De Gids. Jaargang 137

[p. 275]

Noam Chomsky, Robert S. Cohen
De onderdrukking aan de Universiteit van Belgrado

(De volgende verklaring werd opgesteld door mensen die wij betrouwbaar achten en die zeer goed op de hoogte zijn van de situatie in Joegoslavië. Wij denken dat uw lezers er belangstelling voor zullen hebben. Noam Chomsky, MIT; Robert S. Cohen, Boston University)

A. Achtergrond

1949-1950. Een nieuwe generatie jonge filosofen en sociologen, waarvan velen actief deel genomen hadden aan de vrijheidsstrijd (1941-1945), studeerde af en ging voor een deel doceren aan de universiteiten van Belgrado en Zagreb. Zij verschenen op het toneel op het moment dat in Joegoslavië verzet rees tegen de pogingen van Stalin het land volledig in zijn macht te krijgen. Voor het merendeel waren zij marxisten, doch van het begin af aan verzetten zij zich tegen de starheid van het stalinistisch regime en legden de nadruk op de vrijheid om wetenschappelijk onderzoek te verrichten, een humanistische instelling en het openstaan voor alle belangrijke resultaten van de hedendaagse wetenschap en cultuur.

1950-1960. Een tiental jaren van discussie over fundamentele vraagstukken, vooral gevoerd binnen de Joegoslavische filosofische vereniging. De debatten waren zeer open, verschillende groepen waren het om verschillende redenen niet met elkaar eens. Tegen het einde van deze periode vielen zij in twee duidelijke groepen uiteen, enerzijds de orthodoxe die binnen het traditionele raamwerk van het dialectisch materialisme bleef en de theorie beschouwde als in wezen een reflectie van de objectieve sociale situatie en de materiële omstandigheden, anderzijds de humanistische die de nadruk wilde leggen op het anticiperend en kritisch karakter van de theorie, de eenheid tussen theorie en praxis en de grote rol die de theorie speelt in het proces van vermenselijking van een gegeven maatschappij.

1960. Tijdens een conferentie in Bled bleek dat de humanistische, op de praktijk gerichte lijn overheerste en deze ging bij gevolg in de Joegoslavische universiteiten, kranten en instellingen de boventoon voeren.

1962. De Joegoslavische maatschappij beleefde haar eerste naoorlogse stagnatieperiode als gevolg van een mislukte poging om haar munteenheid convertibel te maken. Op de tweejaarlijkse vergadering van de Joegoslavische filosofische vereniging in Skopje in november 1962 werd voor de eerste maal de mening kenbaar gemaakt dat het dringend noodzakelijk is dat de abstracte theoretische discussie over de aard van de mens en de kennis, over vrijheid en vervreemding en over de relatie tussen filosofie en wetenschap zou worden omgezet in een meer concrete, kritische studie van de Joegoslavische maatschappij, waarbij algemene humanistische principes als leidraad zouden dienen.

1963. In een reeks conferenties en discussies werd getracht enige algemene maatschappelijke problemen te verhelderen: de betekenis van de technologie, van vrijheid en democratie, van sociale vooruitgang, van de rol die de cultuur

[p. 276]

in de opbouw van een socialistische samenleving speelt. In augustus werd de Korcula Summer School opgericht door filosofen en sociologen uit Zagreb en Belgrado, met het doel tijdens de zomermaanden open, internationale discussies over actuele maatschappelijke problemen te organiseren.

1964. Door dezelfde groep werd het tijdschrift Praxis opgericht. Een nieuwe reeks discussies, deze maal over onderwerpen die in de Joegoslavische samenleving uiterst gevoelig lagen: betekenis en perspectieven van het socialisme, bureaucratische en autoritaire tendensen in de partij en het staatsapparaat, voordelen en feilen van de bestaande vormen van zelfbestuur en de mogelijkheden om deze verder te ontwikkelen, het recht van een minderheid om zijn opvattingen te blijven verdedigen in plaats van zich aan de inzichten van de meerderheid aan te passen.

