De Gids. Jaargang 135

[p. 189]

[C.F.P. Stutterheim
Ja/nee/geen oordeel
Beschouwingen over orthografie en orthografitis (vervolg)]

paart): ‘Eerst leren ze me “eigenwijste” schrijven en vervolgens moet ik overnemen, dat de stellende trap “eigenwijs” is en niet “eigenwij”. Hoe kan dat nou?’ - Dante was verreweg de eigenwijste onderwijzer, want hij heeft (Vita Nuova), uitgaande van de onliteraire veronderstelling dat hij iets had bedoeld, zijn eigen gedichten verklaard. De onderwijzers, in dit verband ook wel filologen genoemd, verklaren de gedichten van anderen en herstellen daarmee de onder andere door literatoren gemaakte breuken. Wie een van de zijne afwijkende spelling reeds te machtig is, moet van Hooft en Vondel, ook bij voorbeeld van Potgieter en Boutens, afblijven. En wie in ernst meent dat dichters en schrijvers niets bedoelen en dat het geen zin heeft te vragen naar de betekenis van zinnen en woorden, moet vrijwel de gehele Nederlandse letterkunde liever ongelezen laten.

Is deze redenering overtuigend? Zo niet, dan zal ik het op een andere manier proberen. Ik zal aantonen dat de voorgestelde vereenvoudigingen breukherstellend zijn. Als we ‘doot’ en ‘Gods toren’ spellen, maken we Anna Bijns tot onze tijdgenote. De doot en het paart leiden ons naar de middeleeuwen en leiden de middeleeuwen naar ons. Vondel maakt het ons met ‘(ick) vondt’ wat moeilijk. Want ‘vond’ en ‘vont’ zijn ten opzichte van ‘vondt’ precies even breukerig. Gelukkig schrijft hij dit niet altijd.

Ten einde me tijdens mijn ziekte enige afleiding te bezorgen, heb ik wat gespeeld met de meningen van een Nederlands schrijver van wiens oeuvre, blijkens een artikel in een encyclopedie, ‘wrevel over de in conventie verstarde samenleving’ een der hoofdkenmerken is. Hoe is het mogelijk, dat juist hij met wrevel reageert op elke poging, een onzer onbenulligste conventies te doorbreken? Ik weet de verklaring niet. O orthografitis, enzovoort.

‘Ei, meisje!’ staat in een Nederlands toneelstuk. Mag dit zo blijven, of moet het ‘IJ, mijsje’ worden? En zullen we ‘ijs’ laten zoals het is, of zal de minister-hoogleraar met zijn (afgezien van de ch) orthografisch germanisme ‘eis’ postuum gelijk krijgen? De behouders, ook wel ‘wen-dieren’ genoemd, vrezen het toenemen van het aantal homografen. Ik ben geneigd hun vrees te delen. Wie zichzelf als lezer heeft geobserveerd, duizenden tekstverklaringen op hun juistheid heeft onderzocht en een jaar of veertig anderen de moeilijke kunst van ‘lezen wat er staat’ heeft trachten bij te brengen, weet tot welke onwaarschijnlijke misverstanden homonymie en homografie aanleiding kunnen geven.

Met ‘fonologie’ is lang niet alles gezegd. De ene afwijking van dit principe is de andere niet. Aan ‘manen-mannen’ (vergelijk ook ‘gite-gitten’) ontbreekt fonologisch veel. Maar met een verschil in klankvorm gaat een visueel verschil gepaard. En dit is voor de lezer voldoende. Hiertegenover staan in klankvorm van elkaar onderscheiden woorden met dezelfde spelling. In meerlettergrepige woorden behoort tot die vorm, behalve de fonemen in hun volgorde, ook de accentverhouding tussen de lettergrepen. In ‘voorkomen’ zijn twee werkwoorden voor het oog samengevallen; zo zijn er vele. In een aantal gevallen is er niet alleen een accentueel maar bovendien nog een fonematisch verschil en zien de geschreven woorden er toch hetzelfde uit; lettercombinaties als ‘deken, beving, bedelen, negeren, kantelen, appel’ zijn voor meer dan één interpretatie vatbaar. Veel groter is de groep homografen die het gevolg zijn van homonymie: ‘zij’ (voornaamwoord en twee substantieven), ‘was’ (drie substantieven en vorm van vier verba), enzovoort. Deze groep zou nog groter zijn, als we ons altijd hielden aan de regel: een bepaald foneem wordt steeds op dezelfde wijze gespeld. In dit opzicht zijn we echter wel eens inconsequent. En dit maakt onderscheidingen mogelijk als ‘grootte-grote’, ‘verpraatte-verprate’ en ‘peil-pijl’, ‘zei-zij’, weidewijde’, ‘leiden-lijden’, ‘meid-mijd-mijt’, enzovoort. Maken we dergelijke spellingdifferentiëringen ongedaan, dan wordt het voor de lezer moeilijker.

