De Gids. Jaargang 135
(1972)– [tijdschrift] Gids, De– Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 303]
| |
Th.P. van Baaren
| |
[pagina 304]
| |
Wij bezitten nog Sumerische teksten waarin deze tegenstelling wordt uitgevochten, maar waarvan helaas het slot ontbreekt, zodat de afloop ons wordt onthouden. De mythe waarop ik doel beschrijft de strijd tussen Lahar, de god van het vee, en zijn zuster Ashnan, de godin van het graan. In dezelfde lijn liggen andere Mesopotamische teksten die de strijd beschrijven tussen de gezeten boer en de rondtrekkende veehouder, zo de mythe waaraan de titel is gegeven ‘Inanna geeft de voorkeur aan de boer’. In deze mythe wordt verhaald hoe de godin Inanna op zoek is naar een echtgenoot. Haar broer Utu geeft haar de raad met Dumuzi, de herdersgod te trouwen, maar zelf geeft zij de voorkeur aan de god van de landbouw, Enkidu. Deze situatie geeft aanleiding tot een twistgesprek waarin de respectievelijke voordelen en nadelen van herder en boer breed worden uitgemeten. Zoals Inanna zegt:
Ik, de maagd, zal met de boer trouwen,
Met de boer, die de planten doet groeien in overvloed,
Met de boer die het graan doet groeien in overvloed.Ga naar eind1.
Het zal de lezers ongetwijfeld al zijn opgevallen dat wij deze zelfde tegenstelling ontmoeten in het bijbelse verhaal over Kaïn en Abel. De ouderdom hiervan wordt bewezen door het feit dat de auteur aan de zijde van de veehouder Abel staat en de het land bebouwende boer Kain de schurk is. Nadat Israël in een reeks van bloedige oorlogen Kanaän had veroverd en de Israëlieten in meerderheid gezeten landbouwers waren wier ideaal het was in pais en vree onder hun vijgenboom en hun wijnstokken te zitten, had dit verhaal in deze vorm niet meer geschreven kunnen worden.
Een wereld zonder steden heeft natuurlijk zijn eigen problemen, maar wij kunnen ons de vraag stellen of de polarisatie die in een aantal culturen kan worden aangeduid door de tegenstelling tussen dorp en stad toch in analoge vormen ook daar voorkomt. Wij kunnen als wij dit nagaan moeilijk verwachten analogieën te vinden die geheel en al overeenkomen met de tegenstelling tussen dorp en stad waarvan wij uitgingen, maar wij kunnen toch wel constateren dat polarisatieverschijnselen zich ook in culturen voordoen die door het ontbreken van steden de tegenstelling tussen dorp en stad niet kunnen vertonen. Het is een gemeenplaats te wijzen op de vrijwel universele tegenstelling tussen ‘eigen’ en ‘vreemd’; ook bij culturen die op het sociaal-economische en soms zelfs op het politieke vlak in hoge mate coëxistent zijn, kunnen in tegenstelling daarmee op het terrein van de ideologische onder- en bovenbouw zulke polarisatieverschijnselen voorkomen. Interessanter is het wanneer wij kunnen constateren dat in betrekkelijk eenvoudige en op het oog betrekkelijk homogene culturen polarisaties voorkomen. Weliswaar is een deel hiervan met de biologische grondslagen van de mens gegeven: er zijn verschillen en conflicten tussen de beide geslachten en tussen de generaties, maar de wijze waarop deze biologisch gegrondveste tegenstellingen cultureel gestalte krijgen kan nogal verschillen. Enkele voorbeelden mogen dit illustreren, het thema is te complex om in een beknopt essay grondig behandeld te worden. De tegenstelling tussen man en vrouw is natuurlijk een biologisch gegeven, maar wij kunnen dit sociaal en cultureel versterken of juist ook afzwakken. Het laatste doet onze eigen cultuur in de laatste eeuw in toenemende mate. Een zeker begin hiervan treffen wij al aan in