De Gids. Jaargang 138

[p. 238]

Mazisi Kunene
Over vertalingen; in het bijzonder van Zoeloe in Europese talen⁺

Het vertaalprobleem is eeuwen oud en is al vaak een struikelblok gebleken voor menig taalkundige en menig schrijver die het lezerspubliek van zijn eigen moedertaal wilde laten delen in de literaire verworvenheden van een ander taalgebied. In vele gevallen hebben vertalers in wanhoop besloten het te vertalen werk iets mee te geven wat neerkwam op een nieuwe literaire vorm. Er is hiervan geen beter voorbeeld dan de Rubaiyat van Omar Khayam, die in het Engels werd vertaald door Fitzpatrick. Vele vertalingen van het werk van Poesjkin klinken banaal in het Engels. Maar heel opmerkelijk is de vaststelling dat de ene schrijver zich beter tot vertaling leent dan de ander. In Foe bij voorbeeld, de grote Chinese dichter, laat zich beter vertalen dan Li Po, een tijdgenoot, door sommigen als belangwekkender beschouwd dan In Foe.

Uit deze commentaren wordt duidelijk dat als vertalingen effect willen hebben er aan bepaalde voorwaarden moet worden voldaan, of tenminste bepaalde problemen moeten worden erkend. Enkele van deze problemen zijn onoverkomelijk, zodat verstandige vertalers uit een taalgebied een keuze maken die vertaalbaar is. Allereerst moeten alle discussies over vertaalproblemen vaststellen of er met een vertaling bedoeld wordt (a) een letterlijke vertaling van de ene taal in de andere, (b) een vertaling van begrippen uit het ene voertuig van literaire vorm in een ander, of(c) een synthese tussen de twee benaderingen. Hoewel het aanlokkelijk schijnt de laatst genoemde manier als de beste te beschouwen, is het in de praktijk niet altijd de gelukkigste benadering. Zo hebben bij voorbeeld vele begrippen niet dezelfde betekenis in de taal waarin de vertaling wordt gemaakt en verschillen die begrippen van cultuur tot cultuur. Dit is in het bijzonder het geval als de culturen totaal verschillend zijn, bij voorbeeld Europese en Chinese, Europese en Afrikaanse, Europese en Indiaanse cultuur. Als bij voorbeeld een Afrikaan spreekt over zijn of haar voorvaderen, roept dat bij hem of haar onmiddellijk het beeld op van familiebanden, familietrouw, religieuze heiliging, verering van de doden, enzovoort. Maar een Europeaan zou, als hij het al deed, over zijn voorvaderen spreken op een manier die voor een Afrikaan op een heiligschennende verwijzing naar ‘zijn of haar verwekkers’ zou lijken. Op gelijke wijze ziet een Europeaan als hij over de aarde spreekt alleen de geografische, geologische en botanische entiteiten voor zich die samen de aarde vormen. Maar voor de Afrikaan is de aarde ‘levend’. Het begrip wekt onmiddellijk speciale associaties op die betrekking hebben op de totaliteit van het leven, de wereld in zijn ‘actieve’ verwantschap met andere hemellichamen. Zo wordt er vaak door nauwkeurig denkende mensen geargumenteerd dat ‘de hemel en de aarde elkaar raken’. Dit wordt in Europa een optische illusie genoemd. Toch is het alleen een omschrijving die voortkomt uit een bepaalde wijze van het zien der dingen, en niet uit een feitelijk gegeven. De waarheid is dat er twee niveaus bestaan van waaruit dit verschijnsel kan worden waargenomen. De hemel begint bij het aardoppervlak, en dat is één waarheidsniveau zoals dat door het oog wordt waargenomen. Het is werkelijk en waar zover het oog het kan omschrijven. Maar dan is er nog een tweede niveau. De ervaring leert ons dat dit ontmoetingspunt nooit ‘lichamelijk’ is; we nemen het

+ MAZISI KUNENE. Zie voor bio/bibliografische aantekeningen de rubriek ‘Dichters in Poetry International’, achter in dit nummer.