Wat is hiertegen in te brengen? Spellingdifferentiëring heeft alleen enig nut, als lezers en schrijvers daarvan op de hoogte zijn en de woordbeelden niet door elkaar halen. De minister-hoogleraar - gedurende enkele jaren Neerlands hoogste spellingchef - heeft ‘eis(ch) geschreven. Gelukkig behoeven we in dit verband niet aan frustratie en discri-

[p. 190]

minatie te denken. Lang na zijn ambtsperiode en nog langer na zijn schooljaren is de didaktiek van de ei-ij op een hoger peil (zetter, niet ‘pijl’) gebracht, en wel door middel van episch proza: een verhaal over Thijs en Gijs. In de literatuurgeschiedenis verdient het een plaats naast de a-saga, de e-legende, de o-spraak en het u-prul, ook al is het niet gelukt in elke lettergreep een ij te krijgen. De eerste zin luidt ongeveer (ik citeer uit het hoofd): ‘Thijs en Gijs ijlden spijbelend langs de vijver waar een vrijend paartje zat te mijmeren.’ Zo gaat het door tot de ij-woorden ‘op’ zijn; ‘jijtebijt’ staat er niet in. Regel: ‘wat niet in Thijs en Gijs staat moet met een ei.’ Misschien heeft het geholpen en helpt het nog. Dat het aantal fouten geringer is geworden, heb ik echter niet kunnen constateren. Nog steeds wordt er in het gevlei gekomen, neergevleid zich vermijd, uitgewijd, gestijgerd en berijkt; nog steeds zijn er brugpeilers, wijdse vergezichten, stijle hellingen en brei-achtige voetbalvelden. Wie is dit nog nooit opgevallen? Antwoord: de velen die het óók niet weten, die deze woorden zelf ook zo schrijven of zouden kunnen schrijven. Wie durft er een eed op te doen dat hij zich nooit zal vergissen? Antwoord: niemand. Er is geen pei(ij)l op te trekken.

Dus? Alles zo laten, of alles ver-eien, casu quo ver-ijen? Met aarzeling in mijn stem zeg ik ‘neen’ tegen de veranderaars. Mijn homografenvrees, gesteund door het wendier in mij, slaat nog net niet op de vlucht voor al die cacografieën. Misschien vind ik meer zekerheid bij het paard.

Het paard is een edel dier. Ongeveer vierentwintig eeuwen geleden heeft het zijn diensten verricht in de diepzinnige polemiek over de ontologische status der universalia. Nu wordt het door Jan en alleman bereden in de spellingsoorlog. En hoe! Ik citeer: ‘De spelling “paart” voert onherroepelijk tot het meervoud “paarten”. Dit is een belangwekkende bijdrage tot de diachronische taalwetenschap. Eeuwenlang heeft men ‘paart’ geschreven. Weliswaar treffen we in geschriften daarnaast uitsluitend ‘paarden’ aan, maar ze moeten toch stiekem ‘paarten’ gezegd hebben. En wij zouden dit nog steeds zeggen, als onze voorvaderen elkaar niet op een gegeven ogenblik hadden toegevoegd: ‘Kom, laten we in het vervolg “paard” schrijven, dan kunnen we eindelijk “paarden” uit onze mond laten komen, als we het meervoud bedoelen.’ Of hebben de paart-schrijvers toch paarden gezegd, omdat ze, gehandicapt door hun geringer verstand en ontwikkeling, nog niet toe waren aan het inzicht in de onherroepelijkheid van die paartenvoerderij? Dit kan niet juist zijn. Leupenius (zie citaat) heeft ‘vall’ geschreven, kennelijk uit angst dat anders zijn articulatie-organen geheel buiten zijn wil ‘valen’ zouden vormen.

