De Gids. Jaargang 134

[p. 146]

B.V.A. Röling
Het woord als masker⁺

De taal is nodig om, uiteindelijk, gedachten onder woorden te brengen. Gedachten die oorspronkelijk woordloos waren - Nietzsche: ‘Wer in Worten denkt, denkt als Redner und nicht als Denker’^1. - behoeven formulering om de gedachten te kunnen uiten. Het kan voorkomen dat de bestaande taal niet toereikend blijkt. In onze tijd is Heidegger het meest markante voorbeeld van de denker die nieuwe woorden behoefde, die aan de bestaande mogelijkheden van de taal niet genoeg had - zoals sommige eigentijdse componisten ontsnappen willen aan het dwangbuis van het gangbare notenstelsel.
Men zou gedachten onverwoord kunnen laten. Maar dan zijn ze - behalve voor de uiting in plastische kunst, muziek of dans^2. - niet mededeelbaar. De taal is vóór alles communicatiemiddel. De functie van woorden is om het overbrengen van gedachten mogelijk te maken, het door de ander deel hebben aan een gedachte te verwerkelijken.

Men zou kunnen menen dat communicatie tussen mensen des te gemakkelijker zou zijn, naarmate het middel van communicatie - het woord of teken - duidelijker is. Die opvatting is ook gemeenlijk juist, waar het betreft feitelijke informatie. Als iets feitelijks moet worden overgebracht, zal duidelijkheid het proces kunnen vergemakkelijken. Vandaar het streven naar simplificatie en klaarheid in de technische communicatie. Maar anders wordt het bij het mededelen van opvattingen en waarden. Immers dan moet worden rekening gehouden met weerstanden, die des te heviger gaan ageren naar gelang de boodschap duidelijker, en dus wellicht minder aanvaardbaar wordt. De weerstand tegen nieuwe waarden kan omzeild worden door de boodschap verhuld te brengen, de nieuwe wijn in oude zakken aan te bieden, door via bepaalde woordkeuze de mogelijkheid te laten voor verschillende interpretatie - zodat geleidelijke aanpassing kan geschieden.^3.

De moeilijkheden op het gebied van ‘waarden’-communicatie spelen in onze tijd heel sterk in de contacten tussen verschillende culturen. In de eigen cultuur hebben wij ermee te doen bij veranderingen, die tussen generaties diepgaande verschillen kunnen teweegbrengen. De shock-methode, die in onze tijd wordt gehanteerd door de profeten van een nieuwe seksuele moraal - ik bedoel hier het ruim gebruik van schuttingwoorden - toont het verstorend element van de duidelijkheid. De boodschap wordt gemeenlijk in een afweerreactie misverstaan, en daarmee verworpen.

De rechtswetenschap kan meepraten over de moeilijkheden van waardeverandering. De fictie is hier vaak het middel om de schok van de vernieuwing minder hevig te maken. Zo'n fictie had dan de functie om ofwel het nieuwe van de verandering te ontkennen (bij verandering van de grond-

+ B.V.A. RÖLING. Geb. 1906. Sinds 1949 hoogleraar te Groningen in strafrecht, strafprocesrecht en volkenrecht. Directeur van het Polemologisch Instituut van die universiteit. Publiceerde onder meer: De wetgeving tegen de zoogenaamde beroeps- en gewoontemisdadigers (diss., 1933), De criminologische betekenis van Shakespeare's Macbeth (1947), De strafbaarheid van de agressieve oorlog (1950), Nieuw-Guinea, wereldprobleem (1958), International law in an expanded world (1960), Over oorlog en vrede (1963).

1. Genealogie der Moral, III 8.

2. De schrijver of dichter heeft gemeenlijk méér mogelijkheden om nieuwe woordwegen te gaan. Vaak ook zal hij degene zijn die nieuwe woorden schept, naar behoefte. De dichter ‘gives to airy nothing a local habitation and a name’. Buiten beschouwing kan blijven of de kunstenaar in staat is elke gedachte in woorden of beelden te vangen. Het lijkt erop dat ook voor mensen geldt wat Haldane over de bijen aan Russell berichtte: ‘There are undanceable truths’ (The autobiography of Bertrand Russell, Vol. III p. 92).