[p. 239]

alleen waar op een afstand. Zodra we dichterbij komen trekt het zich terug. Dit overtuigt ons dat hetgeen we op een afstand met onze ogen zagen een illusie was. Maar toch, als een illusie een dergelijke macht op ons waarnemingsvermogen kan uitoefenen, moet het een bestaanswaarde in zichzelf hebben. En vanuit dit standpunt schept de Afrikaan mythen en legenden die actiever zijn en een veel grotere rol in het dagelijkse leven spelen dan die van Europa. Zij vertegenwoordigen de ontmoetingsplaats van het weten en het niet-weten. Zo wordt het in de scheppingsmythen van vele Afrikaanse volkeren serieus als mogelijk voorgesteld dat ‘de aarde en de hemel lang geleden één waren’; de bergtoppen zijn de woonplaatsen van de goden, ‘dat is waar de aarde de hemel raakt’. Dit is natuurlijk inderdaad het geval, zoals we kunnen opmaken uit de voelbare gevolgen van regen en regenwolken. De verwijzing naar de goden en de ontmoetingsplaats tussen hemel en aarde kan alleen ten volle worden begrepen binnen de samenhang van een op zichzelf staande ideologie die zich bezighoudt met een geharmoniseerde omgeving. Zelfs het gebruik van een uitdrukking als ‘geharmoniseerde omgeving’ heeft een verschillende betekenis in het Zoeloe en het Engels. In het Zoeloe betekent het simpel de aanvaarding van een evenwicht in de natuur dat bepaalde resultaten oplevert die gunstig zijn voor het bestaan van de mens. Er bestaat daarom een zuiver materiële interpretatie waarvan de werkelijkheid samengaat met een onstoffelijke, fantastische werkelijkheid. De parallel lopende waarde van de uitdrukking in de Engelse taal roept, met zijn middeleeuwse religieuze bijbetekenissen, het begrip op van een wereld waarin God in plaats van de mens het morele gezag uitoefent. Het is, zoals dit in de Engelse taal wordt gedaan, een ouderwetse manier om de wereld te bekijken.

Uit dit alles wordt duidelijk dat vertalen fundamenteel te maken heeft met het vertalen van ingewikkelde denksystemen. Maar aangezien deze denksystemen variëren in afwijkende culturen, is het uiterst moeilijk de precieze interpretatie in woorden te treffen. Dit is geen probleem van woorden of taal, maar van een heel complex van begripssystemen. Een woord betekent niet hetzelfde in een andere taal zelfs als hun betekenissen parallel lopen. Dit wordt veroorzaakt door het feit dat een woord een gedachtenvoertuig is dat talloze andere betekenissen en bijbetekenissen impliceert. Daarom kunnen we bij het maken van een vertaling de culturele werkelijkheid niet verwaarlozen. Men moet echt een grondige kennis hebben van de cultuur, filosofie, opvattingen en het dagelijkse leven van alle gemeenschappen waarvan men de gedachten wil interpreteren in een andere taal. Toen de zendelingen vroeger in Afrika literatuurwerken op schrift stelden en vertaalden, werd hun werk aanvaard omdat ‘zij de taal spraken’. Maar in plaats dat dit een garantie was voor een goede vertaling, stond deze zo vol met vooroordelen dat de tekst vaak vervormd was. In een serieus bedoeld boek over epische poëzie wordt een gedicht, dat duidelijk alleen maar een jachtlied is, voorgesteld als typerend voor de Afrikaanse epische poëzie. De schrijver concludeert dat dit een typisch voorbeeld is van Afrikaanse literaire expressie. Natuurlijk zegt het lied weinig meer dan dat het woud wemelt van jachtbuit. Dit wordt echter aangegrepen door de mensen die erop uit zijn de evolutionaire theorie van de verdeling der culturen te bewijzen. In bepaalde gevallen is dit geen bewuste daad van vervorming, maar louter onwetendheid en vooroordeel. Het resultaat is een opzettelijke of onopzettelijke devaluatie van literatuur in vertaling.