‘Een kind gaat natuurlijk zitten tobben als het “paart” leert schrijven en vervolgens verneemt, dat het meervoud niet “paarten” maar “paarden” is.’ Dat een kind even natuurlijk gaat zitten tobben als het ‘duif’ en ‘huis’ leert schrijven en vervolgens verneemt dat het meervoud niet ‘duifen’ en ‘huisen’ maar ‘duiven’ en ‘huizen’ is, kan deze orthografiticus blijkbaar niets schelen. Op de hiermee aangeduide inconsequentie in onze spelling hebben anderen reeds vele malen de aandacht gevestigd. Weet hij dat niet? Neen, hij weet principieel niets. Hij weet niets, omdat hij niets wil weten. En hij kan dat niet willen, want onze inheemse ziekte houdt hem in een machtige greep. Daarom kan hij ook niet willen denken. Met de analyse van de paart&paarden-zin heb ik nog maar nauwelijks een begin gemaakt. Wat op die zin volgt, is zelfs in het licht van Renans uitspraak volstrekt onbegrijpelijk. Ik bespaar het mijn lezers en mezelf. Dat d/t-betoog is er maar één uit honderden van dezelfde orde of wanorde. En - ik herhaal het met nadruk - de patiënt kan er niets aan doen.

Soms denk ik: wat heb ik toch misdaan, dat ik dergelijke zinnen moet lezen en er ook nog over moet schrijven? Ze worden in tienduizenden exemplaren zo niet de wereld dan toch ons land ingezonden. Ook het ministerie van onderwijs en wetenschappen zorgt voor de verspreiding. Dit is erger en ergerlijker. Denkt het op deze wijze het onderwijs, de wetenschappen, of beide te bevorderen? Hoe dit zij, ik begin nu te begrijpen waarom men een aantal jaren geleden tot een nieuwe departementale indeling is overgegaan en het onderwijs en de wetenschappen scherp van de cultuur heeft

[p. 191]

heeft gescheiden. Met cultuur hebben die betogen inderdaad niets te maken. Trouwens ook niet met recreatie en maatschappelijk werk. Is het soms leuk? En is dat nu wèrk? Het heeft iets griezeligs: zo'n officiële instantie die onophoudelijk en onbewogen ziektekiemen in alle richtingen strooit.

Ten prooi aan dit gemijmer (zetter! het woord staat in Thijs en Gijs) zou ik bijna het paart vergeten. Dat hele paart is maar een afvalprodukt. Het wordt meegesleurd in het zog van de tragedie der werkwoordsvormen. Wat schrijf ik nù? Dit is slechte stijl, slecht Nederlands. Zo iets - ik heb het talloze malen gelezen - moet de schuld van de spelling zijn. Daar de orthografitis (zie boven) alles mogelijk maakt, kunnen we zowel de vereenvoudiging als een te kort aan vereenvoudiging aansprakelijk stellen. Of is dat zog me ontsnapt omdat ik linguïst ben? Weg zog! Niettemin houd ik staande, dat ‘paart’ een afvalprodukt van ‘wort’ is, en niet omgekeerd. Maar laten we niet te haastig te werk gaan. Per slot van rekening zijn er twee voorstellen: ‘ik wort, hij wort’ en ‘ik word, hij word’. Aan beide voorstellen ligt de overtuiging ten grondslag: de spelling der werkwoordsvormen moet vereenvoudigd worden. Moet dit werkelijk?

Is dat toch zo logisch geconstrueerde groepje van d's, t's, dt's en tt's dan zo moeilijk te begrijpen en te onthouden?

