De Gids. Jaargang 136

[p. 245]

Marius Broekmeyer
Over Westeuropese en Oosteuropese oppositie⁺

Het steeds meer naar buiten tredende verzet van de Oosteuropese oppositie tegen de staat van willekeur, rechteloosheid en verfijnde terreur waarmee deze regimes de bevolking van de Oosteuropese landen - hier minder, daar meer - onder de duim proberen te houden, heeft, de goeden niet te na gesproken, een aanmerkelijk deel van degenen die zich nu in West-Europa links plegen te noemen, in grote verlegenheid gebracht.

Hoewel het niet meer dan natuurlijk zou zijn geweest dat links zich direct en onvoorwaardelijk had gesteld achter eisen tot het instellen van een rechtsstaat, achter de eis tot opheffing van terreur hebben velen bedremmeld al te lang gezwegen, zwijgen nog.

De geringe respons die dat links in eigen land krijgt, heeft waarschijnlijk tot een krampachtige houding en dogmatisering in de relaties met Oost-Europa geleid. Nog steeds zijn er mensen die menen dat, wat er ook op de verschillende Oosteuropese regimes en hun methoden valt aan te merken, tòch, in laatste instantie, dit regimes zijn die in wezen, in de kern, als socialistisch dienen te worden beschouwd. En dan, een stapje verdergaand, de politieke strijd tegen rechts in eigen land, staat niet toe dit openlijk te ontkennen.

Dit alles was betrekkelijk comfortabel zolang uit Oost-Europa geen of nauwelijks een geluid van oppositie of kritiek tot ons doordrong. Nu ja, er waren natuurlijk wel schrijvers en boeken die daarover berichtten, maar moest je iedereen zo maar geloven?

Nikita Chroesjtsjow schoot de eerste scheur in dit gordijn van nooit gehoord, kan toch niet, zal wel burgerlijke laster zijn. Weet men dat sommige gepatenteerd linkse mensen indertijd geweigerd hebben de destalinisatierede van Chroesjtsjow op het twintigste partijcongres te lezen? Hoevelen verheugden zich niet toen deze rustverstoorder aan de kant werd gezet? Is niet ook daaruit voor een deel de sympathie te verklaren van vele linksen voor een China dat nog wèl met Stalin opereert en waar de juiste leer nog wèl wordt aangehangen?

Met de stroom van oppositionele documenten die nu uit Oost-Europa tot ons komt - waar het de Sowjet-Unie betreft vooral dank zij het voortreffelijke werk van de Alexander Herzenstichting in Amsterdam - wordt de gêne nog erger.

Ditmaal zijn het geen partijfunctionarissen op hoge posten die spreken, maar geleerden, kunstenaars, kolchozvoorzitters, arbeiders, beambten, verdrevenen, vervolgden, opgejaagden. En dit handjevol neemt op een verschrikkelijke wijze wraak voor wat miljoenen is aangedaan en wat andere miljoenen die dat niet hoefden, geloofd en gesteund hebben. Via met de hand geschreven of gestencilde blaadjes, met hun oproepen, protesten, artikelen, analyses en memoires, schieten zij voor iedereen die er maar kennis van wil nemen het hele beeld in puin van een socialistische Sowjet-Unie. Een beeld dat, mirabile dictu, in dat land zelf door vrijwel niemand meer wordt geloofd, maar dat in West-Europa nog steeds hier en daar verdedigers en gelovigen bezit.

Argumenten, als men deze uitlatingen zo wil

+ MARIUS BROEKMEYER. Geb. 1927. Studeerde sinds 1946 Slavische talen in achtereenvolgens Groningen, Amsterdam en Zagreb. Vanaf 1954 verbonden aan het Amsterdamse Oost-Europa Instituut. Gepromoveerd in de sociale wetenschappen in 1968 op de dissertatie De arbeidersraad in Zuid-Slavië. Schrijft regelmatig in de Internationale Spectator en andere Nederlandse tijdschriften.

[p. 246]

noemen als: wat zijn dit voor mensen? Wordt Karel van het Reve niet door de C.I.A. betaald? Waarom houdt de Oosteuropese oppositie de vuile was niet binnenshuis? Is het wel opportuun hier aandacht aan te besteden zolang Amerika in Vietnam blijft moorden? Kan ik het anders zien dan als laffe uitvluchten?

Ach, dit zijn overwegingen van morele aard.

Politiek belangrijk is dat vele progressieven en linksen, in plaats van de Oosteuropese oppositie te steunen, verraad gepleegd hebben aan de idealen waarvoor zij zeggen zich in te zetten en daardoor hun geloofwaardigheid in eigen land totaal hebben verloren. Door degenen die hun bondgenoten zouden moeten zijn, worden zij thans gewantrouwd, en met recht. In de derde plaats laten zij zonder slag of stoot het hele terrein van de Oosteuropese oppositie aan anderen, dus ook aan rechtse krachten over.

Voorlopig houd ik het erop dat wie, zelfs verbaal, de Oosteuropese oppositie in haar totaliteit niet steunt, het recht verliest, wat zeg ik, het recht al verloren heeft, zich links of progressief te noemen. Natuurlijk, openlijk zal men zich nooit tegen de oppositie uitspreken. Men zwijgt erover, men doet of men niets hoort. Ongemakkelijke informatie wordt achtergehouden.

Een nieuw criterium voor links? Of een dat al zo oud is als de wereld bestaat: steun voor vervolgden en ontrechten?

Ik vrees dat veel nieuwbakken revolutionairen, modieuze democratiseringsrakkers, openheidsapostelen en alternatieve makkers niet zijn wat zij voorgeven te zijn.

Over de tweede wereld

Onmiddellijk na de Koude Oorlog begon de Amerikaanse genocide in Vietnam. Deze slachting werd door de progressieven in het Westen het criterium van goed en kwaad. Een tijd van zelfbeschuldiging was aangebroken. Schuld over de napalm die de eerste wereld over de derde stort. Maar het politieke bewustzijn en de politieke vocabulaire van de westerse intelligentsia kennen geen tweede wereld. De protesten van veroordeelde schrijvers en de salvo's op stakende arbeiders in Oost-Europa werden wel gehoord maar genegeerd. Dit gidsnummer zal er hopelijk toe bijdragen een gênante stilte onder de linkse intellectuelen te doorbreken.

Michel Korzec & Samuel de Lange