Het merendeel van deze kritische opvattingen en ideeën scheen in overeenstemming met het liberale programma van de Bond van Communisten in Joegoslavië (erkend op het Zevende Congres, 1958), maar in werkelijkheid stonden de geschrokken partijleiders allerminst verdraagzaam tegenover deze nieuwe geluiden. De overgang van de kritiek op het stalinisme naar een concrete, kritische analyse van de Joegoslavische samenleving leidde tot een vrijwel totale breuk tussen partijleiding en leidende marxistische filosofen die zich met politiek en maatschappij bezighielden.

1965-1967. Hoewel een politiek systeem werd gehandhaafd dat in wezen meer elitair en autoritair was dan in een hoogontwikkeld systeem van participerende democratie aanvaardbaar is, voerde de politieke leiding een economische hervorming in die op een totale mislukking zou uitlopen: de terugkeer naar een negentiende-eeuwse laissez-faire economie, waardoor de Joegoslavische economie werd overgeleverd aan de genade en willekeur van grote buitenlandse ondernemingen in de ‘vrije concurrentiestrijd’ op de internationale markt, hetgeen massale werkloosheid en grote buitenlandse schulden tot gevolg had, speculatie in onroerend goed en een snelle toename van de sociale ongelijkheid veroorzaakte en de groei van autarchische tendensen in de zes republieken waaruit de Joegoslavische federatie bestaat stimuleerde, hetgeen later een materiële basis zou vormen voor de opkomst van sterke nationalistische bewegingen.

Ten aanzien van openlijk kritiek op deze ontwikkelingen (die later door de Partij zelf als uitingen van ‘liberalisme’ en ‘nationalisme’ veroordeeld zouden worden) nam de partijpers een steeds vijandiger houding aan. Kritische filosofen en sociologen werden gebrandmerkt als ‘abstracte humanisten’, ‘utopisten’, ‘revisionisten’, ‘anarcho-liberalen’, ‘nieuwlinksen’, ‘links-extremisten’ en ten slotte als ‘politieke oppositie die hunkert naar politieke macht’.

1968. In juni bezetten de studenten van de Universiteit van Belgrado zeven dagen lang alle universiteitsgebouwen. Zij eisten afschaffing van bureaucratische privileges, verdere democratisering, een oplossing voor de massale werkloosheid, vermindering van de sociale ongelijkheid en universitaire hervormingen.

In één van zijn toespraken tijdens de crisis loofde Tito de studenten, willigde al hun eisen in en verklaarde dat hij zou aftreden als hij niet in staat zou blijken zijn beloften te realiseren.

Later, toen deze ernstige politieke crisis tot het verleden behoorde, kwamen de politieke leiders en Tito zelf tot de conclusie dat het de filosofen waren geweest die voor de crisis verantwoordelijk waren, omdat zij door hun colleges ‘hun studenten gecorrumpeerd’ en ‘met verkeerde ideeën vergiftigd’ hadden en zo de studentenbeweging op gang hadden gebracht. De partijorganisatie in de Faculteit van Wijsbegeerte en Sociologie in Belgrado werd ontbonden. Voor de eerste maal gaf Tito te kennen dat verdere corruptie ‘van studenten door hun hoogleraren voorkomen dient te worden’ en dat hoogleraren die zich daaraan niet hiel-

[p. 277]

den van de universiteit verwijderd zouden worden.

1969-1972. De Centrale Partijleiding oefende steeds meer druk uit op lagere partijorganen om een manier te vinden om de betrokken docenten uit te schakelen. Dit bleek echter een moeilijke opgave. Joegoslavië had een democratische organisatie van onderwijs en cultuur ontwikkeld. Alle besluitvorming omtrent het kiezen, herkiezen en promoveren van universiteitsdocenten was in handen van faculteitsraden - autonome, zelfbesturende lichamen bestaande uit hoogleraren, stafleden en studenten. De wet op het hoger onderwijs stelde met nadruk dat vakkennis het enige criterium voor verkiesbaarheid was en gaf de politieke autoriteiten geen enkel recht zich in universitaire aangelegenheden te mengen.