3. Bij de experimenten betreffende ‘controlled communication’ door de Londense groep van John Burton (zie zijn Conflict and Communication, MacMillan 1969) kwam men tot de conclusie, dat ‘de derde’, die bij het contact leggen betrokken is, beter niet een jurist kon zijn. In het UNITAR-rapport hierover werd als reden gegeven ‘that the use of lawyer-like techniques in social-psychological exercises may well tend to clarify issues too quickly, systematize discussions too rigidly and may, as a result, set back the style of personal intercommunication sought at these meetings’ (Social psychological techniques and the peaceful settlement of international disputes, UNITAR Research Reports No. 1. A Report based on proceedings of a workshop at Lake Mohouk, New York, May 1970, blz. 15). Het juridische woord is allereerst bestemd om een geschil panklaar te maken voor ‘third party decision’, minder om de kanalen van communicatie tussen de partijen open te houden.

[p. 147]

slag van legitimatie van ‘God’ naar ‘het volk’: de fictie ‘vox populi, vox Dei’) ofwel het veranderende van de vernieuwing (bij verandering van de oplossing van de familievete, van ‘macht’ naar ‘recht’: de fictie, dat die partij de waarheid in pacht had, die de meeste eedhelpers kon opbrengen - eedhelpers moesten immers gewapende mannen zijn; wie er de meeste had was ook de machtigste).

De vernieuwingen in het recht konden ook vaak tot stand komen door de geleidelijke wijziging van de inhoud van de woorden. De ontwikkeling van de mensenrechten geeft daarvan een goed voorbeeld. Van meet af aan zijn de mensenrechten universeel geformuleerd, als geldend voor ieder mens. Maar in de Magna Charta van 1215 bedoelde men met ‘homo liber’ slechts de ‘Lords temporal and spiritual’. In de ‘Déclaration des droits de l'homme et du citoyen’ van 1789 viel de nadruk op de ‘citoyen’ in de betekenis van de gezeten burger, de ‘man of property’. In West-Europa voltrok zich later de emancipatie van de arbeidersklasse geleidelijk. In Rusland was een revolutie nodig, die in de ‘Verklaring van de rechten van de zwoegende en uitgebuite massa’ beoogde de bezitloze tot zijn recht te brengen. In Europa werden zo de rechten van de mens op verschillende wijze rechten van ‘ieder mens’ - in Europa. Het koloniale stelsel werd daarnaast rustig gehandhaafd. De onschendbare ‘rechten van de mens’ golden-nog niet voor de niet-blanke. Zo kon ook in Amerika de regel gelden ‘All men are born equal’. Maar tot op de dag van vandaag woedt de strijd over de erkenning dat de negers daar ook toe behoren, ook mensen zijn.

Het Handvest van de Verenigde Naties ging wel uit van de rasgelijkheid, maar handhaafde voor vijfenveertig procent van de wereldbevolking het koloniale stelsel. In de praktijk van de Verenigde Naties werd dit stelsel geleidelijk afgeschaft, behoudens een paar uitzonderingen. Met de Dekolonisatie-declaratie van 1960, en de verdragen van 1966 heeft de universele erkenning van de mensenrechten ten slotte haar beslag gekregen. De regel ‘ieder het zijne’ - grondformule van de rechtsgedachte - kon uiterlijk dezelfde blijven. Maar haar inhoud veranderde met de eeuwen, doordat het mens-zijn geleidelijk aan ieder mens werd toegekend. Naar gelang ‘ieder’ werkelijk ‘iedereen’ werd, veranderde ook de inhoud van wat ‘het zijne’ genoemd kon worden. Vandaar de verandering van de inhoud van de mensenrechten: naast de politieke vrijheidsrechten en het respect voor het persoonlijke bezit (de gezeten burger was gebaat bij de erkenning van de eigendom als ‘inviolable et sacrée’) kwamen de sociale zekerheidsrechten die pasten bij de bezitloze.

