De Gids. Jaargang 136

[p. 249]

Józef Lewandowski^*
Aan Gustav Husák

Ik wend me tot jou met een verzoek om iets belangrijks namelijk om de politieke processen te stoppen, de reeds uitgesproken vonnissen niet ten uitvoer te brengen en de gearresteerden en veroordeelden vrij te laten. Om de paar dagen verschijnen er in de pers nieuwe berichten over arrestaties en processen. Prečan, Tesař, Hübl, Bartośek. Vandaag heeft de Pravda - die in Moskou - de inhoud van het vonnis tegen Milan gepubliceerd onder de titel ‘Loon naar verdienste’. Er bestaan trouwens ook andere vonnissen van jou, op grond waarvan bij voorbeeld Karel Kosik en zijn gezin geen droog brood te eten hebben. Dit zijn namen van mensen die jij persoonlijk kent. Ik doe je dit verzoek omwille van deze en dergelijke mensen. Het zijn goede mensen, de bloem van de Tsjechoslowaakse wetenschap, haar trots en haar toekomst, wat jij als jurist en historicus even goed weet als ik.

Ze trekken me aan mijn mouw en zeggen: ‘Schrijf niet, schrijven haalt niets uit, niemand van de regering heeft ooit nog gehoor gegeven aan verzoeken die niet door geweld ondersteund zijn. Het zal de arrestanten niet helpen, je kan ze integendeel nog schaden. De mensen van de Veiligheidsdienst zullen het hen nog extra moeilijk maken om het feit dat jij voor hen partij hebt gekozen. De Veiligheidsdienst houdt daar helemaal niet van. Welk nut kunnen woorden hebben daar waar geweld nodig is?’

Ik denk dat geen van de gearresteerden door contact met mij zwaarder belast wordt dan jij. Ik herinner me nog dat ik aan het begin van het jaar 1964 - wat een mooi jaar was dat - een getypte tekst kreeg van jouw artikelen die kort daarna in ‘Dějiny a současnost’ verschenen. Ik gebruikte je manuscripten om een paar artikelen te publiceren in de Poolse periodieke pers. De mensen lazen die artikelen gretig in Polen. Door jou te populariseren populariseerde ik de ideeën van het Tsjechoslowaakse revisionisme, want in die tijd waren deze twee begrippen nauw met elkaar verbonden.

Ik verheel niet dat, toen ik een exemplaar kreeg van jouw monografie over de Slowaakse Opstand, met voorin een opdracht voor mij en de veelbetekenende datum 29 augustus 1964, dit mij grote vreugde verschafte, het was immers een bewijs dat mijn bescheiden inspanningen, voor zover ik iets kon doen, in Slowakije gewaardeerd werden. Ik herinner me onze latere ontmoetingen - wij verkeerden toen in dezelfde positie - historici, revisionisten, in ongenade gevallen leden van regeringspartijen. Wij werden verbonden door onze gemeenschappelijke activiteit én door het gemeenschappelijke geloof dat het mogelijk was binnen het kader van de gegeven realiteit iets op te bouwen dat, zo niet⁺

* Józef Lewandowski is een marxistische historicus die voor 1968 verschillende hoge functies in de Poolse communistische partij bekleedde. Na de antisemitische campagne van 1968 heeft Lewandowski van de mogelijkheid gebruik gemaakt uit Polen te emigreren. Sindsdien woont hij in Zweden.

+ 1 februari 1972
De Roemeense generaal Ion Serb, commandant van het garnizoen van Bukarest en lid van het Roemeense parlement werd door het vuurpeloton ter dood gebracht wegens het verschaffen aan de Sowjet-Unie van informaties betreffende landsverdediging.

[p. 250]

volmaakt, dan toch veel beter was dan het bewind van Novotny.

En als er al verschillen in opvattingen waren, dan is het wel dat jij het moeilijker vond bepaalde positieve punten ofwel zogenaamde successen in het heersende systeem te ontdekken.

Als je publicisten op het idee komen actie te gaan ontketenen, onder de noemer met welk recht een zekere (en dan adjectieve) Lewandowski zich ongevraagd bemoeit met Tsjechoslowaakse zaken, laten ze dan in aanmerking nemen dat ik het recht hiertoe onder andere aan jou ontleen. Ik beweer eenvoudig dat je het morele recht niet hebt Hübl om gisteren of om vandaag te veroordelen. Hij en ook anderen hadden toen dezelfde opvattingen als jij en zijn die trouw gebleven. Tegenwoordig deel ik hun opvattingen niet, maar ik respecteer ze. Ze hebben immers humanisme als grondslag.