In de voorafgaande periode was de officiële politiek van de Bond van Communisten (B.v.C.) geweest om alle theoretische controversen zo veel mogelijk door middel van discussie en gedachtenwisseling te beslechten. Daarom verzette de tamelijk democratisch ingestelde leiding van de B.v.C. in Servië zich tegen het gebruik van repressieve maatregelen om een aantal leidende filosofen en sociologen in het land te verhinderen hun ideeën naar buiten te brengen. De toegang tot massamedia en massabijeenkomsten werd hun echter ontzegd en de mogelijkheden om hun ideeën te verspreiden steeds beperkter. Toch konden ze nog blijven lesgeven, naar het buitenland reizen, bijeenkomsten in de Korcula Summer School organiseren voor 300 tot 400 buitenlandse deelnemers, de tijdschriften Praxis en Filosofia uitgeven en af en toe één of twee boeken publiceren.

In deze periode werd een kern van vrij goed doordachte en concrete theorieën over socialisme en sociale revolutie, integraal zelfbestuur, het verschijnsel bureaucratie, vermenselijking van de techniek, een democratische economische en culturele politiek, het probleem van het nationalisme, et cetera ontwikkeld.

Najaar 1972. Tito schakelde de leider van de Bond van Communisten in Servië en een aantal van diens aanhangers uit. Hun werden ‘liberale’ praktijken en verzet tegen de nieuwe partijlijn verweten. Het voornaamste kenmerk van deze nieuwe partijlijn was de terugkeer naar een sterke, gedisciplineerde, gecentraliseerde ‘monolitische’ partij die het recht en de macht heeft om de verwezenlijking van haar politiek direct te controleren. Dit eist een volledige ideologische eenheid, dus de terugkeer van een grove vorm van indoctrinatie, en het afzweren van alle vroegere genuanceerde ideeën omtrent het creëren van een nieuw socialistisch bewustzijn door middel van dialoog, meningsverschil en geduldige overreding.

De Filosofische Faculteit stond nu onder zeer grote druk. Er circuleerden geruchten over vijanden, buitenlandse spionnen binnen de universitaire staf; er werd gedreigd met stopzetting van de geldmiddelen en sluiting van de faculteit. Het faculteitsgebouw werd uitgerust met verborgen microfoons waarvan enkele ontdekt werden. De Universiteitscommissie van de Bond van Communisten stelde een lijst op van acht hoogleraren die ontslagen dienden te worden. Van vijf van hen werden de paspoorten in beslag genomen. Delen van enkele onlangs door hen gepubliceerde boeken werden verboden. Een aantal medewerkers van het tijdschrift Praxis werd gearresteerd en tot gevangenisstraffen veroordeeld.

In die periode schreven tientallen internationaal bekende filosofen en mensen uit de sociale wetenschappen in Scandinavië, de Verenigde Staten, Duitsland, Frankrijk en andere landen brieven aan Tito en de rectores van de universiteiten van Belgrado en Zagreb, waarin zij hun bezorgdheid uitspraken over de repressieve maatregelen en de hoop dat deze in het belang van de verdere vrije ontwikkeling van het Joegoslavisch democratisch socialisme zouden worden teniet gedaan.

Vele filosofische verenigingen, faculteiten, academies en internationale instellingen die zich

[p. 278]

met de rechten van de mens en de burgerlijke vrijheden bezighouden, namen resoluties aan waarin bezorgdheid werd uitgesproken en zonden deze naar Joegoslavië.

Deze discrete uitingen van solidariteit van de internationale intellectuele gemeenschap maakten grote indruk op de Joegoslavische autoriteiten, die trots waren op hun internationale reputatie in het verleden en die, in de bestaande economische en politieke situatie ten opzichte van het buitenland, zich niet konden permitteren geen acht te slaan op de publieke opinie in de wereld.

B. Recente ontwikkelingen

Om zeer geleidelijk aan, zonder al te veel de internationale aandacht op zich te richten, het verzet in de Filosofische Faculteit te breken was een reeks stappen noodzakelijk. Een aantal daarvan was gemakkelijk te verwezenlijken, een aantal stuitte op onverwachte moeilijkheden of faalde zelfs geheel.

Het was betrekkelijk gemakkelijk om bepaalde belangrijke veranderingen in de wet op het hoger onderwijs aan te brengen. De wet zoals die nu luidt schrijft voor dat een hoogleraar niet alleen wetenschappelijke en morele kwalificaties dient te hebben, maar ook politiek aanvaardbaar moet zijn. Politieke organisaties hebben het recht een procedure op gang te brengen om vast te stellen of een bepaalde individuele docent aan de politieke criteria voldoet.