De context van een vertaling ligt altijd binnen een bepaald kader van denksystemen, hetzij cultureel, linguïstisch, eigen vormen van logica, waardebepaling, enzovoort. Dit betekent dat een correcte vertaling, of beter gezegd een nauwkeurige vertaling, al deze factoren erbij moet betrekken. Zo zal bij voorbeeld een vorm van compensatie gevonden moeten worden bij het vertalen van Zoeloe in een niet-tonale taal. Want het verlies van deze hoedanigheid in taal en denkwijze zou het verlies van een groot deel van de zeggingskracht betekenen, juist omdat in een tonale taal de klanken in nauw verband staan met de betekenis. Zo is het in het Zoeloe mogelijk een associatief systeem van klanken te creëren waarvan de uitwerking een speciale betekenis heeft, hoewel de klanken zelf niet in het woordenboek voorkomen.

[p. 240]

Belangrijker misschien nog dan linguïstische factoren bij het vertalen uit het Zoeloe is de fundamentele logica van de gedachtenwereld. Vaak ziet men dat wat logisch is in het Zoeloe onlogisch is in het Engels. Dit betekent dat men bij het maken van een vertaling de gehele gedachtenstructuur moet veranderen en een parallel lopende vertaling moet maken. Hiermee wordt een vertaling bedoeld die zich niet bezighoudt met de beknopte interpretatie van woorden, maar met een algehele reorganisatie der gedachtengang. Dit moet zodanig gedaan worden dat een parallel lopende betekenis wordt verkregen in plaats van een omzetting van dezelfde gedachten. In zekere mate speelt dit proces een rol bij alle vertalingen. Er is echter een aanzienlijk aantal voorbeelden waarin een tekst geheel onvertaalbaar is en moet worden samengevat.

Neem bij voorbeeld de navolgende gedichten, die zowel de onvertaalbaarheid der gedachtengang als het verschijnsel van tonale systemen, waarbij een geheel nieuw woord gevormd wordt, illustreren:

Mbo mbomboyambo	Enshrouded like night
UNomathusi ngowakho	Nomathusi is your lover
Mbomboyambo	Enshrouded like eternal night
Mbo mbomboyambu	I break through the night
Angimthandi	I don't love him!
Mbo mbomboyambu	I break through his night

De constructie van de woorden ‘mbomboyambu’ is geheel gebaseerd op een klankensysteem waarvan de betekenis in zichzelf besloten ligt. Het woord is afgeleid van de ideofonische klank ‘mbo’ hetgeen ‘plotseling gesloten’ betekent. Het woord is zo gevormd dat het past in een speciale ritmische structuur. De combinatie van ritme en klank resulteert in een half gesproken en half gezongen frase, die in het Zoeloe de meest doelmatige vorm is voor satire (waaruit deze gedichten bestaan). De onderhavige vrouw verkondigt heel nadrukkelijk dat ze niet houdt van Nomathusi, een man die een hoop koperen armbanden draagt, een dandy dus, en dienovereenkomstig vindt er een verandering plaats in de ideofonische structuur. Zij construeert een geheel nieuwe betekenis en een nieuw ideofonisch woord, namelijk ‘mbomboyambu’. In die verandering ligt een heel complex van culturele ondertonen. Als zij van hem houdt en ze is Zoeloe, dan zal ze erg bedeesd zijn (of dat tenminste lijken) in zijn nabijheid. Maar deze vrouw zegt dat ze niet in het minst bedeesd is omdat ze niet van hem houdt, met andere woorden zich niet meer omhult als de nacht.

Het blijkt dat de gevoelswaarde van een denkwijze gewijzigd wordt naar gelang de culturen. Zo kan het voor een Zoeloe dichter of spreker heel normaal zijn te spreken over een persoon die zich afzondert als heks of tovenaar. Vertaald in een Europese taal, waarin individualisme één van de meest geprezen hoedanigheden is, kan dit etiket hardvochtig lijken. De Europese lezer kan dit in feite opnemen als een metaforische aanduiding van een goede hoedanigheid die te ver is doorgedreven. De originele tekst en betekenis is ontleend aan de logica dat degeen die zich afzondert iets te verbergen heeft. asociaal of letterlijk een heks is. Op gelijke wijze heeft het begrip van de publiekelijk erkende held in het Engels moralistische boventonen die in extreme gevallen tot bespotting kunnen leiden. In het Zoeloe is de gedachtengang precies het tegenovergestelde. Dit komt hoofdzakelijk doordat het idee van de gemeenschap ‘dienen’ door middel van andere waardebepalingen wordt aangemoedigd. Door zelfzucht bega je geen zonde jegens een Opperwezen, zoals de christelijke moraal zegt, maar jegens de gemeenschap. Een gemeenschap met een Zoeloe moraal zal bestraffing eisen voor iemands asociaal, individualistisch gedrag. Om dit te kunnen doen moet ze een concrete misdaad vinden, en vandaar de keuze om een individualist te brandmerken als iemand die de nuttige leden der gemeenschap uitschakelt. De persoon in kwestie gaat een bedreiging vormen, en is dus een heks of een tovenaar.