Je zult zeggen dat de repressieve maatregelen tegen je gevangenen geen wraak zijn voor 1968, maar voor het feit dat ze artikelen en pamfletten geschreven hebben, grappen hebben doorverteld enzovoort. Ik weet niet, ik heb helemaal geen gegevens dat de gearresteerden dat werkelijk gedaan zouden hebben en op jouw politie kun je niet afgaan, je vertrouwt ze zelf waarschijnlijk ook niet zo erg. Maar laten we eens aannemen dat de rapporten die Salgovic op je bureau gelegd heeft waar zijn. Moet ik je eraan herinneren dat jij met medewerking van verscheidene van de gearresteerden tegen het systeem van socialistisch Tsjechoslowakije gerichte toespraken hebt verbreid, dat je die aan mij hebt overhandigd om ze via Polen naar het buitenland te brengen, naar het westen? Jij hebt toch voor de sinds 1964 in Tsjechoslowakije circulerende vlugschriften de term ‘ilegalnï komunistický tisk' (illegale communistische pers - vertaler) bedacht.’ En wat was je trots op die politieke geestigheid! Jij hebt toch gezegd dat die illegale communistische stukken de grootste Tsjechoslowaakse verworvenheid zijn van de laatste jaren! A propos, je hebt benadrukt dat tijdens Beneš de oppositionele pers, waaronder de communistische, legaal was en schreef wat hij wilde. Waarom zou iets wat jij tijdens Novotný straffeloos kon doen (je werd zelfs niet uit de Communistische Partij Tsjechoslowakije verwijderd - een verdienste van Dubček), anderen verboden moeten zijn en waarom zouden zij gestraft moeten worden met een verblijf in Ruzyn of Jachymov?

Kort voor mijn emigratie arriveerde jouw gevolmachtigde - je weet over wie ik het heb - in Warschau en hij legde mij uit: Husák is in zijn hart gebleven wie hij was. Maar als er bepaalde zaken moeten gebeuren, als er bezetting is en een door de Russen gesteunde groep collaborateurs, dan zijn de teugels van de macht bij Husák in betere handen dan bij Indra. Het is beter voor de maatschappij, beter voor de cultuur, beter voor de toekomst. Welnu, een redenering die, voor zover waar, niet van fundamenten gespeend is. Men kan moeilijk verrukking voelen voor Kadár, maar toch is kadarisatie beter dan dat Tsjechoslowakije een volgende sowjetrepubliek wordt.

Het blijkt dat je geen Tsjechoslowaakse Kadár geworden bent. Omdat je niet wilde of omdat je niet mocht? Ik weet het niet, al ben ik daar erg benieuwd naar. Het kan zijn dat je niet mocht. Je hebt het bewind op je genomen als iemand die in de maatschappij populariteit geniet. Op grond hiervan was je voor de Sowjet-Unie als het ware ‘door de hemel gezonden’, jij kon volbrengen wat Bilak of Indra niet voor elkaar zouden hebben kunnen krijgen, je speelde het klaar de mensen een ogenblik te desoriënteren, een kort ogenblik, maar lang genoeg om de noodzakelijke veranderingen door te voeren. Aan de andere kant was die populariteit er de oorzaak van dat je gewantrouwd werd. Moskou kan geen enkele gunste-⁺

+ 2 februari 1972
De bekende Tsjechische schrijver Jiri Lederer werd in Praag veroordeeld tot twee jaar gevangenis wegens ‘belediging van een bevriende staat en haar vertegenwoordiger’. Het betrof artikelen van Lederer in Literani Listi uit 1968 waarin de rol van de inmiddels afgezette Poolse leider Gomulka werd besproken.

[p. 251]

ling vertrouwen die een loopplank heeft naar zijn eigen maatschappij. Je was sterk, resoluut, niet kieskeurig in je middelen, populair, je had nietvereffende rekeningen met het stalinisme, zo kon je steunen op de maatschappij en datgene doorvoeren waar Dubček van verdacht werd. Men moest je dus compromitteren en je de weg naar de maatschappij afsnijden.

Als deze redenering klopt, dan doet het vooral pijn te zien hoe makkelijk ze dat met je gedaan hebben. Als op zekere dag ‘het recht van de historie’ - waarover de leider en leraar gesproken heeft - sterker zou blijken te zijn dan ‘het recht van de artillerie’ en de overhand zou nemen, wat uiteindelijk moet gebeuren, en het Hongaarse systeem zou ten onder gaan, dan zou Kadár bij het verlaten van de Arena een zekere hoeveelheid menselijke sympatie behouden. Als in Tsjechoslowakije ‘přijde velký krach a līdem otevřou se oči’ (de grote krach komt en het volk de ogen wordt geopend, vertaler) zal het je slechter vergaan dan Kadár. Trouwens, het zal je niet alleen bij een ‘grote krach’ slecht vergaan, maar bij iedere willekeurige verschuiving.