Een derde verandering was een algemene en nogal vage beperking van het beginsel van zelfbestuur. Terwijl tot dan toe de overgrote meerderheid van de leden van de faculteitsraden door de faculteit en de studenten zelf werd gekozen, schreef de nieuwe wet voor dat de samenstelling van de raad bepaald diende te worden door een ‘overeenkomst van zelfbestuur’ tussen de faculteit en de oprichter van die faculteit - de Uitvoerende Raad van de Republiek (dat wil zeggen de regering van de betreffende Federale Republiek).

De volgende stap was het vertalen van deze veranderingen in de wet in meer specifieke en praktische voorschriften. Het plan was om eerst de politieke criteria waaraan een hoogleraar diende te beantwoorden te formuleren en wel op een dergelijke wijze dat deze gebruikt konden worden om de acht hoogleraren in Belgrado van de universiteit te verwijderen, een maatregel waarvoor eerder geen termen aanwezig waren, om vervolgens de partijorganisatie en de studentenorganisaties te dwingen hun collegae en docenten te veroordelen, en om in de derde plaats de Universiteit van Belgrado te noodzaken een voldoende aantal niet-universitaire leden met stemrecht in de raden op te nemen om de. politieke autoriteiten de mogelijkheid te geven het proces van besluitvorming binnen de Filosofische Faculteit te beïnvloeden.

Deze maatregelen stuitten op veel verzet. Toen in juni 1973 voor de eerste maal een tekst van de Criteria voor de Verkiezing van Hoogleraren aan de universiteitsraad werd voorgelegd, hadden de meeste sprekers daar grote bezwaren tegen. Zij waren van mening dat een aantal criteria te star en te strikt waren, bij voorbeeld de eis dat een hoogleraar het marxisme moet aanvaarden en de politiek van de Bond van Communisten actief moet steunen in zijn colleges, zijn wetenschappelijk werk en openbaar optreden. Later bezweken echter de rector van de universiteit, de meeste faculteitsvoorzitters en ten slotte ook de universiteitsraad onder de politieke druk en aanvaardden in november de tekst van de Criteria.

Alleen de Filosofische Faculteit wees de tekst af en gaf daarvoor onder andere de volgende redenen: de tekst was in strijd met de grondwet omdat de grondwet de vrijheid om wetenschappelijk onderzoek te verrichten en de cultuur te verrijken garandeert en elke druk op individuen om een uitspraak te doen omtrent hun opvattingen verbiedt; de tekst was onaanvaardbaar omdat de overgrote meerderheid van de hoogleraren aan de Universiteit van Belgrado geen marxisten waren en zich apolitiek opstelden; de tekst was discrimine-

[p. 279]

rend omdat door de vaagheid ervan allerlei interpretaties mogelijk waren en ook omdat deze Criteria alleen aan de Universiteit van Belgrado werden toegepast en niet aan andere Joegoslavische universiteiten.

In mei 1973 zond de Universiteitscommissie van de Bond van Communisten in Belgrado een open brief aan de partijorganisatie van de Filosofische Faculteit waarin het ontslag van de acht professoren werd geëist: Mihailo Marković, Ljubomir Tadić, Svetozar Stojanović, Zaga Peŝić, Miladin Zivotić, Dragoljub Mićunović, Ncbojŝa Popov en Triva Indjić. Na een reeks bijeenkomsten waar een groot aantal hogergeplaatste partijleden zware druk op de studenten en stafleden uitoefenden om aan de eis toe te geven, wees de partijorganisatie van de Filosofische Faculteit niettemin de eis tot ontslag af. Enkele van de meest actieve opponenten werden uit de partij gezet, maar toen de partijorganisatie van de faculteit in november weer bijeen kwam besloot zij, opnieuw met algemene stemmen, dat de acht hoogleraren dienden aan te blijven. Men was er algemeen van overtuigd dat een hoogleraar niet ontslagen kan worden omdat hij in zijn geschriften blijk geeft van kritische ideeën, vooral gezien het feit dat de partij zelf nu veel van de kritiek die deze zelfde wetenschapsmensen een aantal jaren geleden hadden geuit, had overgenomen.