Hier lijkt het me de juiste plaats enige aandacht te besteden aan een tegen de vereenvoudigers meermalen gebruikt argument, dat in een van zijn formuleringen als volgt luidt: ‘Men zou... kunnen concluderen, dat de Nederlandse jeugd, volgens de “aktivisten”, verre van intelligent is. Wat de Duitse, Franse en Engelse kinderen wel kunnen leren, schijnt de Nederlandse sukkeltjes boven het petje te gaan.’ Alleen de door Gerlach Royen ontdekte ziekte kan iemand op de gedachte brengen, dat het mogelijk is een waar oordeel uit te spreken over de orthografische prestaties van ‘de’ kinderen in Duitsland, Frankrijk en Engeland. Zonder het daarvoor noodzakelijke, moeilijke en tijdrovende wetenschappelijk onderzoek verricht te hebben. Zij die met het genoemde argument komen aandragen, hebben niets wetenschappelijk onderzocht. Ze zeggen maar wat. Waarom zouden ze niet maar wat zeggen? Het wordt toch wel gedrukt.

Op blz. 94 van zijn dissertatie Het Woord citeert A. Reichling - uit het hoofd, zoals hij zelf zegt - een zin, ontleend aan een brief van een Fransman: ‘Tuman verras du chaud cola’ (= ‘Tu m'enverras du chocolat’). Toen ik dit voor het eerst las (1935), kon ik mijn ogen niet geloven. Mijn verbazing werd wat geringer bij de gedachte aan ‘elektrische tijd’ (= ‘elektriciteit’), dat ik in opstellen van kinderen had zien staan. (Deze spellingsmethode heeft op bescheiden wijze school gemaakt met betrekking tot ‘intact’; dit verschijnt tegenwoordig in dagbladen en boeken nogal eens als ‘in tact’.) Sindsdien heb ik ettelijke Franse brieven in de tuman-spelling onder ogen gehad. Ik citeer niet uit het hoofd, maar schrijf letterlijk over: ‘Moons cheir Copin Je tanvois dumot, pourtedirre, quela santés ait toujour traibonnes éle travailles vatoujours biens. Mons cheir copin jaispairre que pourtois la santés ait toujour bonne et demaime que toute la familles, et pour le travailles jaispairre que savabiens, séta souiatés (= c'est à souhaiter) et jaispairre que la vis an Hollande la vis, est pa trodurre, itais (= il fait) traichairre a vivres et savamal an Frances’, enzovoort. Als de auteur van deze brief, een jongeman, als kind ‘het wel heeft kunnen leren’ dan heeft hij het niet lang kunnen onthouden. Ik heb een Franse dame gekend, die het eindexamen van een lyceum met goed gevolg had afgelegd en secretaresse was van een vereniging. Blijkens haar brieven was haar het orthografisch onderscheid tussen onbepaalde wijs en voltooid deelwoord altijd een raadsel gebleven. Het toeval dat de vormen op -er en die op -é door elkaar gooide, spotte met alle principes van de kansrekening.

Dit is voldoende voor de niet opzienbarende conclusie: ‘Niet alle Franse kinderen kunnen alles van de spelling leren: niet alle Franse volwassenen spellen in alle opzichten feilloos’. Precies hetzelfde geldt voor Nederlandse kinderen en Nederlandse volwassenen. De vraag is ‘slechts’: ‘Worden in Frankrijk gemiddeld meer of minder fouten gemaakt dan in Nederland, of is het geknoei in beide landen even groot?’ Zonder een uitvoerig en zorgvuldig onderzoek is op deze vraag geen antwoord

[p. 192]

mogelijk, tenzij dan een antwoord dat op niets berust.

Is de nu reeds zo lang bestaande spelling van de werkwoordsvormen moeilijk? Ja. Dit zeg ik op grond van mijn ervaringen als leraar en op grond van mijn ervaringen als lezer van boeken, dagbladen en vooral van brieven (‘ik vindt, vindt je, het gebeurd, het betekend, je vergistte je, toegewijdde, groen-gewaadde Madonna’, enzovoorts). Dus vereenvoudigen?

Hier staan we voor een keuze, die goed beschouwd niets meer met wetenschappelijkheid heeft te maken. Ook niet met deskundigheid, of men deze nu bij zijn geboorte als genade heeft meegekregen dan wel heeft verkregen door zich een ongeluk te denken.

