de grote jaloezie van Zuideuropese mannen ten gevolge van overspel grotendeels uit de angst voor bastaarden in een op bloedverwantschap gebaseerd familiesysteem en uit de notie van familie-eer die hiermee verband houdt.40.

Een tweede voorbeeld van deze verklaringswijze is het al eerder genoemde artikel van Davis. Davis verklaart jaloezie vanuit de functie die het vervult als deel van een institutionele structuur, van een sociaal systeem.41. Jaloezie versterkt de sociale normen (en tevens is het de normatieve en institutionele structuur van de samenleving die jaloezie bepaalt). Als kritiek kan onder meer gelden dat er in dit model weinig oog is voor conflict en verandering: de indruk wordt gewekt dat alles harmonisch in elkaar past en zonder fricties verloopt. We hebben ook bezwaar tegen de ‘oversocialized conception of man’ in dit artikel van Davis, en tegen zijn reïficeren: het systeem, de structuur bepaalt het gedrag en gevoel van mensen alsof ze zich als klei laten vormen.42. ‘Onze institutie van monogamie leidt ertoe dat overspel kwalijk wordt genomen en veroorzaakt daardoor jaloezie.’43.

Nog andere belangrijke kritiek kan op deze benadering geleverd worden. Een herleiding van een veelheid van gegevens tot een basisstructuur als het verwantschapssysteem - iets wat veel antropologen doen - bergt altijd het gevaar in zich van een grove versimpeling. Er wordt dan gauw voorbijgegaan aan specifieke sociaal-historische ontwikkelingen en het leidt tot zoeken naar algemene verbanden die uit de context van plaats en tijd gelicht worden. Dit bezwaar treft bij voorbeeld Davis in sterke mate.

Het lijkt ons vruchtbaarder om jaloezie op een andere manier te benaderen. In plaats van te zoeken naar algemene verklaringen (bij voorbeeld vanuit ‘de’ functies die jaloezie vervult voor de instandhouding van ‘de’ maatschappij) is het zinvoller om verbanden tussen gevoelens en manieren van samenleven te leggen, die binnen een specifieke sociaal-historische context gelden. Exemplarisch voor de hier bedoelde samenhangen tussen psychische en sociale processen is Ueber den Prozess der Zivilisation van Norbert Elias.44. Een proces van toenemende affectbeheersing brengt hij in verband met een proces van staatsvorming, ontwikkelingen die hij vanaf de middeleeuwen voor de Westeuropese samenlevingen beschrijft. Een sociologie van

de jaloezie - of van de angst of van de vriendelijkheid - heeft als taak deze gevoelens in verband te brengen met de manieren van samenleven.

In dit artikel hebben we getracht om jaloezieiets wat over het algemeen louter als persoonlijke karaktereigenschap wordt beschouwd - in sociologisch perspectief te bezien. We hebben jaloezie in verband gebracht met de regels ten aanzien van seksualiteit die binnen een verhouding en een samenleving gelden, en met de verwachtingen en angsten die men daarover geleerd heeft. We hebben laten zien dat jaloezie geen automatische reactie is op een situatie, maar een gevoel dat verband houdt met de sociale betekenis van een gebeuren: met macht, positie en prestige. Op welke wijzen men die verwerft en verliest is afhankelijk van de samenleving waarvan men deel uitmaakt.

 

Bij pogingen jaloezie te verklaren is het verhelderend een onderscheid te maken tussen opdaten omdat-motieven.45. Vanuit beide motieven wordt verklaard zowel op individueel niveau als op het niveau van de samenleving. Met omdatverklaringen bedoelen we een verklaren op grond van achterliggende situaties, ervaringen en gevoelens. Het veronderstelt het besef dat wat mensen doen en voelen grotendeels afhankelijk is van vroegere relaties en ervaringen. Jaloezie wordt dan gezien als uiting van bepaalde gevoelens, zoals angst voor verlating, verlies van macht, aantasting van prestige. Gevoelens die opgeroepen worden omdat men vergelijkbare situaties al eens eerder heeft meegemaakt en deze nu gevoelsmatig verbonden zijn met bepaalde angsten.46. Op het niveau van de samenleving betekent dit een zoeken van historische (genetische) verklaringen; in dit geval het aangeven van de sociaal-historische achtergronden van de geldende regels ten aanzien van seksualiteit en huwelijk.

Met opdat-verklaringen bedoelen we een verklaren vanuit het effect dat jaloezie kan hebben. Jaloezie wordt dan gezien als poging om aandacht te krijgen, macht te herwinnen, eer te herstellen; jaloezie als middel, als ‘zet in een spel’, als strategie. Ook de term functie past in dit perspectief. Een verklaring van jaloezie vanuit de functie die het vervult voor de instandhouding van sociale normen komt neer op een verklaring vanuit het effect dat jaloers gedrag heeft of kan hebben.

Toch kunnen we pas zien wat voor effect of functie jaloezie heeft voor de verhouding met anderen, als we weten hoe die verhoudingen zich ontwikkeld hebben. Aan de andere kant is het ook zo dat gedragingen en gevoelens zich op een bepaalde manier ontwikkelen, omdat ze binnen verhoudingen met andere mensen - hoe ondoorzichtig dit vaak ook kan zijn - een of andere functie vervullen. Een combinatie van opdat- en omdat-verklaringen lijkt ons dan ook het zinvolst.

 

Bij het werken aan dit stuk viel het ons op hoezeer onze eigen jaloezie-ervaringen doorwerken in onze benadering van jaloezie. Degene van ons beiden die soms erge last van jaloezie heeft, vertoonde een voorkeur voor omdatverklaringen; voor een benadering van jaloezie als uiting van gevoelens van angst en bedreigdheid. De ander, die jaloezie in minder sterke mate kent, keek steeds voornamelijk naar het effect van jaloezie; zag jaloezie in de eerste plaats als een (ineffectief) middel om machtsverlies binnen een verhouding tegen te gaan. Deze verschillen in verklaren (in diagnose) brengen een verschil in het zoeken van oplossingen met zich mee. Om minder last van jaloezie te krijgen zou de een trachten te voorkomen dat hij of zij te afhankelijk wordt van een ander, om zich zo door afstand te bewaren enigszins te beschermen tegen de pijn van afwijzing en verlating. (Misschien enigszins vergelijkbaar met de commerciële overweging om niet alles in één object te investeren, want bij faillissement verlies je dan ook alles: de strategie van het gespreide risico.) De ander zou daarentegen in geval van jaloezie proberen een nieuw ‘contract’ te sluiten, zodat

ieder weet waaraan hij zich te houden heeft. Regels geven houvast, en de betekenis van overspel is min of meer afgesproken. Het gevaar wordt zo beperkt gehouden, en daarmee verminderen ook de jaloeziegevoelens.

Uit ervaring weten we dat er geen waarborg tegen jaloezie te geven is, net zomin als er recepten bestaan voor een gelukkig huwelijk. Het is de vraag of ‘openheid’ en ‘duidelijke afspraken’ voor iedereen de beste oplossing bieden. Het gerucht gaat tenslotte dat ook de O'Neills zijn gescheiden.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs