De Gids. Jaargang 138

[p. 668]

Bob den Uyl
Christine; van begrafenis tot paus⁺

Over mijn innige omgang met Christine valt weinig te vertellen. (Deze openingszin is fout op twee punten en de goede verstaander zal de lezing van dit relaas intussen dan ook haastig hebben gestaakt. Zijn ervaring is dat een schrijver die aldus begint, toch onveranderlijk vervolgt met een uitvoerige beschrijving van zijn verhouding met Christine, een verhouding waarvan hijzelf juist heeft gezegd dat er weinig, zeg maar niets, over te vertellen valt, en wie zou dat beter kunnen beoordelen dan hijzelf? Maar wees gerust. Als ik zeg dat er over mijn omgang met Christine weinig te vertellen valt, dan doe ik dat ook niet. Alleen het begin en het eind, daar zal het over handelen. Ik ben alleen met deze slechte zin begonnen omdat het zo merkwaardig is dat er over een goedlopende, intieme verstandhouding zo weinig te vertellen valt. Daar wilde ik nog eens de aandacht op vestigen. De tweede fout is de naam Christine: die naam leest niet prettig. Maar zij heette zo, en wilde ook zo genoemd worden, voluit Christine, en geen Kristien, Stien of Tini of welke afleiding ook. Ik heb er natuurlijk over gedacht haar een andere naam te geven, Solange, Mary-Ann, of desnoods Pepita, maar mijn herinnering bleek zo vervlochten met die naam Christine dat er niets op papier kwam zodra ik een verzonnen naam gebruikte. Je kan dat ondervangen door de naam Christine te gebruiken om dan, als het relaas klaar is, alle Christines door te strepen en er een andere naam - Dolores, ook erg mooi - voor in de plaats te zetten, maar ook dat bleek niet mogelijk. Zoiets blijft onder het schrijven in je achterhoofd spelen, je voelt het een beetje als een misselijk handigheidje of zo - Christine dus.)

Christine heb ik ontmoet op de begrafenis van mijn huisarts; die was op weg naar een spoedgeval met grote snelheid tegen een boom gereden. De man was een kennis geweest van familie van me, en toen hij zijn praktijk begon, niet ver van waar ik woonde, lag het voor de hand dat ik hem de klandizie gunde, ook al omdat hij daar geen praktijk had overgenomen maar er gewoon was gaan zitten met een bordje op de deur, in afwachting van patiënten. Omdat ik in die tijd een bijzondere aanleg had kwalen te ontwikkelen die niet bestonden en hij nog te onervaren was om me de deur uit te schoppen en het bovendien niet erg druk had, liepen de consulten wel eens uit tot gesprekken van mens tot mens (deze draaiden dan hoofdzakelijk om het feit dat hij mijn kwalen afdeed als psychosomatisch, wat ik zelf ook wel had begrepen. Hij wees erop dat de oorzaak diende te worden weggenomen, waarop ik dan terugsloeg met de beschuldiging dat zijn geneeskunde toch gericht was op het bestrijden van symptomen en niet van oorzaken. Maar hoe diep-filosofisch onze gesprekken ook werden, de door mij gewenste aangename middelen schreef hij zelden voor). Door dit alles was er een zekere verstandhouding ontstaan, waardoor ik me verplicht voelde zijn teraardebestelling bij te wonen, daarbij geholpen door het feit dat ik wel houd van begrafenissen waarbij ik emotioneel niet al te erg betrokken ben. Omdat het verderop nog te pas komt, moet ik vermelden dat zijn vader ook in de medicijnen had gezeten, en wel als professor die nog aardig de hand had gehad in de ontdekking dat het als kleurstof gebruikte botergeel kankerverwekkend was. De zoon had na zijn studie ook nog een beetje gerommeld met dat kankerverwekkende botergeel, op zoek naar weer andere slechte eigenschappen. In ieder geval had hij zich daarmee in

+ BOB DEN UYL. Geb. 1930. Publiceerde: Vogels kijken (verhalen, 1963), Een zachte fluittoon (verhalen, 1968), Wat fietst daar? (documentaire, 1970), Met een voet in het graf (verhalen, 1971), De ontwikkeling van een woede (verhalen, 1973) en Gods wegen zijn duister en zelden aangenaam (verhalen, 1975).