In november 1973 deed een commissie van de studentenorganisatie een poging om de studenten aan de Filosofische Faculteit te dwingen zich actief tegen hun hoogleraren te keren door te dreigen met mogelijk geweld als de faculteit zich zou blijven verzetten. De studenten weigerden echter tot iets dergelijks over te gaan en organiseerden zelfs, tot ieders verbazing, een demonstratie op straat (hoewel dit de laatste jaren uitdrukkelijk verboden is en in het verleden door de politie met geweld verhinderd werd). Deze keer protesteerden de studenten tegen de onderdrukking in Griekenland en het bloedbad in de Universiteit van Athene. Er vond geen gewelddadig optreden plaats.

Het kernprobleem in de afgelopen zes maanden is de samenstelling van de faculteitsraden geweest. Zelfbestuur van de universiteit betekende dat zelfs in instellingen van bijzonder maatschappelijk belang, zoals educatieve instellingen, slechts een klein aantal leden van buiten de universiteit door de politieke autoriteiten werd benoemd. Nu eiste de Uitvoerende Raad (de regering) van de Servische Republiek dat de helft van de leden van de faculteitsraden zou bestaan uit mensen van buiten de universiteit die door de regering worden benoemd. Omdat ook de studenten en het administratief personeel vertegenwoordigd moeten worden, betekent dat dat slechts één-zesde deel van de stemmen toe zou vallen aan hoogleraren en stafleden en het zelfbestuur dus vervangen zou worden door van bovenaf opgelegde richtlijnen.

In oktober bezweken de rector van de universiteit en alle faculteiten behalve de Filosofische, na aanvankelijk verzet, onder de politieke druk. Hun werd gezegd dat deze nieuwe structuur door de wet op het hoger onderwijs werd voorgeschreven en dus geen punt van discussie kon zijn. In feite schreef de wet uitsluitend voor dat de samenstelling van faculteitsraden bepaald zou worden door een ‘overeenkomst van zelfbestuur’ tussen de faculteit en de oprichter van de faculteit (de Uitvoerende Raad van de Republiek). De Filosofische Faculteit weigerde de overeenkomst te tekenen omdat deze in strijd was met de grondwet en onverenigbaar met het beginsel van zelfbestuur, èn omdat het hele idee van een overeenkomst impliceert dat er een vorm van onderhandeling heeft plaatsgevonden.

De faculteit vroeg het Hooggerechtshof een uitspraak te doen aangaande de legitimiteit van de opgelegde ‘overeenkomst’. Ook diende de faculteit een tegenvoorstel in. Tot onderhandelingen kwam het echter niet en alle communicatie werd verbroken.

Vervolgens begon het partijblad Kommunist, en bij gevolg pers, radio en t.v. een malicieuze

[p. 280]

campagne tegen de Filosofische Faculteit. De faculteit werd verweten de invoering van ‘zelfbestuur’ aan de universiteit te belemmeren, de politieke lijn van de Bond van Communisten niet te volgen, een monopoliepositie in het onderwijs te willen handhaven, tegen elke ‘maatschappelijke’ invloed te zijn, hulp van wetenschapsmensen in het buitenland te vragen, et cetera. Daarnaast klonken dreigementen als uitstoting uit de universiteit van Belgrado, intrekken van financiële middelen, weigeren afgestudeerden in dienst te nemen, en uiteindelijk sluiting van de faculteit.

Onder deze enorme druk besloot de Faculteitsraad op 14 december 1973 de voorzitter van de raad te machtigen om de ‘overeenkomst van zelfbestuur’ te tekenen.

C. De situatie op dit moment

De helft van de leden van de faculteitsraad wordt nu benoemd door de politieke autoriteiten. Zonder twijfel zullen dezen zorgvuldig worden gerecruteerd uit de gelederen van leidende politieke figuren en gedisciplineerde aanhangers van de Bond van Communisten. Zonder twijfel zullen dezen de kwestie van het ont slag van de acht professoren aan de orde stellen, waarbij als reden zal gelden dat deze niet voldoen aan de onlangs aanvaarde politieke criteria. De politieke leiding zal er natuurlijk op aandringen dat de situatie vóór het Congres van de Bond van Communisten van Joegoslavië in het voorjaar is opgelost.

