De Gids. Jaargang 136

[p. 344]

Alexander Münninghoff
De oppositie⁺

In grote trekken kan de geschiedenis van wat wij gewoonlijk met een term van Amalrik de ‘democratische beweging in de Sowjet-Unie’ noemen, als volgt geschetst worden: I 1956-1966: Sowjetinterventie in Boedapest. Periode van groeiend onbehagen bij de intelligentsia. Er verschijnen steeds meer illegale tijdschriften, die steeds categorischer van toon worden: II 1966-1970: de bom barst. Het schrijversproces tegen Sinjavski en Daniel veroorzaakt een kettingreactie (Ginzburg schrijft een witboek over dit proces, wordt gearresteerd en veroordeeld, andere protesteren tegen de arrestatie van Ginzburg, worden zelf weer gearresteerd en veroordeeld, enzovoort, met daar tussendoor nog gebeurtenissen als de invasie in Tsjechoslowakije, die ook weer tot demonstraties en arrestaties leidt). De diverse oppositionele kernen worden van hun welsprekendste en bekendste leiders beroofd (onder andere Galanskov, Ginzburg, Grigorenko, Litvinov verdwijnen naar kampen, psychiatrische inrichtingen of ballingsoorden). De ‘Kroniek’ verschijnt in 1968: om de twee maanden wordt in dit samizdatblad uitvoerige en betrouwbare informatie over de stand van zaken op het oppositionele front gegeven. Enkele belangrijke dissidenten, zoals de historicus Pjotr Jakir en de kerngeleerde Sacharov, worden voorlopig nog met rust gelaten. Kennelijk durft de Sowjetoverheid een totale strijd nog niet aan: III 1970 heden: een nieuwe vorm van oppositie, geconcentreerd rond de Initiatiefgroep ter bescherming van de rechten van de mens (Jakir) en het Comité voor de rechten van de mens (Sacharov). In enkele heldere, academische verhandelingen wordt nog eens uiteengezet wat de diverse groepen dissidenten al die jaren gewild hebben en wat men nog steeds wil: de realisering in de praktijk van de elementaire burgerrechten (zoals vrijheid van meningsuiting, pers en vergadering) die in de Sowjetconsitutie van 1936 al zijn gegarandeerd maar waar geen mens onder Stalin en ook daarna ooit maar op durfde te zinspelen. De tactiek wordt verlegd van openlijke straatdemonstraties naar een beheerste, academische aanpak enerzijds (Sacharov biedt de autoriteiten zelfs consultatieve samenwerking aan om tot een oplossing van het probleem te komen) en een intensivering van samizdatpublikaties anderzijds. Een recente weerslag daarvan vindt de lezer in dit nummer. De veelzijdigheid van de democratische beweging (die niets met een organisatie in de normale betekenis van het woord te maken heeft en derhalve dient te worden beschouwd als niet meer dan een verzamelnaam voor alle ontevredenen in de U.S.S.R. die voor hun ontevredenheid uitkomen) komt in deze selectie goed naar voren. Er komen overtuigde marxisten aan het woord, die datgene wat de huidige sowjetautoriteiten als het wetmatige gevolg van de leer propageren een verraad aan de gedachten van Marx en Lenin noemen. De nationale minderheden in de U.S.S.R., met name de Krimtataren, beroepen zich eveneens op een decreet van Lenin uit 1922 bij hun pogingen naar de Krim terug te keren, maar hun aanhankelijkheid aan de zuivere leer is - uiteraard - beduidend pragmatischer van signatuur. Nadjezjda Mandelstam spreekt pessimistisch over de angst als een

+ ALEXANDER MÜNNINGHOF. Geb. in Poznań (Polen) in 1944. Emigreert met zijn ouders naar Nederland in 1946. Studeert sinds 1963 Slavische letterkunde in Leiden. Sinds 1966 levert hij regelmatig bijdragen aan verschillende Nederlandse tijdschriften. Medeauteur van het boek: Fischer (1972).