[p. 669]

medische kringen enige naam verworven maar omdat hij ten slotte toch maar huisarts was geworden, denk ik niet dat hij in het botergeel nog veel toekomst had gezien. Nog een derde reden om naar zijn begrafenis te gaan was zijn vrouw - dit feit heeft niets met het verhaal te maken, maar ik doe het erbij om te laten uitkomen hoe gecompliceerd de redenen waren die mij naar dat kerkhof dreven - die erg mooi en blond was en die ik best begeerde. Ze was een half hoofd groter dan wijlen haar echtgenoot, die verder ook niet veel zaaks was geweest om te zien, zodat ik de verbintenis tussen die twee altijd met een waakzaam oog - dat oog op eigen belangen gericht natuurlijk - had gadegeslagen. Begrafenissen hebben trouwens een erotische bijsmaak, vind ik.

Van het bezoek aan die begrafenis heb ik nooit spijt gehad, ten eerste natuurlijk om de ontmoeting met Christine bij het broodje na afloop, maar eigenlijk nog meer, uit een ander oogpunt bezien, omdat het tot nu toe de enige begrafenis is geweest waarop ik me, altijd onderdrukt en het decorum bewarend, uitstekend heb vermaakt. Dat kwam door de dominee die daar een grafrede hield (de dokter was van huis uit gelovig, althans lid van een kerkgenootschap geweest). Die dominee stond daar zijn toespraak te houden met openstaande gulp. In het begin was dat niet zichtbaar geweest omdat hij toen in de gebruikelijke houding de handen bij elkaar voor de buik had hangen en de daarin vastgehouden bijbel als schild diende. Halverwege zijn rede wilde hij nog een bijbelwoord voorlezen; hij hief de handen en daar was hij, die open gulp. Ik zag het onmiddellijk. En er was niets aan te doen; ik overwoog nog even naar hem toe te lopen en in zijn oor te fluisteren: ‘Dominee, uw kleding is niet in orde’, maar ten eerste zou ik er dan extra de aandacht op vestigen, terwijl nu een groot aantal aanwezigen naar de grond stond te kijken en die open gulp waarschijnlijk niet eens hadden bemerkt, en ten tweede zou ik daarmee die dominee in de onhoudbare positie brengen boven een open graf zijn gulp moeten gaan staan dichtknopen. Ik liet het maar zo en begon naar de lucht te kijken, toen plotseling de lach toesloeg, de innerlijke buiklach, heel benauwend, want zoals gezegd heb ik me aan het decorum gehouden en kon mijn nerveuze gedraai en gewrijf over mijn gezicht heel goed worden verklaard als zijnde overmand door verdriet. Ook moet ik krachtig bestrijden dat ik een zo simpel iemand zou zijn die het bij het zien van een per ongeluk opengelaten gulp op een schateren zet. Daar is niets komisch aan. Trouwens, hoe vaak ben ik zelf niet het slachtoffer van vergeetachtigheid op dit punt geweest (zo herinner ik me nog met zweetverwekkende helderheid mijn entree in de volle eetzaal van een hotel in het in Frankrijk gelegen Chaumont. Fransen zijn staarders en giechelaars, dat weet iedereen, en ik had mijn binnenkomst dan ook opzettelijk heel nonchalant gehouden, zelfverzekerd en zo. Dat zou ook gelukt zijn als ik niet over een punt van het kleedje bij de deur was gestruikeld, waardoor ik een paar heel moderne danspassen moest maken om het evenwicht te bewaren. Dat de Fransen opvallend keken en in het vuistje lachten verwonderde me niet, al leek het me zelfs voor hun doen nogal overdreven. Wat is tenslotte een eenvoudige struikeling waarbij bovendien nog door opvallend elastische beenbewegingen de doffe smak is vermeden. Maar toen ik aan een leeg tafeltje ging zitten ontdekte ik de oorzaak van de heimelijke vreugde: de gulp stond open en niet zo'n beetje ook).

Mijn lach moet dus op andere gronden verklaard worden. Dat was niet het geval bij het volgende incident - het was alles bijeen een goedbestede dag - toen de dominee het nog nodig vond de onderzoekingen te noemen die de dokter had verricht in dienst der mensheid en daarbij sprak over het boterverwekkende kankergeel. De man had duidelijk zijn vorm niet. Later heb ik het er natuurlijk met Christine over gehad, over die begrafenis. Zij had noch de gulp gezien noch de verspreking gehoord en wenste het ook niet te geloven.

Zo zat ik bij het broodje met koffie na afloop naast een nichtje van de dokter, Christine, en wist daar ondanks de gedrukte stemming toch de eerste steen te leggen van een in alle opzichten uitstekende relatie die twee jaar zou duren. Erg aangenaam en harmonieus; daar valt, zoals bij de aanvang uitgelegd, niets over te vertellen. Alleen het begin en het eind is hier van belang.