‘Het moet eindelijk uit zijn met dat gemier en gemeier. Ik wil blijven spellen zoals ik het heb geleerd. Zijn we niet gek, om ruzie te maken over letters terwijl op onze jammerlijke aarde de verschrikkelijkste dingen gebeuren? Waar komt het geld, dat er voor allerbelangrijkste zaken nooit is, ineens vandaan voor de enorme hoeveelheid papier waarop we over letters zeuren?’

Voortreffelijk. Maar begin niet over de vernietiging van taal en cultuur. En begin vooral niet over het paart.

‘De spelling van de werkwoordsvormen is voor de meeste kinderen (en volwassenen) te moeilijk. Waarom zouden we iets moeilijk maken of houden als het gemakkelijker kan? Het heeft geen zin iemand iets te leren dat geen zin heeft. Wij willen een spelling waarin zoveel mogelijk mensen zo min mogelijk fouten maken. Dan is het ook afgelopen met de hoogmoed van degenen die op grond van hun feilloos gemanoeuvreer met symbolen voor dentale occlusieven zich verheffen boven hun medemensen die in veel belangrijker opzichten verre hun meerderen kunnen zijn.’

Eveneens voortreffelijk. Maar sla jezelf niet op de zuiver-wetenschappelijke borst. En begin niet over ‘eindelijk echt taalonderwijs’. Als er tijd vrijkomt, moet die maar onder de hoede van recreatie en maatschappelijk werk gesteld worden. Als het veel is, zal het ze wel een slordige cent kosten. En die is er nooit.

Wie gekozen heeft voor vereenvoudiging, is als kiezer nog niet klaar. Hem wacht nog het existentiële probleem: ‘ik word-hij word’ of ‘ik wort-hij wort’? Waarschijnlijk zal hij zich niet door een elementaire weerzin of een elementaire sympatie laten leiden, maar een beetje willen reduceren. De persoonsvorm klinkt na ‘hij’ niet anders dan na ‘ik’. In fonologisch opzicht vertonen beide voorstellen dus een vooruitgang ten opzichte van d-dt. Maar het d-voorstel houdt niet in: alle op een dentale occlusief eindigende werkwoordsvormen eindigen in geschreven vorm op een d. De dt is verdwenen, de wisseling d-t blijft. En deze zal vergissingen ten gevolge hebben, ook al zijn de regels waarop ze berust nog zo logisch. In dit opzicht ziet het t-voorstel er betrouwbaarder uit. Maar het sleept het paard mee. Wordt daardoor het aantal homografen onrustbarend veel groter?

Ik probeer: ‘bad-bat, baad-baat.’ ‘Blat-blaten, statstaten, doot-dote, oot-oote’; dit laatste is een archaïsch devriesentewinkelisme voor ‘ote’ en dit moet ontstaan zijn uit een misselijk misgespeld ‘ood’. Hè?! Nu ben ik weer bezig met de kwestie der onherroepelijkheid. Ik word moe en begin de zaken door elkaar te halen. Opnieuw: ‘bad-bat, baad-baat, bed-bet, bid-bit, bod-bot, bied-biet, boud-bout, laad-laat, pad-pat, paadje-paatje, paardpaart, paardje-paartje,’ Stop. Dit wordt niets. Daar is ei-ij nog heilig bij. Op dit ogenblik beginnen twee zielen, ach, in mijn borst te wonen. Ik gun al mijn landgenoten, van de minister van onderwijs af tot en met het tobbende schoolkind in een overvolle klas zo ontzettend graag zo min mogelijk fouten. Maar al die ten dode opgeschreven spellingdifferentiëringen kijken mij, doorgefourneerde - vóór de vernietiging van onze taal en cultuur ‘doorgefourneerden’ - homografenfoob zo klagelijk aan. Dat d-voorstel bevalt me niet. Ferm zeg ik: ‘Niets of alles.’ Maar de fermeteit verlaat me onmiddellijk daarna. Als ik consequent was, zou ik, zij het dan met nog grotere aarzeling dan bij de ei-ij, moeten zeggen: ‘Zo laten.’ Maar aan die werkwoordsvormen wordt veel meer tijd verprutst. En

[p. 193]

vrije tijd is een kostbaar goed. Dus luidt mijn advies: ‘Ik weet het eigenlijk niet.’ Tegen dit linguïstenadvies zal zelfs de bezentenste linguïstenvreter geen overwegende bezwaren hebben.

