De Gids. Jaargang 136

[p. 353]

Els de Graaf
Punt vijf⁺

Elke Rus, Oekraïner of Armeniër begrijpt onmiddellijk wat er aan de hand is, wanneer er over iemand gezegd wordt: ‘Bij hem zit het 'm in punt vijf’. Punt ‘vijf’ van het in te vullen formulier bij sollicitaties voor een baan, school, universiteit of trainingsprogram is de nationaliteit. In de binnenlandse politiek van de Sowjet-Unie is dit nog altijd een teer punt, ondanks de zegevierende uitspraak in het programma van de communistische partij (1961): ‘Een der grootste verworvenheden van het socialisme is de oplossing van het nationale vraagstuk. Voor een land als de Sowjet-Unie, dat meer dan honderd naties en nationaliteiten telt, is dit vraagstuk van bijzondere betekenis. In de socialistische maatschappij is niet slechts de politieke rechtsgelijkheid der nationaliteiten gewaarborgd, maar zij heeft ook hun economische en culturele ongelijkheid, deze erfenis van het oude stelsel, opgeheven.’

De hele geschiedenis van het tsaristische Rusland, dat Engels een ommetelijke hoeveelheid gesloten bezit noemde, is een geschiedenis van kolonisatie geweest. Lenin sprak van een gevangenis der volkeren. Hij heeft bij de vorming van de federatieve Unie van Socialistische Sowjetrepublieken bijzonder veel aandacht besteed aan het vraagstuk van de minderheden. Zijn these was: zelfbeschikkingsrecht voor niet-Russische volken en het recht tot volledige afscheiding van Rusland. En de nog steeds van kracht zijnde Grondwet van 1936 garandeert de vijftien unierepublieken dit recht ook, maar al in 1920 maakte Stalin, die als Volkscommissaris voor de nationaliteiten verantwoordelijk was voor de nationaliteitenpolitiek, duidelijk wat dit inhield: ‘Natuurlijk bezitten de grensgebieden van Rusland, de naties en de volksstammen, die deze streken bewonen...maar het verzoek tot afscheiding...is in het huidige stadium van de revolutie door en door contra-revolutionair.’¹

Hoezeer Lenin het oneens was met Stalins nationaliteitenpolitiek (bij voorbeeld in de Georgische kwestie) blijkt uit de pas in 1956 in de Sowjet-Unie gepubliceerde brief van Lenin aan het Partijcongres.² Hierin wijst hij erop, dat men onderscheid moet maken tussen het nationalisme van een onderdrukkende natie en het nationalisme van een onderdrukte natie, tussen het nationalisme van een grote natie en het nationalisme van een kleine natie: ‘... Daarom moet het internationalisme van de onderdrukkende of zogenaamde “grote” natie (hoewel alleen groot door haar gewelddaden, groot alleen zoals een tiran groot is) niet alleen bestaan uit de inachtneming van de formele gelijkheid der

+ ELS DE GRAAF. Geb. 1939. Studeert sinds 1959 Slavische talen en letterkunde, waarvan één jaar aan de Universiteit van Belgrado. Momenteel verbonden aan het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis waar ze meewerkt aan de uitgave van de verzamelde werken van Bakunin.

1 J.V. Stalin, Pravda, 10 okt. 1920, Socinenija IV, p.p. 353-354.

2 30 en 31 dec. 1922, gepubliceerd in de Kommunist, sept. '56. In het Westen is de integrale tekst voor het eerst gepubliceerd door Max Eastman in de New York Times, 18 okt. 1926.

[p. 354]

naties, maar ook uit een zodanige ongelijkheid, dat de ongelijkheid die in de praktijk altijd optreedt door de onderdrukkende natie, door de grote natie, wordt gecompenseerd’.³

Tijdens en na de oorlog betoonde Stalin zich ten opzichte van de nationale minderheden een ware exponent van een ‘grote’ natie (‘groot zoals een tiran groot is’) door hele volken te deporteren (Krimtataren, Wolga-Duitsers etcetera) en zelfs tot genocide over te gaan.