Christine had twee eigenaardigheden (dit houdt niet in dat ik zelf volmaakt zou wezen en vanuit die ongenaakbare positie zou oordelen over een ander;

[p. 670]

Christine heeft me vaak genoeg op mijn eigen feilen gewezen, maar daar gaat het nu niet om). De eerste was haar manie voor het verschijnsel circus.

Naar elk circus dat in die periode in de stad zijn tenten neerzette zijn we geweest, en in die tijd waren dat er nog heel wat. Als je geen liefhebber bent let je niet zo op die frequentie. Het toeval wil dat ik juist een hekel aan circussen heb. Toch had ik het graag voor haar over, het kan niet altijd feest zijn. Ik heb haar zelfs nooit mijn afkeer van deze vorm van amusement laten merken, want ga je eenmaal mee dan moet je ook normaal doen en niet de opofferende martelaar gaan zitten spelen, daarmee het genoegen van je partner alsnog vergallend. Maar mocht er ooit eens ergens een actiegroep opstaan die zich ten doel stelt circustenten omver te trekken, dan kunnen ze op mijn fanatieke medewerking rekenen. Steeds las ik jammerklachten in de krant dat ze aan het uitsterven waren, maar toch bleven ze komen. Daar zaten we dan weer op een harde houten bank, tussen het versleten pluche, de adem der middeleeuwen in onze nek, luisterend naar het orkest, dat altijd hard en schel scheen te moeten zijn - de echte circussfeer - kijkend naar overbodige kunstjes van mens en dier en de ongein van clowns, in het stof en de benauwde tentlucht (niet zelden heb ik mensen daar zien flauwvallen). Vanwaar toch die tranerige verhalen over clowns die naar buiten potsen maken, maar innerlijk een fijnbesnaarde ziel hebben die nog geheel verscheurd is ook? Ik vond dat alles erg onzindelijk (Christine zei nog eens dat het ras der echte clowns was uitgestorven, maar wat moet je met zo'n mededeling), met in de pauze die overprijsde versnaperingen, te koop bij overdadig opgemaakte, gemelijke meiden die altijd vergaten je geld terug te geven. En dan maar opgewekt kijken, meelachen, zogenaamd in spanning zitten als er weer eens een paar acrobaten door de lucht buitelden (en nooit eens doodvielen) of als er wat werd gesold met een aantal geheel maffe dieren. Je zou zeggen: zo'n opoffering van een paar avonden per jaar, is dat nu iets om over te vallen? Vergeten wordt dan mijn hiervoor al besproken aanleg voor zelf ontworpen kwalen, die door circusbezoek sterk werd geactiveerd, nog verergerd door het feit dat ik me na afloop niet kon ontladen in een anderhalf uur durende scheldpartij vol liederlijke vloeken.

Ten tweede was ze katholiek, zij het niet op hinderlijke wijze met kerkgaan, biechten en zo, of door religie gevoede terughoudendheid in erotische zaken. Wel had ze een soort abstracte liefde voor de figuur van de paus en was ze gek op Italië. Daar hebben we vele weken doorgebracht. Haar liefde voor dit land heb ik nooit begrepen; ze werd daar regelmatig stiekem in haar billen geknepen, in trams en bussen, zelfs in musea, door vroom kijkende Italianen. Haar portemonnee is een keer gerold, haar paspoort gestolen, een opgelopen infectie werd er door een dokter zo stumperig behandeld dat we eerder dan het plan was naar huis moesten, maar haar liefde voor land en volk bleef onwankelbaar. Ze vond het onzin over zulke kleinigheden te vallen. En dat bilgeknijp tot ze blauw zagen, dat was wel vervelend maar goed beschouwd kreeg je er niks van, het was trouwens hun temperament. Bij nader inzien vond ik haar standpunt in deze kwestie wel gemakkelijk, want het was nu overbodig ridderlijk op te treden en al die heimelijke knijpers een oorvijg te geven. Daar zag ik tegenop, want al onderhoud ik niet het hier heersende vooroordeel dat alle Italianen met een stiletto in hun zak lopen op zoek naar een vendetta, enig weerwerk viel toch wel te verwachten.