Woorden krijgen hun betekenis in een maatschappelijke context. Zij wisselen daarmee van inhoud. De taal is soepel. Het woordgebruik is vanzelfsprekend ook door ‘de omstandigheden’ bepaald. Het Amerikaans idioom is zonder de bijzondere situatie van het Amerikaanse volk niet te begrijpen. Oscar Wilde zei van de Amerikaanse overdrijving: ‘it is simply an earnest attempt on the part of the language to keep pace with the enormous size of the country’, ‘the fatal influence of geography upon adjectives’.^4.

Alexis de Tocqueville gaf een politieke verklaring van de Amerikaanse neiging tot de ‘expressions très larges’, en bracht deze in verband met de democratie. De daarin gangbare veranderingen zouden de behoefte scheppen aan abstracte begrippen, waaronder veel zou kunnen vallen en waaruit veel zou kunnen wegvallen. ‘Un mot abstract est comme une boîte à double fond; on y met les idées que l'on désire, et on les en retire sans que personne le voie.’^5.

Tocqueville wijst ook op de volksgewoonte om gebruik te maken van oude bestaande woorden voor nieuwe, opkomende gedachten (II, blz. 93). In dit verband zou men kunnen wijzen op de politieke methode om handelwijzen of instituten waarvan men de algemene afkeuring wenst te bereiken, onder te brengen in een categorie die van elders reeds algemene afkeuring deelachtig is. Na de tweede wereldoorlog werden Duitsers strafrechtelijk verantwoordelijk gesteld voor het misdrijf tegen de menselijkheid, de ‘crime against humanity’. Een en ander hield verband met de uitroeiing van miljoenen joden. Men had Duitsers

4. Hesketh Parson: Oscar Wilde. His life and wit, New York 1946, blz. 61. Gunnar Myrdal wees erop dat de ‘old American tradition of high-flown rhetoric, has become even more reckless in recent decades because of the use of ghost writers’ (The challenge of world poverty, New York 1970, blz. 468).

5. La démocratie en Amérique, ed. Génin, Paris 1951, Vol. II blz. 97.

[p. 148]

wel kunnen vervolgen voor de moord op honderdduizend Nederlandse joden: dit wangedrag in Nederland leverde een flagrante schending van het bezettingsrecht op en maakte de daders alreeds des doods schuldig. Maar het oorlogsrecht betreft niet de verhouding van de overheid tot haar eigen onderdanen. Men wilde de Duitsers ook ter verantwoording roepen voor de uitroeiing van de Duitse joden. Vandaar de creatie van het volkenrechtelijk misdrijf tegen de menselijkheid: een in verband met deze origine bijzonder zwaar belast woord, volksmoord in de ergste betekenis die dit woord kan hebben. Het Verdrag van 1948 ging daarvoor de term ‘genocide’ gebruiken.

Bij hun pogingen om felle afkeer van ‘apartheid’ uitdrukking te geven en ingang te doen vinden, hebben V.N.-organen de ‘apartheid’ genocide genoemd, onder de noemer van genocide ook de apartheid gebracht. Het is inderdaad een uitbreiding van het oorspronkelijk begrip genocide. Men beoogt ermee een bestaand onwaardeoordeel te enten op een nieuw verschijnsel. De emotionele geladenheid waarmede de woorden ‘misdrijf tegen de menselijkheid’ en ‘genocide’ zijn belast, wordt daardoor overgebracht op een gedragswijze die door velen nog niet zo emotioneel en fel wordt afgekeurd. Apartheid gaat als het ware schuil achter genocide, om er nog gruwelijker uit te zien dan haar werkelijkheid reeds is.

