De Gids. Jaargang 135

[p. 220]

A.L. Vos
Het Engels en de spelling⁺

De spelling van het Engels is het duidelijkste voorbeeld van de grote discrepantie die kan ontstaan tussen schrijfwijze en uitspraak, wanneer een in oorsprong fonologische spelling niet van tijd tot tijd wordt aangepast aan de zich voortdurend wijzigende uitspraak.
Het gebrek aan handhaving van het fonologisch principe van een één-op-één-verhouding van letter en foneem is het opvallendste kenmerk van de huidige, in essentie nog middeleeuwse, spelling van het Engels. Het lekkerteken a kan acht verschillende klanken voorstellen en voor de lettergroep -ough zijn gemakkelijk een half dozijn verschillende uitspraken te vinden en met enige moeite nog wel meer. Omgekeerd kunnen de zes klinkers van het alfabet alle dezelfde waarde hebben, te weten die van de korte i, en zijn er veertien spellingen voor de klank die meestal met sh wordt aangeduid. Het aantal stomme letters is groot. Men denke slechts aan initiale groepen als kn-, gn-, en wr-. De nadelen van een dergelijke historisch-fonologische of etymologische spelling springen in het oog. Het al Engels sprekende kind verliest onnoemelijk veel tijd bij het leren lezen en schrijven en groeit maar zelden op tot een perfecte speller. De niet-Engelstalige die nog na zijn twaalfde jaar Engels wil leren spreken wordt dermate door de carnavaleske vermomming van de Engelse schrijftaal gehinderd dat de uitspraak moeilijk toegankelijk wordt. Behalve dat hij als buitenlander de Engelse fonemen toch al onvolmaakt realiseert, wordt hij er door de nu volkomen onsystematisch geworden spelling toe gebracht die fonemen ook nog verkeerd te distribueren over het Engelse taalmateriaal.

Het Franse oiseaux is wel een heel bizarre aanduiding van (wazo) maar men weet waar men met een Franse oi of (e)au(x) aan toe is. Als men over zijn eerste verwondering over beau voor (bo) heen is, valt het verder wel mee, maar bij het leren van de uitspraak van de eerste lettergrepen van Engelse namen als Beaumont, Beauchamp en Beaulieu valt men van de ene verrassing in de andere. Ze hebben namelijk alleen de (b) met elkaar gemeen.

Het is een interessant verschijnsel dat ook Engelstaligen sinds eeuwen door hun spelling tot zogenaamde spellinguitspraken verleid worden en sommige Britse humoristen hebben voorgesteld om de uitspraak dan ook maar geheel aan de spelling aan te passen, in plaats van andersom.

Het wordingsproces van de huidige chaos is gemakkelijk te volgen. Het Oudengels (circa 700-1100) werd redelijk fonologisch gespeld op basis van het door Ierse missionarissen ingevoerde Latijnse alfabet waaraan een paar aan het runenalfabet ontleende tekens waren toegevoegd. De in deze periode optredende klankwijzigingen vinden, altijd na

+ A.L. VOS. Geb. 1919 te Amsterdam. Studeerde Engelse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam en Engelse taalkunde en fonetiek aan de Universiteit van Edinburgh. Promoveerde aan laatstgenoemde universiteit op een fonetisch-historisch onderwerp. Sinds 1963 hoogleraar Engelse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Sinds 1967 hoofdredacteur van Neophilologus.

[p. 221]

verloop van tijd, hun neerslag in de spelling. Ook in de Middelengelse periode (circa 1100-1450) blijft men bijsturen, maar de eerste ernstig verwarrende factor wordt ingevoerd door de herspelling op Franse leest van een aantal Engelse klanken die zich niet gewijzigd hadden. De historische fonoloog van nu heeft, dank zij de hem ter beschikking staande filologische hulpmiddelen, niet veel moeite met het scheiden van de niet-fonetische spellingsveranderingen van de fonetische, maar voor de argeloze leek, die iedere normale taalgebruiker tenslotte is, begint de zaak er al bedenkelijk uit te zien. Dat het meervoud van woorden als mouse en louse met een c gespeld wordt is te wijten aan Franse invloed. Aan de i die in deze meervouden voor de ou van het enkelvoud in de plaats komt, zijn de Fransen geheel onschuldig. Deze i herdenkt het historische feit van de umlaut en heeft lange tijd de klank juist weergegeven, maar doet dit sinds de vijftiende eeuw niet meer. De ou in mouse, louse en house is wel weer van Franse oorsprong en geeft aan dat in de middeleeuwen deze Engelse woorden werden uitgesproken met de klinker die nu nog in het Frans door ou wordt aangeduid.