Er bestaan verscheidene frases die essentieel zijn bij de expressie van bepaalde subtiele gedachten, en die in het Engels zonder betekenis of overdadig zijn, of alleen vertaalbaar in woorden die in onbruik zijn geraakt. Neem de volgende voorbeelden. ‘Kwakungathi’ betekent letterlijk ‘het was alsof’. Maar in het Zoeloe betekent het meer. Het

[p. 241]

impliceert een uiterst poëtisch en subtiel gedachtensysteem dat alleen volkomen begrepen kan worden door het kennen van de klankbetekenissen of de lichamelijke expressie van de spreker. Terwijl in het Engels de betekenis vaststaat en gestandariseerd is, kan de frase in het Zoeloe ‘het was zo’ betekenen. ‘Het was alsof ik de vogel gezien had’ kan in het Zoeloe betekenen ‘Ik had de vogel werkelijk gezien (maar ik wil dit voor het ogenblik niet expliciet zeggen om poëtische of andere redenen)’.

Kwakungathi ngibone inyoni emhlophekazi
Kwakungathi indiza phezulu ingizungeza

It was as if I saw a milk-white bird
It was as if it flew up above my head

We worden hier al direct gedwongen de uitdrukking ‘melkwit’ te gebruiken in plaats van een woord dat dit idee belichaamt zoals het geval is in de Zoeloe versie. Mhlope - kazi betekent letterlijk wit - erg. Maar het zou onbevredigend zijn om in de Engelse vertaling ‘erg wit’ te zeggen.

Het is erg moeilijk een zo complex en veelomvattend onderwerp in een kort artikel te behandelen. Er kan echter mee volstaan worden te zeggen dat vertalingen een taal, een literatuur verrijken. Er worden nieuwe ideeën ingebracht, nieuwe gedachtendimensies, en nieuwe uitdrukkingen of manieren om dingen te zeggen. Vaak wordt een banale frase in een taal fris en uiterst origineel in vertaling. Neem bij voorbeeld de volgende regels:

Ngihamba ubusuku nezingane zami

(letterlijk: I walk the night with my children)

of

Sekungamakhulukhulu emnyaka ngahambayo

(letterlijk: I have been away from you these million years)

of

Ingqongqo ebhula ukwena
Ukhalo lukaZaza lusamangle
(letterlijk: The thunderbolt that singed the grasslands
Up to now the hill of Zaza still trembles with shock.)

Als voorbeeld kunnen ook enkele coupletten uit de klassieke epische Zoeloepoëzie dienen. Deze zijn vaak het moeilijkst te vertalen:

UNdaba ngiyameba. ngimuka naye
Ngimbuka kwehla izinyembezi
Kube sengathi ngibuka isihlahla somdlebe

letterlijke vertaling:

My Lord, I steal him and run away with him
I look at him tears roll down my eyes
It is as if I am looking at the poisonous Mdlebe plant.

interpretatie:

My Lord! I look at him stealthily
I am carried away by my ecstacy
I take him with me
It is as if I am staring at the poisonous Mblebe plant.

of:

Ndaba kuyofa abantu
Kuyosala izibongo
Yizona eziyosala zibadabula emansciweni

My Lord generations of man come and go
But our epics will remain
It is them that will make them gaze and weep at the ruins.

(In dit laatste geval hoeft de letterlijke vertaling niet geïnterpreteerd te worden om de volle betekenis van de vertaling naar voren te brengen.)

(vertaling uit het Engels Bob den Uyl)