Wat hogere machten ook zullen beslissen, ik zal hun spelling wel leren. Ik heb in onze acht eeuwen oude letterkunde een ontzaglijk aantal spellingen gezien. Als het moet spel ik volgens De Vries en Te Winkel, Kollewijn, Terpstra, Marchant, Slotemaker de Bruïne, Gielen. Ook volgens het groene boekje, als ik het er in op mag zoeken. Als de t's in groter getale oprukken, zullen ze mij bereid vinden. Ik wil zelfs ‘ks² + ei²’ schrijven.

Er is nog veel te doen. Ik heb onder andere nog niets gezegd over de spelling van de bastaardwoorden. ‘Ze dwingen ons als boerenkaffers te schrijven.’ Dit is ook de moeite waard. Maar ik houd er langzamerhand mee op. Dit artikel heb ik voornamelijk geschreven om een beter inzicht te krijgen in mijn eigen ziektegeval. Meedogenloos stel ik de diagnose.

1.	Ik lees, praat en schrijf over spelling.
2.	Ik doe dit voor de zoveelste keer.
3.	Ik maak me elk ogenblik nijdig.
4.	Ik ben bang. Mijn leefwereld heeft een Kafkaachtig mombakkes opgezet. Op welk punt in de tijd-ruimte ik me ook bevind, mijn medepatiënten klampen me aan. Ze klampen me aan tijdens recepties, tijdens de pauzes van concerten en vergaderingen, in de buitenlucht als ik argeloos een hoek van een straat omsla. En met de ontzetting over de doot, het paart en de odeklonje in hun ogen herhalen ze dwangneurotisch zinnen, die me al door het ministerie van onderwijs en wetenschappen zijn toegezonden en die ik veertig jaar geleden ook al heb gelezen.
5.	Soms zeg ik ja, soms zeg ik neen tegen de behouders. Soms zeg ik ja, soms zeg ik neen tegen de veranderaars. Dit is dom. Als er strijd is, doet de mens altijd goed zich onvoorwaardelijk bij een der partijen aan te sluiten.
6.	Soms weet ik niet meer wat ik zeggen moet en ik wil geen partij kiezen. Neen, nu niet denken aan de ongelukkigen die in de Infermo gestoken door wespen achter een vaandel aan moeten rennen. Hu! Dit is nog erger dan doot, paart en odeklonje samen.

Al heb ik aan mijn arthografitis, zoals het betaamt, minder woorden besteed dan in dagbladen voor de griep van een voetballer beschikbaar zijn, ik heb er toch te lang over uitgeweid (zeker!). Er woedt een epidemie; mijn geval kan slechts een onbeduidende variant zijn van ons aller lijden. Hoe is deze epidemie ontstaan? ‘In den beginne’ heb ik de veranderaars de schuld gegeven. Maar dat was oppervlakkig gepraat. Aan het eind gekomen van mijn beschouwingen, ben ik in staat tot de diepste diepten door te stoten. Een combinatie van historisch materialisme en psychoanalyse is mij daarbij behulpzaam.

In het beknopt historisch overzicht van de orthografitis (Romantiek, Inleiding) staat onder het jaartal 1934: ‘grotesker verwarring is niet denkbaar’. Hoe was toen de situatie in ons land? Werkloosheid, stakingen, ontevredenheid over alles en nog wat, oproer, geldontwaarding, malaise, crisis. En hoe is thans de situatie? Beginnen mijn lezers het ‘walgende’ verband te zien? In perioden van malaise vlucht heel Nederland in de ziekte van Royen (vergelijk voor deze neologistische woordgroep: ‘de ziekte van Pfeiffer’);

Ik vind het allemaal niet zo leuk. Was de n er maar weer.