Ook het omgekeerde proces is mogelijk. Het woord kan ook dienen als masker om de weerzinwekkendheid van bepaalde dingen of daden te verhullen. Het is begrijpelijk dat daaraan vooral behoefte wordt gevoeld op het gebied van de wapens. De technische ontwikkeling leidde in onze generatie tot een onvoorstelbare kwantitatieve en kwalitatieve verandering, soms tot een miljoenvoudige vergroting van de vernietigings- en verdelgingskracht.

Onder invloed van de democratie en van de industriële ontwikkeling ontstond de totale oorlog, van volk tegen volk, om als absoluut geziene waarden, met de totale inzet van onvoorwaardelijke capitulatie. Hoofse vormen uit de tijd van de ‘beschaafde naties’ gingen daarbij verloren. Het ging niet meer om het spel maar om de knikkers. Te veel stond op het spel om nog onderscheidingen in acht te nemen die vroeger algemeen werden aanvaard. Vandaar een ‘Rücksichtslosigkeit’ in de oorlogvoering van de tweede wereldoorlog, die culmineerde in de bombardering van de Duitse steden (Dresden) en de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. Op het einde van de tweede wereldoorlog hadden technische en industriële ontwikkeling de middelen aan de hand gedaan om effectief te verwerkelijken wat de Hitler-regering had willen doen maar niet had gekund in de strijd om Londen.

De nieuwe wapens sinds 1945 gingen een bijzondere dimensie geven aan de militaire bespiegelingen, die de militaire voorbereiding moesten afstemmen op de jongste praktische ervaring en al die nieuwe theoretische vindingen. In vredestijd werd het denken over mogelijke oorlogvoering een Thinking about the unthinkable, zoals Herman Kahn zijn tweede boek over de atoomwapens noemde (Princeton 1962). Er ontstond de neiging om daarbij een taal te scheppen die dat denken minder stuitend zou maken, die de weerzinwekkendheid zou kunnen maskeren van wat gedacht werd en beraamd. Daarmee kon men twee vliegen vangen in één klap. De militaire strategen zelf werd het leven, en het denken, gemakkelijker gemaakt, want - zo nodig - konden zij voor zichzelf verheimelijken wat zij bezig waren uit te dokteren. Maar vooral de buitenwereld kon door het gekozen spraakgebruik worden verzoend met werkwijzen en doeleinden die minder gemakkelijk zouden worden aanvaard naar mate men duidelijker besefte waarover het ging.

Het kwam erop aan een spraakgebruik te creëren dat vooral zou appelleren aan het hoofd maar niet aan het hart. De speciale functie van nieuwe woorden, als in Orwells ‘Newspeak’, ‘was not so much to express meanings as to destroy them’. Het ging erom woorden te kiezen die gebruikt konden worden ‘as nearly as possible independent of consciousness’.^6. Het ging erom of wel de taal zodanig te steriliseren^7. dat de begrippen in hun antiseptische verpakking nauwelijks door zouden kunnen dringen tot het gebied van de emoties

6. George Orwell: 1984, Signet Books, 1950, blz. 231 en 234.

7. Over deze ‘language sterilization’, zie John R. Raser: Simulation and society. An exploration of scientific gaming, Boston 1969, blz. 147.

[p. 149]

- ofwel woorden te vinden die zo vast verbonden waren met zeer toelaatbare emoties, van mannelijke kracht en eer en moed, dat onder deze vlag de walgelijke lading gemakkelijk kon schuil gaan.

Allereerst kan men hier denken aan het tegenwoordig spraakgebruik betreffende het woord ‘strategisch’. Het is een martiaal woord, dat vroeger betrof de kunst van een veldheer om zijn leger zó te manoeuvreren dat hij in staat was de tijd, de plaats en de aard van de ontmoeting met de vijand te bepalen. In de tweede wereldoorlog werd het begrip gebruikt voor het bombarderen van het achterland ter verstoring van de economie van de vijand en om het moreel van de bevolking te breken. Kortom: het werd de aanduiding van ‘bommen op burgers’.^8.

