De Gids. Jaargang 138

[p. 545]

A. de Froe
Dier en mens: zwijger en prater

Zonder twijfel - het is prettig om zonder twijfel te beginnen - is de mens het dier met de meeste praatjes. Let op de dierethologen: zij spreken met vissen, vogels en viervoeters, maar daarna volgt een uitgebreide monoloog bestemd voor zetter en lezer.

De positieve selectiewaarde van geluid maken, van zich doen horen, is welbekend. Men denkt hierbij vooral aan sociale regulaties bij de afbakening van het territorium, de paring, de jacht en dergelijke. Er is niets op tegen om ook bij de mens, zelfs van thans (hoorngeschal, toeteren, fluiten) een dergelijk nut aan het stemgebruik toe te kennen. Woorden in onze zin zijn daarvoor niet nodig. Wel een repertoire van verscheidene geluiden.

Waarom heeft nu dit soort van lawaai maken bij de mens zulk een overmatige positieve selectiewaarde verkregen? Men denkt dan wel - en het ligt voor de hand - dat de mens aan bepaalde geluiden bepaalde betekenissen is gaan toekennen, waardoor een taal ontstond als extra en extra duidelijk communicatiemiddel. Dit is uitermate onwaarschijnlijk. Immers vooreerst heeft geen enkel dier aan zulk een extra communicatiemiddel ook maar de minste behoefte.

Dieren weten wat ze weten moeten en wat ze niet weten missen ze niet. Dit laatste geldt ook voor bijna alle mensen en voor de andere mensen bijna altijd. Het niet weten wat men weten kan en weten moet is menselijk en door het taalgebruik ontstaan. Maar voorts kunnen de eerste pogingen van de mens om aan zijn geluiden een betekenis toe te kennen, een taal te maken. - wanneer dit werkelijk ook als zodanig zou zijn opgevat, - nooit anders dan tot misverstand, verwarring en ruzie hebben geleid. Zo een begin van een werkelijke taal heeft een enorm negatieve selectiewaarde. De gedachte dat de mens met een enkel woordje zou zijn begonnen en zijn vocabularium langzaam woord voor woord zou hebben uitgebreid is een zeer naïeve gedachte. Het lijkt zo alsof dit bij een klein kind het geval is, maar dat is niet meer dan de uiterlijke, misleidende schijn.

Toch heeft het geluid maken zonder dat van woorden sprake is voor de mens een extra, typisch menselijk, nut gehad. Dit heeft er toe geleid dat hij reeds veel oerwoorden (onderscheidbare en herhaalbare klankcombinaties zonder woordbetekenis) tot zijn beschikking had vóór dat hij er toe overging in onze zin van het woord te spreken. Dit is ook bij het kleine kind het geval. Wat is het nut hiervan en hoe komt het dat deze verzameling oerwoorden werd gestructureerd tot een oertaal (nog steeds zonder betekenis), die snel genoeg in een taal kon worden getransformeerd zonder tot heilloze verwarring te leiden.

De mens, en in het bijzonder de man, is van huis uit een uitermate agressieve, impulsieve, snel en hevig geëmotioneerde, reflectoir en zonder aarzeling reagerende roofprimaat. Dé wapenspreuk van alle vorsten, aanvoerders, legers, naties en bandieten is steeds geweest: ‘De eerste klap is een daalder waard’. Bij de strijd en de jacht had deze methode een zeker succes. Het schaars worden van het wild dwong de mens zich toe te leggen op andere middelen voor de voedselvoorziening die hem reeds bekend waren: visserij en landbouw. Hierbij is snelheid en hevigheid van handelen van ondergeschikte betekenis. Vereist zijn list en overleg. Tussen stimulans en actie moest het woordenloos denken worden ingeschakeld. Dit vergt uitstel. Het is niet waarschijnlijk dat de man hiertoe het geduld en de matiging heeft kunnen opbrengen. Het is waarschijnlijk dat de vrouw met deze werkzaamheden begonnen is en dat de man later gevolgd is.