Maar misschien was het niet nodig je te dwingen tot manoeuvres en methoden om je van de maatschappij af te snijden. Mij is verteld dat je in een gesprek met bekende intellectuelen - eind 1969! - hebt gesteld dat Novotný een sukkel was die te stom was om te regeren, die toeliet dat intellectuelen op scholen, in wetenschappelijke instituten, in culturele verenigingen, in redacties zich organiseerden: ‘Ik ben zelf een intellectueel’ - heb je gezegd - ‘en ik weet heel goed wat een voor de dictatuur gevaarlijke kracht er in die schijnbaar onbelangrijke organen schuilt.’

Zo gezegd, zogedaan. Je hebt de universiteiten beroofd van professoren en medewerkers, het volk heb je beroofd van zijn dichters en prozaschrijvers, van zijn acteurs en regiseurs, van zijn musici en componisten. Zelfs schakers en archeologen stonden je in de weg. In het feit dat de historici het ergst onder druk gezet werden, zien sommigen jouw ‘klauw’, jouw eigen, ondeelbare initiatief. Aragon - iemand die tot hetzelfde kamp als jij behoort - schreef dat je een ‘geestelijk Biafra’ geschapen hebt. Tsjechen en Slowaken, die niet zo'n voorliefde voor grote woorden hebben als Fransen, gebruiken een scherpere term voor wat er gebeurt. Zij gebruiken de term waarmee de periode na de slag bij de Witte Berg aangeduid wordt, toen Bohemen na een tijdperk van bloeiende ontwikkeling zijn zelfstandigheid en zijn cultuur verloor, toen het erop leek dat het als natie zou ophouden te bestaan. Die periode heet ‘období temna’ - tijdperk van duisternis! Datzelfde wordt van jouw regime gezegd. Zover is het gekomen.

Gezien vanuit het standpunt van het machtsmechanisme is één ding zeker: onafhankelijk van het feit in hoeverre je politiek een kwestie van noodzaak is en in hoeverre die overeenstemt met je overtuigingen en verlangens, het resultaat is dat hoe meer tegenzin je in de maatschappij opwekt door je gebruik van raadselachtigheid, je des te meer afhankelijk gemaakt wordt van de zuipende heren van ‘Pod kaštany’^* en van je eigen je hatende helpers. Misschien - en deze eventualiteit acht ik maar al te waarschijnlijk - zullen de Russen, als ze met jouw handen het vuilste werk gedaan hebben, hun populariteit willen vergroten door jou aan de kant te zetten en schijnliberalisatie in te voeren. Je moet toegeven dat je ze al reden hebt gegeven om de maatschappij iets te bieden, een marginale vrijheid voor literatuur en wetenschap, werk voor de intellectuelen zal in dankbaarheid aanvaard worden door de maatschappij die⁺

* Zetel van de ambassade van de U.S.S.R. (‘Het huis met de kastanjes’ - vertaler.)

+ 15 februari 1972
De Poolse generaal Matejewski, gewezen staatssecretaris van binnenlandse zaken werd veroordeeld tot twaalf jaar gevangenis wegens handel in deviezen. Samen met hem werden nog vier partijfunctionarissen veroordeeld tot gevangenisstraffen variërend van drie en een half tot negen jaar.

[p. 252]

graag zal geloven dat al het kwaad van jou afkomstig is. Ik vrees dat er om jou minder mensen zullen huilen dan om priester Tiso!

Zoals je ziet heb ik geprobeerd je erop te wijzen waar het gemeenschappelijke belang van jou en de maatschappij ligt. Het hangt van jou af of je een brug zult kunnen slaan tussen overheid en maatschappij. Verandering in de houding ten opzichte van de intellectuelen is de eerste stap. Een volk waarvan de existentie zo vaak in het diepste wezen bedreigd is, beschouwt zijn intellectuelen, schrijvers en professoren als zijn trots en als een duidelijk teken van existentie.

Het is mij om de mensen te doen. Het is me om Tsjechoslowakije te doen. Ik probeer een ‘iunctim’ te vinden tussen jouw en hun belangen. Als dat maar lukt.

Zweden, 3 augustus 1972.

(vertaling: Eva Vondeling)⁺

+ 15 februari 1972
Volgens radio Hviezda (het radiostation van het Sowjetbezettingsleger in Tsjechoslowakije) bestaan er twee basisrichtingen van ondermijning van het communisme: het sociaal-democratische liberalisme en ‘de anarchistische afwijkingen van de proletarische discipline’. Beide richtingen streven er volgens het radiostation naar om het communisme te liquideren.