Stalins historische toast tot het Russische volk op 34 mei 1945 luidde een periode van russificatie en assimilatie in, waar ook de politiek van zijn opvolgers voornamelijk op gericht is gebleven. De middelen hiertoe waren en zijn: migratie en de ‘uitwisseling van nationale kaders’ in de partij, de staatsadministratie en de economie. Een duidelijk voorbeeld van de russificatie is de taalpolitiek, hoewel in wetenschappelijk opzicht veel aandacht besteed wordt aan de niet-Russische talen.

In hoeverre is men er in geslaagd de minderheden te russificeren? De Sowjetpers en publikaties in de vijftiger en zestiger jaren klaagden dikwijls over ‘lokalisme en ‘nationalistische overblijfselen’ in de republieken. Maar deze verschijnselen werden beschouwd als kapitalistische overblijfselen, die onverenigbaar waren met de nieuwe socialistische realiteit en daarom wel spoedig zouden verdwijnen, en er werd beweerd dat ze het werk waren van ‘buitenlandse elementen’ en ‘interventionisten en hun agenten’. Maar wanneer men de officiële bronnen zorgvuldig bestudeert, blijken er krachtige nationale pressies te bestaan. De ware dimensies van het probleem komen tot uiting in verklaringen van leden van nationale minderheden, waarvan soms in het buitenland verslag wordt gedaan en in enkele documenten die uit de Sowjet-Unie geëxporteerd worden. Deze rechtvaardigen de conclusie dat Lenins nationaliteitenpolitiek inderdaad succesvol is gebleken, maar niet op de manier zoals de huidige leiders dat wensen te interpreteren. Naast een inderdaad grote economische vooruitgang, heeft deze politiek als resultaat gehad een bevordering van een nieuw type nationalisme in de republieken, het nationalisme van nationale elites, die in het Sowjetsysteem zijn opgevoed en waarvan de leden het politieke systeem accepteren, maar de Russische leidersrol daarin verwerpen. De nieuwe intelligentsia van de nationale minderheden legt steeds meer de nadruk op het zelfbeschikkingsrecht, dat hun in theorie beloofd is door de ‘proletarisch-internationalistische’ Sowjetstaat. Hun denkbeelden zijn duidelijk vertegenwoordigd door een Oekrains literair criticus, partijlid, Ivan Dzyuba. Dzyuba is ervan overtuigd dat de nationale identiteit van de Sowjetnaties bijdraagt tot de zaak van communisme en vrijheid en dat de assimilatiepolitiek van de Sowjetleiders op groffe wijze de politiek en de doelstellingen van Lenin vervormen. Dzyuba's boek,⁴ één van de vele door Samidzaat verspreide geschriften, vertegenwoordigt één van de uitingen van algemene nationale en intellectuele onrust in de Oekraine en elders. Dzyuba schijnt in januari gearresteerd te zijn.⁵ Juist dit soort represailles versterken de nationale beweging. De laatste maanden zijn er herhaaldelijk berichten geweest van arrestaties en veroordelingen van nationalisten in de Oekraïne en in Litauen.⁶

Wat de Sowjetleiders vooral verontrust is ten eerste de groei van nationalistische pressies in Oost-Europa en elders in de communistische wereld (vergelijk de Tsjechoslowaakse crisis) en ten tweede het feit dat voorstanders van nationale autonomie steeds meer steun krijgen van de zogenaamde democratische beweging⁷ in de Sowjet-Unie. Deze wederzijdse steun is vooral opvallend sterk in de Oekraïne en in de Baltische republieken, maar de democratische beweging verdedigt ook andere onderdrukte minderheden, in het bijzonder de Krimtataren en de joden. Het probleem van de joden verschilt uiteraard van die van andere etnische groepen in de U.S.S.R. vanwege hun extraterritorialiteit en problemen die samenhangen

3 V.I. Lenin, Socinenija 36, Moskou 1957, p. 556.

4 Ivan Dzyuba, Internationalism or russification? A study in the Soviet nationalities problem, Londen, Weidenfeld and Nicholson, 1968.

5 Cf. New York Times 19 jan. 1972.

6 Cf. NRC-Handelsblad 13 sept., 5 okt. en 13 okt. '72.

7 Cf. A. Amalrik, Haalt de Sovjet-Unie 1984? en De democratische beweging in de Sovjetunie, documenten samengesteld door J.W. Bezemer en M.P. van den Heuvel, Amsterdam 1971.