Het grote aantal middeleeuwse spellingvarianten voor een en hetzelfde woord is enerzijds het gevolg van het feit dat men toen, en nog lang daarna, niet het nut inzag van een gestandaardiseerde spelling (ook Shakespeare spelt zijn eigen naam op verschillende manieren in de handtekeningen die we van hem hebben), anderzijds geeft het dialectische verschillen weer: een noordelijke tekst ziet er heel anders uit dan een zuidelijke. Binnen de conventies trachtte men te schrijven zoals men sprak. Het waren de eerste Engelse drukkers, Caxton en zijn medewerkers, die in het laatste kwart van de vijftiende eeuw aan standaardisatie begonnen. Zij bepaalden zich in de eerste plaats tot het dialect dat het meeste prestige verworven had, namelijk dat van de streek waarin Londen en de twee Engelse universiteiten lagen en dat later als The King's (casu quo Queen's) English zou worden aangeduid. In de tweede plaats maakten zij een aanvang met het uitwieden van de vrije varianten binnen dit dialect. Dit proces ging door tot ongeveer 1650, toen de normalisatie grotendeels voltooid was. Algemeen wordt aangenomen dat het gezaghebbende woordenboek van Samuel Johnson (1755) de spelling van het Engels voor een belangrijk deel gefixeerd heeft, maar deze fixatie was al een eeuw eerder vrijwel voltooid, hoewel er daarna en ook na Johnsons tijd nog aardig wat veranderd is.

Het basisprincipe van de door de drukkers ingevoerde spelling is het met de toch al vertroebelde middelen zo gaaf mogelijk weergeven van de laat-Middelengelse ‘Lautbestand’, wat door Chomsky en Halle in hun The Sound Pattern of English op grond van hun beregelingen voor de huidige Amerikaans-Engelse fonologie ten zeerste wordt toegejuicht. Na de middeleeuwen voltrok zich in het Engels een gigantische verschuiving in de uitspraak van bijna alle klinkers en tweeklanken, die door de spelling nagenoeg geheel genegeerd is. Een op ‘continentale’, bijvoorbeeld Nederlandse, manier uitgesproken hedendaagse Engelse tekst zou een aardige benadering geven van de uitspraak van de veertien-de-eeuwse dichter Chaucer, ware het niet dat er na zijn tijd nog wat vreemde bedenksels in de schrijfwijze geslopen zijn. Zo besloot men in de zestiende eeuw om het woord delite voortaan als delight te spellen omdat de gh in light en bright toch ook stom geworden was en klassiek geschoolden voerden de stomme b in woorden als debt en doubt in, die het Engels aan het Frans ontleend had, waar de b van debitum en dubito al lang verdwenen was.

De vroege drukkers, die op het Europese vasteland hun vak geleerd hadden, hadden inmiddels ook nog enige aan het Engels vreemde lettercombinaties aan hun verblijf aldaar overgehouden en die nu ook maar aan de spelling van hun eigen taal opgedrongen.

Al in de zestiende eeuw beginnen in Engeland en Schotland de pleidooien voor spellinghervorming los te komen en begint de strijd tussen voor- en tegenstanders van een nieuwe spelling, die, net als bij ons, tot op de huidige dag voortduurt. Er zijn evenwel duidelijke verschillen met de Nederlandse situatie aan te wijzen. In de eerste plaats hebben de Britse hervormers vrijwel nooit iets bereikt en

[p. 222]

de Amerikaanse maar heel weinig. In de tweede plaats zou de ingreep in de Engelse spelling nu veel groter moeten zijn dan in de Nederlandse, die in het verleden al op gezette tijden herzien is. In de derde plaats is het Engels een wereldtaal, die sterk uiteenlopende uitspraakstandaardvormen kent, nog geheel afgezien van de rijke dialectische schakeringen. Het ontwerpen van een voor het hele Engelstalige gebied bruikbare schrijfwijze is een bijzonder moeilijke, hoewel niet onmogelijke, taak. Er zijn meer dan eens spellingsystemen ontworpen die voor de gehele Engelssprekende wereld aanvaardbaar zouden moeten zijn, maar zij zijn tot dusver steeds weer verworpen op grond van argu-