[p. 345]

noodzakelijk kwaad, dat de denkende contemporaine Russische mens behoedt voor het lot van de anonieme produktie-eenheid, die gedwee de noodlottige stroom van de geschiedenis volgt zonder te proberen iets aan die stroom te veranderen. Positiever is het appèl van de inmiddels in het kamp omgekomen pacifist-schrijver Joeri Galanskov, die stelt dat de rechteloosheid in de sowjetunie de geloofwaardigheid van de marxistische leer voor de buitenlandse communistische partijen vermindert, waardoor de internationale communistische beweging ondermijnd wordt. Hij stelt een beraadslaging over de interne ideologie van de communistische wereldbeweging voor. Er zijn schokkende documenten bij over de behandeling die dissidenten in de zogenaamde ‘psychiatrische inrichtingen van het speciale type’ moeten ondergaan: een belangrijk deel van de medische wetenschap blijkt inmiddels een levensgevaarlijk apparaat in handen van de overheid te zijn geworden. Het laatste document, de brief aan ‘Times’, is naar mijn smaak het meest representatief voor de actuele situatie van de oppositionelen. Het vijftal dat voor de inhoud van deze brief getekend heeft behoort tot de oppositionelen ‘nieuwe stijl’: Joeri Stein is van de groep-Jakir, Alexander Volpin was lid-deskundige van het Comité van Sacharov. Zij allen werden door de K.G.B. ‘uitgenodigd’ te emigreren; aan de vooravond van hun vertrek werpen ze een bedroefde blik op wat ze achterlieten. Reden tot optimisme hebben ze niet, zelfs zeggen ze het stilzwijgen van de Russische intelligentsia, terwijl de represailles van de autoriteiten onverdroten doorgaan, begrijpelijk te vinden. Een dergelijk statement zou de belligerente, enthousiaste oppositionelen van enkele jaren geleden nooit over de lippen gekomen zijn. De sombere droefheid in de ‘Times’-brief heeft te maken met de efficiënte campagne die K.G.B.-chef Andropov in december 1971 op aandringen van het Politbureau tegen de democratische beweging begon. Dat men in de Russische regeringstop de knoop had doorgehakt en op een beslissende eens-en-voor-altijd-actie zonder aanzien des persoons aanstuurde, werd duidelijk op 21 juni 1972, toen ook Pjotr Jakir, die tot dat moment altijd nog, in verband met de rehabilitatie van zijn vader door Chroestjov, enige protectie in hogere kringen had gehad, in een zwarte Volga naar de Lefortovo-gevangenis werd afgevoerd. Ook de vaak als onaantastbaar beschouwde Sacharov (immers ‘vader van de Russische H-bom’) lijkt de dans niet te zullen ontspringen. Zijn naaste medewerker in het comité, professor Tsjalidze, kreeg erg gemakkelijk een visum voor zes maanden naar Amerika. Toen hij enkele weken in dat land was, kreeg hij bezoek van een functionaris van de sowjetambassade, die hem zijn paspoort afnam, zodat Tsjalidze min of meer geruisloos verbannen is. Ook de bekende gerontoloog Zjores Medvedjev dreigt zoiets te overkomen, evenals vele andere dissidente geleerden van formaat overigens.

Nu door die harde actie van Andropov de stemmen der dissidenten steeds meer lijken te gaan verstommen, is het de morele taak van ieder westers publiciteitsmedium dat, onafhankelijk van politieke of religeuze richting, het principe van de rechten van de mens steunt, de zaak van de Russische dissidenten te bepleiten. Ongeïnteresseerdheid kan tot verderfelijke consequenties leiden. In de eerste plaats voor de dissidenten zelf, die zonder de wetenschap dat het westen de aandacht op hen gericht houdt al spoedig in een dergelijke depressiespiraal als Volpin en Stein zullen belanden en ten slotte, in de overtuiging dat hun protesten nutteloos en alleen maar gevaarlijk voor hen zelf zijn, ofwel voorgoed hun mond zullen houden, ofwel (als dat dan nog mogelijk is) de ‘uitnodiging’ tot emigreren zullen aanvaarden. Wat dan in Rusland overblijft is de grote, apathische mensenstroom waar Nadjezjda Mandelstam over schrijft, die bestuurd door de nieuwe roergangers die de lessen van de geschiedenis vergeten zijn, in een nieuwe stalinistische draaikolk zal belanden zonder dat er nog spaanders over zijn die iets aan die fatale koers kunnen veranderen. Het is evident dat een hernieuwd isolationisme van de Sowjet-Unie, dat zeker zal ontstaan als de restalinisatietendensen, die praktisch nergens in de wereld meer aanslaan, de overhand krijgen, van zeer negatieve invloed zal zijn op verdere mondiale ontspanningspogingen.