Men kan nu veronderstellen - weten kan men het niet - dat dit uitstel begeleid werd door geluid maken, zoals dit bij veel mensen nog geschiedt in de vorm van neuriën, murmelen, zoemen, brommen,

[p. 546]

knorren, brabbelen, lallen, en dergelijke. Het uitstellen van de actie vergt een beheersen van de emotie. Nog altijd is het geluid maken een belangrijke uitlaat van de emotie. Hierdoor kreeg het woordenloze denken (dat reeds bij dieren voorkomt) zijn kans, maar tevens werd het woordenloze denken voor en tijdens de arbeid begeleid door geluid maken.

Dit geluidmaken mogen wij ons wellicht voorstellen als een onverstaanbaar, eentonig, herhalend, ritmisch pseudo-praten.

De positieve selectiewaarde was gelegen in het uitstel.

Denken is uitstellen, schenkt speelruimte, transformeert de nood tot spel.

Maar in dit oertaalmagma kristalliseerden de talen uit door specialisaties in het zenuwstelsel.

Het is waarschijnlijk dat deze specialisaties gecorreleerd waren aan de differentiatie van het handgebruik, dat wil zeggen het ontstaan van de rechts- en linkshandigheid.

Zo zijn arbeid en spreken aetiologisch minstens op twee wijzen met elkander verbonden.

De taal leent zich tot heel wat meer dan het murmelen. Maar er wordt nog steeds gemurmeld en het oude nut van het murmelen, het verlenen van uitstel, is ook eigen aan het taalgebruik. Gedenken wij Sheherazade. Laat ons praten.

Er zijn altijd mensen die verhalen als hierboven gegeven, rijkelijk fantastisch noemen. Soms neigen zij er toe met een weinig minachting of een te veel aan verontwaardiging deze verhalen weg te schuiven. Dergelijke mensen zijn wel irritant maar evenzeer onmisbaar als ons geweten. Het lijkt mij daarom goed te wijzen op datgene wat zeker niet hypothetisch genoemd mag worden.

De mens beschikte in de aanvang van zijn carrière als mens, evenals vele diersoorten over woordenloos denken. Hij doet dat nog. Ook had hij een vrij uitgebreid repertoire van geluidscombinaties met signaalwaarde met de dieren gemeen. Hij heeft dat nog. Hij begon zeker zonder taal en hij moet dus een taal (zelfs vele talen) hebben gemaakt. Het is waarschijnlijk dat een bruikbare taal vrij snel werd verworven. En dit maakt een tussenstadium waarschijnlijk. Het is zeker dat het handelen van de mens, althans van de man, hevig emotioneel en van reflectoir karakter is geweest. Beraad, overleg zal hem grote moeite hebben gekost. Voor zijn voortbestaan werd dit overleg voorwaarde. De veronderstelling is dus dat het geluid maken als emotionele uitlaat dit overleg heeft mogelijk gemaakt. Bij de aanvang van het spreken is dit op drieërlei wijze met arbeid verbonden:

1.	het begeleiden van het woordenloze denken vóór en tijdens de arbeid (die evenals het overleg geduld vergt).
2.	de rechts- (of links)handigheid doorbreekt de ritmische functie van het zenuwstelsel en bevordert het spreken als aperiodieke functie (eveneens eenzijdig gelokaliseerd in de hersenschors).
3.	de collectiviteit van arbeid en ‘geluid maken’ heeft op beide een uniformerende invloed (voor het ontstaan van een taal uiteraard voorwaarde).

Verificatie van de veronderstelling is mogelijk door onderzoek van de taalverwerving van het kleine kind. Daarbij moet blijken dat wanneer het gaat spreken het reeds over een soort taalsysteem beschikt. Dat wat naar uiterlijke schijn neerkomt op een accumulatie van woorden beter genoemd kan worden het invullen van woorden op lege plaatsen.

Overigens, in de communicatie tussen dier en mens vervult het oergemurmel dezelfde rol als de meest verfijnde taal. Nog. En soms ook tussen mensen. Of vaak?