Velerlei motivering is mogelijk bij het bombarderen van burgers. Het meest voor de hand liggend is de bedoeling om de wapenindustrie te vernietigen. Sinds de uitslag van de oorlog méér werd bepaald door de ‘bemande wapens’ dan door de ‘bewapende mannen’, is het begrijpelijk dat de arbeiders in de wapenindustrie werden beschouwd als quasi-combattanten. Hun uitschakeling werd van grote militaire betekenis, en de nieuwe kwalificatie lichtte de arbeiders in de wapenindustrie uit de door het ‘jus in bello’ beschermde groep van de buiten het gevecht staande burgerbevolking.

Een tweede motivering volgt uit de poging de vrede te handhaven door afschrikking. Sinds de raketten gericht konden zijn op de wapens van de tegenstander, werd een gedeelte van de wapens onkwetsbaar gemaakt, door plaatsing in silo's onder de grond of op onderzeeërs onder water. Deze raketten zouden overblijven, zelfs na een massale aanval, en zij zouden de aanval kunnen beantwoorden met de vernietiging van de bevolkingscentra van de aanvaller. Met deze ‘second strike capability’ van beide supermachten werd de ‘balance of terror’, het evenwicht der verschrikking veilig gesteld, en daarmee gewaarborgd dat men het wel zou laten om de aanval te beginnen. Het gaat hier om een vredeshandhaving door de wederzijdse voorbereiding en bereidheid tot genocide. Het is een vredesverzekering door middel van de democratisering van het gijzelaarschap: de wederzijdse bevolkingen staan borg voor het vredelievend gedrag van hun regeringen. Al met al is het geen hartverheffende wijze van ‘vrede op aarde’. Om een en ander minder stuitend te maken spreekt men de laatste tijd dan ook liever van de ‘balance of prudence’, het ‘Gleichgewicht der Vorsicht’.^9.

Deze consequentie van de afschrikkingsgedachte - de uitvoering van de bedreiging - is niet het enige geval waar de afschrikking leidt tot ‘bommen op burgers’. ‘Deterrence’ heeft niet alleen te maken met afschrikking om de oorlog te beginnen, maar speelt ook een rol in de oorlog, als middel om - min of meer homeopathisch - de verheviging, de escalatie van de oorlog te voorkomen. Die verheviging wil men dan voorkomen door zelf tot escalatie over te gaan, zodoende het gemeenschappelijk risico te verhogen, te tonen waartoe men in staat is. Thomas C. Schelling noemt in dit verband de tactische atoomwapens in Europa. Het gebruik van deze wapens, zo schrijft hij, gaat niet zozeer om de ‘battlefield consequences’. ‘It is now a war of nuclear bargaining and demonstration.’^10. Het gaat er niet zozeer om wat ze kunnen presteren op het slagveld. ‘Much more important is what they do to the expectation of general war...’ (blz. 111). Hun functie is een signaalfunctie - en die functie mag niet verloren gaan door andersoortig gebruik, dat tactische voordelen door atoomwapens zou beogen. Zulk gebruik van tactische A-wapens zou het gebruik als communicatiemiddel bemoeilijken. ‘They are noise that may drown the message’ (blz. 112). De signaalfunctie zou kunnen meebrengen dat de A-wapens eerder gebruikt zouden worden dan tactisch noodzakelijk zou zijn. Het gaat over het bewust overschrijden van een drempel, waardoor de tegenstander wordt geconfronteerd met de mogelijkheid van de totale thermonucleaire oorlog. ‘In warfare the dialogue between adversaries is often confined to the restrictive language of action and a dictionary of common perceptions and precedents’ (blz. 141). Vandaar het eventueel gebruik van atoomwapens, ook op burgers. De vernietiging van een middelgrote stad kan een niet mis te verstaan signaal zijn. Naast ‘bommen op burgers’ als gevolg van de gefaalde bedreiging, zijn er de