de Romeinse huwelijksgebruiken waarbij de bruid werd losgemaakt uit de religieuze sfeer van haar ouderlijk huis en werd ingeleid in die van haar echtgenoot. Hierdoor werd een mogelijkheid tot conflict onschadelijk gemaakt. In andere culturen komt het conflict meer naar voren. Bij de Bergpapuastammen die gedwongen zijn te trouwen met de dochters van hun vijanden bestaat een grote tegenstelling tussen man en vrouw gebaseerd op een moeilijk uit te roeien wantrouwen dat in deze culturen in allerlei symbolische vormen tot uiting komt.Ga naar eind2. Hierbij vergeleken zijn de Ndembu in het noorden van Rhodesia onschuldige kinderen: het ideaal van de mannen is een kerel die een succesvol jager is, die met tien vrouwen per dag naar bed gaat en een grote dief is; het mannelijk ideaal van de vrouwen is een echtgenoot die hard werkt en een goed humeur heeft.Ga naar eind3. De tegenstelling tussen stad en dorp is slechts | |
[pagina 305]
| |
een van de mogelijke manieren tot polarisatie, maar het schijnt dat het verschijnsel zelf zowat in alle culturen voorkomt en dat het zich aan allerlei verschillen kan hechten. Bij de Umeda aan de bovenloop van de Sepik (Noordoost Nieuw Guinea) vinden wij een dergelijke polarisatie tussen de jonge, deels nog ongetrouwde mannen, die voornamelijk op de jacht gaan, en de oudere getrouwde mannen die een meer gezeten leven leiden.Ga naar eind4. In deze cultuur wordt een tegenstelling gemaakt tussen jacht en copulatie en in ritueel opzicht is de jacht belangrijker, want het eerste succes op de jacht gaat gepaard met een bepaalde rite, terwijl bij huwelijk en geboorte geen rite te pas komen. Voor de jagende vrijgezellen was contact met een vrouw een soort ontheiliging. De jonge jagers drijven de spot met de oudere heren, getrouwd en met een gezin, maar niet meer in conditie. Het verschil komt ook tot uiting in het feit dat de jonge mannen vrijwel altijd de peniskalebas dragen, terwijl de oudere mannen dit kledingstuk nogal eens aflaten. Het aanleggen van de eerste peniskalebas gaat gepaard met een ritueel. Het is wel overbodig te beklemtonen dat de verschillen die tot een ideologische polarisatie leiden in deze cultuur in de praktijk van het leven niet altijd zo makkelijk zijn terug te vinden, maar datzelfde geldt tenslotte ook voor het stereotype onderscheid tussen stad en dorp die wij in onze cultuur plegen te maken: niet alle boeren zijn dom en niet alle stedelingen zijn onzedelijk. Iedere cultuur biedt wel enige aanleidingen om tot polarisatie te komen en de behoefte daartoe ligt wel in de natuur van de mens die nu eenmaal niet anders kan denken dan in de binaire termen van ikzelf en de ander. We zijn met het constateren van dit feit aan de rand van de wetenschap gekomen, want wij kunnen daarachter geen stap verder meer terug. Voor de wetenschappen die zich met mens en cultuur bezig houden blijft het echter interessant om na te gaan welke van de vele mogelijke vormen van polarisatie in een bepaalde cultuur carrière maakt en om te trachten op te sporen waarom dat zo is. Een dergelijke studie zou natuurlijk een boek vereisen. Ik wil hier besluiten met de volgende hypothese: De vorm(en) van polarisatie die een bepaalde cultuur als paradigmatisch kiest, worden niet alleen bepaald door de concrete omstandigheden maar ook door de vraag welke vorm van polarisatie voor een bepaalde cultuur de rijkste en meest bevredigende symboliek oplevert om uitdrukking te geven aan het besef van tweedeling en anders zijn dat aan alle vormen van polarisatie ten grondslag ligt. |
|