[p. 355]

met de godsdienst, antisemitisme en zionisme. De ruimte ontbreekt mij om hier uitvoerig op in te gaan.⁸

De Krimtataren hadden na de oktoberrevolutie een autonome republiek gekregen. Ze werden in 1944 gedeporteerd naar Midden-Azië op beschuldiging van collaboratie met de vijand. Ofschoon ze in 1967 werden gerehabiliteerd, zijn de overlevenden nog steeds verbannen uit de Krim. In de jaren zestig ontstond een beweging voor terugkeer naar de Krim en voor herstel van een autonome republiek, een eigen staatkundige organisatie. Hun ‘initiatiefgroepen’ voeren hun acties (memoranda en petities aan partij- en regeringsinstanties, oproep aan de wereldopinie, september 1968) in alle openheid, waarbij zij zich beroepen op de Constitutie van de Sowjet-Unie en op de Universele verklaring van de rechten van de mens. Zij worden hierin gesteund door vertegenwoordigers van de democratische beweging, zoals Kosterin en Grigorenko. Ook hier reageert de regering met arrestaties en processen.

De Wolga-Duitsers werden in 1941 gedeporteerd. In 1964 werden zij gerehabiliteerd. Zij hebben evenmin toestemming gekregen zich weer in hun geboortestreek aan de Wolga te vestigen.

De Tsjetsjenen en de Ingoesjen, twee Kaukasische bergvolken, werden in 1944 gedeporteerd. In 1957 mochten de overlevenden terugkeren, maar ze schijnen in erbarmelijke levensomstandigheden te verkeren.

Hoe groot de bezorgdheid van de regering is over de connectie tussen nationalisme in de Sowjet-Unie en in het communistische blok, en tussen plaatselijk nationalisme en eisen tot liberalisatie, kan men zien in de officiële discussies over het nationale vraagstuk. Maar het is, aldus G. Hodnett in een uitvoerige aan deze discussie gewijde analyse,⁹ meer een debat over feiten dan een conflict over wat gedaan moet worden. Het debat wordt gevoerd in wetenschappelijke tijdschriften tussen ‘assimilationisten’ en ‘gematigden’. Maar er bestaat tussen beide standpunten geen substantieel verschil, meer een gradueel verschil. Beide partijen zijn voor assimilatie naar Russisch patroon. Voorstanders van werkelijke autonomie komen niet aan het woord in de officiële discussie. Toch vinden hun ideeën geleidelijk meer weerklank vooral onder leden van de nieuwe nationale intelligentsia van de Unie en de autonome republieken. In de Oekraïne en de Baltische republieken schijnt de sterkste nationalistische beweging te zijn, maar ook de Kaukasus en Centraal Azië worden regelmatig bekritiseerd wegens ‘lokalisme’ en ‘nationale bekrompenheid’ en nationalistische deviaties in culturele activiteiten. Soortgelijke deviaties worden ook gesignaleerd in Wit Rusland, Moldavië en Armenië. Het is dus wel duidelijk dat er geen sprake is van een ‘broederlijk samenleven’ van alle sowjetvolken in één socialistische familie. Niet alleen voelen de minderheden zich gefrustreerd door hun grote broer Rusland, maar ook onderling is het lang geen koek en ei tussen Georgiërs en Armeniërs of tussen Oekraïners en joden. Dit geeft de leiders de gelegenheid een verdeel- en heerspolitiek te volgen, wat toch wel het geleidelijke proces van russificatie in de hand werkt.¹⁰

8 In Problems of communism, special issue: nationalities and nationalism in the USSR, sept.okt.1967, staat een vrij uitvoerig artikel van Zvi Gitelman, ‘The Jews’, pp.92-101.

9 Grey Hodnett, ‘What's in a Nation’, Problems of communism. op cit. pp.2-15.

10 Behalve aangehaalde publikaties is door mij ook gebruik gemaakt van de volgende publikaties: The Soviet Union under Brezhnev and Kosygin, Edited by John W. Strong, 1971. W.H. Roobol, ‘De Russen en hun minderheden’, Internationale Spectator, Nr. 14, 22 juli 1968, pp. 1181-1199. In dit artikel staan ook veel statistische gegevens. Verder nog aanbevolen: Soviet Nationalities policy in practice, ed. R. Conquest, Londen 1967.