8. Vergelijk SIPRI yearbook of world armaments and disarmament 1969-1970, Stockholm 1970, blz. 36: ‘The word strategic, which used to mean the art by which a general so moved his forces as to impose upon the enemy the place, time and conditions of fighting preferred by himself, came to be used, rather euphemistically, in the Second World war to describe bombing designed to desorganize the enemy's internal economy and to destroy morale: that is, bombing directed against civilians.’ Het jaarboek wijst erop dat de betekenis intussen nog verder gewijzigd is. In de SALT-literatuur worden met ‘strategische wapens’ vaak bedoeld de intercontinentale wapens waarmede de Verenigde Staten en de Sowjet-Unie elkaar, zonder het grondgebied van hun bondgenoten te gebruiken, kunnen bestoken. Dat leidt ertoe om de 7000 atoomwapens in West-Europa opgesteld, evenals de 700 IRBM's (Intermediate Range Ballistic Missiles) die in de Sowjet-Unie zijn opgesteld tegen West-Europa, als tactische wapens te classificeren. Deze laatste onderscheiding vergemakkelijkt, in geval van een blokkenconflict dat in Europa zou ontstaan, het ‘gentleman's agreement’ tussen de supermachten om geen ‘strategische wapens’ te gebruiken - en dus het conflict in Europa uit te vechten.

9. Zo bij voorbeeld de nieuwe directeur van het Institute of Strategic Studies, François Duchêne: SALT, die Ostpolitik und die Liquidierung des Kalten Krieges, in Europa, Archiv XXV 1970, blz. 639-653, blz. 643.

10. Thomas C. Schelling: Arms and influence, Yale University Press 1966, blz. 110.

[p. 150]

‘bommen op burgers’ als signaal, als middel van communicatie, als middel van bedreiging.^11.

Een vierde vorm van strategische oorlogvoering is de aanval op de burgerij, om daardoor de oorlog voor de bevolking zo pijnlijk te maken dat de regering capituleert uit compassie met haar volk, of omdat het moreel van de bevolking gebroken is en vechten daarom niet langer mogelijk is. Schelling acht deze wijze van oorlogvoering typisch voor onze tijd. Zó werden, stelt hij, de atoombommen op de Japanse steden gebruikt. Zij waren ‘weapons of terror and shock’ (blz. 17). De bedoeling was niet de vernietiging van wapenindustrieën, ‘but the pain and the shock and the promise of more’ (blz. 18). Zo was het ook met de bombardementen op Noord-Vietnam, die februari 1965 begonnen. Het ging daar om ‘the direct exercise of the power to hurt’ (blz. 17), om ‘an effort to raise the costs of warfare to North Vietnam and to make them readier to come to terms’ (blz. 170), ‘to inflict plain loss of value on the adversary until he began to behave’ (blz. 171). Dat soort oorlogvoering - dat teruggaat tot de Civil War, waar de oorlog ‘painful beyond endurance’ werd gemaakt - noemt Schelling ‘coercive warfare’. Het is de oorlog tegen de burgerbevolking. ‘In the present era noncombattants appear to be not only deliberate targets but primary targets ... We live in an era of dirty war’ (blz. 27). Dat is de oorlog waarin de overwinning gezocht wordt door de aanval op weerloze vrouwen en kinderen. En dat zit niet gemakkelijk, is niet zo goed te rijmen met de traditionele waarden, die de gruwzaamheid van de oorlog verborgen voor het gemoed: de dapperheid, de opoffering, de trouw en de ridderlijkheid. In de eerste bespiegelingen over de consequenties van ‘het lange-afstandwapen van massale vernietiging’ werd nog onvervaard de onderscheiding ingevoerd van ‘counter force strategy’ en ‘counter city strategy’. Maar dit laatste woord werd na verloop van tijd toch als storend element ervaren. Geleidelijk werd meer en meer gesproken van ‘counter value strategy’: met de nadruk op het aantasten van het moreel van de bevolking kon de bevolking zelf op de achtergrond raken. Generaal Thomas S. Power hield in zijn boek Design for survival een pleidooi voor de grondige bombardering van Noord-Vietnam, hetgeen volgens hem in enige dagen capitulatie zou meebrengen. Air Force Chief of Staff General McConnell sprak bij een dergelijke methode om door bombardementen op de burgerbevolking te dwingen tot capitulatie - hetgeen in duidelijke taal ‘blackmail by bombardment’ zou dienen genoemd te worden - van ‘strategic persuasion’.^12.