Misschien zal dat zelfs nu nog niet eenvoudig zijn. Volgens de wet worden stafleden elke drie jaar opnieuw gekozen, lectoren en assistenthoogleraren elke vijf jaar, hetgeen betekent dat men wettelijk zou moeten wachten tot elke kandidaat zijn termijn heeft uitgezeten. Gewone hoogleraren behoeven niet opnieuw verkozen te worden (zij zijn vaste leden), hetgeen betekent dat twee van de acht (Markoviĉ en Tadiĉ) op dit moment volgens de wet helemaal niet kunnen worden ontslagen.

Een andere belangrijke omstandigheid is ook dat de partijorganisatie van de Filosofische Faculteit - waarvan de mening telt als het om politieke evaluatie gaat - nooit instemming heeft betuigd met de veroordeling of de eis tot ontslag van de acht hoogleraren.

Een relevant feit is in dit verband dat de bedreigde geleerden een grote naam hebben binnen de universiteit en bij hun vakgenoten. De actie tegen hen vindt geen massale steun en ondanks allerlei pogingen is de Bond van Communisten er niet in geslaagd een Joegoslavisch filosoof, socioloog of politiek theoreticus van naam te vinden die hun werk wilde aanvallen.

De voornaamste problemen zijn nu: (1) of de leden van buiten de universiteit in de universiteitsraad voldoende onder invloed van de regering staan om volgens de aanwijzingen van die regering op te treden als zij tegenover hun slachtoffers in de raad zitten; (2) of een aantal van de universitaire leden van de raad, hoogleraren uit verschillende andere vakgroepen binnen de Filosofische Faculteit, aan de druk zullen toegeven en uiteindelijk vóór het ontslag van hun collegae zullen stemmen.

Geen van deze ontwikkelingen behoeft onvermijdelijk te zijn, maar beide zijn mogelijk. Zonder sterke politieke druk zouden vele nietuniversitaire leden - zoals in het verleden veel voorkwam - de vergaderingen zelfs niet bijwonen of passief aanwezig zijn en met de meerderheid meestemmen. Daarom zal alles afhangen van hoe intensief en brutaal de poging om het verzet te breken zal zijn en hoe ver de politieke autoriteiten zullen gaan in de druk die zij op de leden van de raad uitoefenen. Intussen zijn in de afgelopen zes maanden aan verscheidene van de acht betrokken filosofen hun paspoorten weer ontnomen.

D. Oproep tot Actie

De mate waarin druk wordt uitgeoefend zal afhangen van de vraag of deze hele zaak in stilte zal verlopen, als een onbelangrijke episode aan één van de vele universiteiten die de wereld telt, of dat zij zal worden opgevat als wat zij

[p. 281]

is, namelijk één van de laatste gevechten om het voortbestaan van het vrije, kritische, progressieve denken in de huidige socialistische wereld, in een land waar nog ruimte voor democratische ontwikkelingen bestaat en waar deze tot voor zeer kort alle kans leken te hebben om tot wasdom te komen.

In dit opzicht zou de reactie van de internationale intellectuele gemeenschap een beslissende rol kunnen spelen. De gehele politieke en economische situatie van Joegoslavië maakt het land uiterst gevoelig voor de publieke opinie in de wereld. Door belangstelling te tonen voor wat nu in het Joegoslavische culturele leven gaande is, door informatie te verspreiden, door de kwestie in internationale organisaties aan de orde te stellen, door blijk te geven van bezorgdheid en verontrusting in de pers of in brieven aan Tito (brieven die, na de recente escalatie, scherper en beslister geformuleerd dienen te zijn dan voorheen) kunnen wetenschapsmensen en intellectuelen in de hele wereld helpen de huidige greep van de Joegoslavische politieke leiders te doen verslappen en deze aansporen meer te handelen in overeenstemming met hun eigen ideologie van zelfbestuur en socialistische democratie.

Alle repressieve maatregelen ten spijt is men er tot nu toe niet in geslaagd de Joegoslavische filosofie te isoleren en te verstikken. Dit zou echter in de komende weken kunnen gebeuren wanneer de wetenschappelijke wereld een verdere escalatie van agressiviteit en angst zou tolereren in een land dat tot voor kort nog een eiland van hoop voor velen was.

(vertaling Nelleke Fuchs)