Ik kende Italië nog niet en had dus alle reden er belangstellend rond te kijken. De beloofde oude gebouwen, kathedralen en ruïnes stonden er inderdaad, en ook veel musea, afgestampt met indrukwekkende kunstwerken. Het aantal bezienswaardigheden was zelfs een beetje overdreven, als ik daar te veel van zie word ik er blind voor en ook erg moe. Veel meer zie ik dan in een volkomen nietsdoen, maar daar kreeg ik de kans niet voor Christine wilde letterlijk alles zien, steeds druk in de weer met folders, plattegronden en Michelingidsen, waarvan het doorbladeren alleen al me weer geheel nieuwe steken door het hoofd bezorgde. Het was me daar ook gauw te druk in de steden (het was in de bloeitijd van de scooter) en die mensen praatten ook erg hard, vooral in kleine ruimten. Hoe kleiner hoe harder leek me. Ook werd de leiding me een beetje uit handen genomen door Christine, die Italiaans sprak en de gebruiken kende, de gerechten en de wijnen, en me die kennis in hoog tempo doorspeelde. Ik vind dat allemaal liever zelf uit op een wat kalmere wijze, eventuele teleurstellingen

[p. 671]

daarbij voor lief nemend. Natuurlijk liep ik trouw mee, zo verschrikkelijk vond ik het ook weer niet, maar het is mogelijk dat tijdens die reizen het zaad der latere verwijdering is gestrooid.

De laatste reis ben ik dan meegegaan naar het plein voor de Sint Pieter, waar de paus op een van te voren bekend gemaakt tijdstip op een balkon zou verschijnen om een geestelijk ritueel uit te voeren. We gingen wat vroeger om een beetje in de buurt van dat balkon te kunnen komen. Zo stonden we in de brandende zon, opeengepakt in horden gelovigen, toeristen, nonnen en monikken uit vele landen. Van het begin af had ik het niet naar mijn zin. De verwachtingsvolle stemming bij die massa kwam om niet begrepen redenen op mij over als doodsangst. We stonden hier klaar voor een massaexecutie. Deze mening gaf ik ook door aan Christine. ‘Wat belet die paus eigenlijk’, zei ik tegen haar, schertsend om mijn onrust te bedwingen, ‘om straks woest gillend met het schuim op zijn lippen in die deuropening te springen met een machinegeweer in zijn handen. Het is toch een oude man, helemaal verkalkt, dat hou je als paus ook niet tegen. Hij kan zich wel inbeelden de toorn Gods over ons te moeten uitstorten. Dat is hem vannacht in een droom geopenbaard. En je zal zien dat ik als eerste wordt geraakt, dat is altijd zo, een ongelovig iemand die dus niets met de toorn Gods te maken heeft, die krijgt altijd de klappen.’ Christine keek kwaad voor zich uit; hoe breed van opvatting ook, met grapjes over de paus moest je bij haar niet aankomen. Intussen verscheen de paus ver na het aangekondigde uur. Dat vond ik ook al heel matig; trommelt zijn schaapjes op en is dan nog te bedonderd om op tijd te komen. Maar daar was hij dan toch. Het einde was in zicht, want de plechtigheid zou maar kort duren.

Tegen dat einde gebeurde er iets onverwachts. De paus strekte zijn armen uit en als bij toverslag zakte het niveau van dat immense plein met minstens een meter.

Zo kwam het op mij over. Wat er in werkelijkheid gebeurde was eenvoudiger: die hele menigte was als één man neergeknield, de hoofden gebogen. Nog verrast door dit optisch bedrog, hoorde ik dat de paus door zijn microfoon aan een gebed was begonnen. Tegelijk bemerkte ik dat mijn lange gestalte nu eenzaam boven die zee van gebogen hoofden uittorende. Dat was geen gezicht en kon bovendien storend werken voor de concentratie van de paus, dat begreep ik best. Ik zou dus alsnog moeten knielen, maar nu deed zich een merkwaardig conflict voor. Je kan in zulke omstandigheden snel je vergissing inzien en je laten zakken, maar daarvoor had ik, naar mijn idee, al weer te lang overeind gestaan, en elk moment dat ik er over nadacht werd het langer, we waren nu toch al minstens op de helft van het gebed. Werkelijk, ik kon nu niet meer knielen. Nu nog door de knieën gaan zou een nederlaag betekenen in de ogen van het gevolg van de paus, dat streng naar me keek (de paus zelf had zijn ogen dicht, neem ik aan). Ik besloot te blijven staan. Zo stond ik dat gebed uit, onder groeiende vijandschap van de omgeving.

Dit was het einde, al kwam dat niet onmiddellijk. Ik verweet het Christine, die had mij moeten inlichten over de te maken knievallen. Van haar kant verweet zij mij mijn houding, zij achtte die onvergeeflijk. Of je gelooft of niet, dat moet je zelf weten, maar je knielt mee, al was het alleen al om de anderen niet te kwetsen. Dat was ik met haar eens, en het viel me moeilijk uit te leggen waarom ik het dan niet had gedaan.