De oorlog in Vietnam munt uit door verbloemende en versluierende terminologie. Met het staken van de raids op Noord-Vietnam bleef bestaan de ‘reconnaissance’ en de ‘protective reaction’. Hanoi deelde mede dat dit in de maand oktober 1970 had meegebracht het uitwerpen van ongeveer 2000 ‘demolition bombs’ en 85 000 ‘steelpellet bombs’ - laatstgenoemde zijn splinterbommen, waarbij duizenden kleine naaldjes over een vrij grote uitgestrektheid verspreid worden. In het antiseptisch taalgebruik worden zij ‘anti-personnel weapons’ genoemd.^13.

Hoe de resultaten van actie tegen burgers uit te drukken? In de berekeningen wordt niet gespecificeerd naar vrouwen en kinderen. De term ‘population response’ kan kleurloos aangeven hoe de uitwerking geweest is of zal zijn. Bij de strategische berekeningen kunnen dan termen als ‘megadeath’ = één miljoen doden, de gegevens lichter verteerbaar maken. Ook bij termen als ‘megadeath’ is, min of meer onbewust, het proces op gang door Orwell voor 1984 geschilderd: ‘It was perceived that in thus abbreviating a name one narrowed and subtly altered its meaning, by cutting out most of the associations that would otherwise cling to it’ (blz. 233).

Het lijkt mij, dat in de bestaande militair-strategische literatuur een woordgebruik is gegroeid dat afgestemd is op het maskeren van waar het om gaat. Zoals het lange-afstandwapen - en dus het verdwijnen van de ‘eye-to-eye relation’ - tot een verschraling van de verhouding leidde, en daarmede het doden vergemakkelijkte, zo bevordert dit woordgebruik een verschraling van de verhouding tussen persoon en begrip, en daarmede een bereidheid om te aanvaarden wat anders ge-

11. De ‘deterrence’ wordt hier gehanteerd via de verhoging van een gemeenschappelijk risico in de veronderstelling dat de simpele dreiging met totale oorlog ongeloofwaardig is. Men kan immers niet geloofwaardig dreigen met iets waaraan men ook zelf ten onder gaat. Vandaar deze kleine stappen, waardoor ‘the triggering of general war can occur whether we intend it or not’ (blz. 108).

12. Vergelijk I.F. Stone: In a time of torment, London 1968, blz. 100.

13. Deze gegevens zijn ontleend aan I.F. Stone's Bi-Weekly van 30 november 1970.

[p. 151]

makkelijk op weerstand zou zijn gestuit. Dáár weet men niet meer wat men doet, hier weet men niet meer wat men denkt. Men kan dit militaire spraakgebruik zien als een wanhopige poging om onmenselijk handelen te kleden in neutrale, aanvaardbare terminologie, of om laaghartigheid van tactieken en strategieën te verbergen onder zakelijk klinkende woorden. ‘Strategic weapons’, ‘counter value strategy’, ‘population response’, ‘strategic or nuclear persuasion’, ‘second strike capability’ - het zijn slechts enkele voorbeelden van semantiek, die dient om het ‘denken over het ondenkbare’ mogelijk te maken, en om officiële praktijk en theorie in stand te houden ondanks nog levende morele en juridische normen. Het woord treedt hier op als masker om het onaanvaardbare aanvaard te krijgen en te houden.