De Gids. Jaargang 134

[p. 107]

G. van Benthem van den Bergh
Voetbal en kapitalisme
Gerhard Vinnai. Fussballsport als Ideologie. Europäische Verlagsanstalt, Frankfurt am Main, 1970

Het is eigenlijk merkwaardig, dat er in de maatschappijkritische literatuur tot nog toe zo weinig aandacht aan sport is geschonken. Zou dat samenhangen met het feit dat zoveel (linkse) intellectuelen dol zijn op voetballen, het heerlijk vinden om er in stadion of op de t.v. naar te kijken? Een kritiek op de sport als middel om de arbeiders van de politiek af te houden, hun vrije tijd door te brengen op een manier die overeenstemt met de behoeften van het produktiesysteem en hun kinderen te leren zich te gedragen volgens de behoeften van het kapitaal ligt toch voor de hand?

Maar hier staat het dan allemaal in een gedegen Duitse verhandeling - en Marx, Adorno, Horkheimer, Habermas, Marcuse zijn de meest geciteerde auteurs. Daardoor kan de voetbalsport van alle kanten onder vuur worden genomen, al zijn de individueel- en sociaal-psychologische onthullingen over de sport en sportbeoefening - zoals dat in de huidige fase van de links-radicale beweging betaamt - weer volledig ondergeschikt gemaakt aan meer ‘fundamentele’ verklaringen in termen van functies die het voetballen voor het kapitalistische systeem vervult.

Het is nog niet eens een volstrekt onleesbaar boekje. Vinnai heeft hard gewerkt en daardoor veel interessant empirisch materiaal bij elkaar gebracht. Maar zijn theoretisch kader deugt niet. Een historische dimensie ontbreekt vrijwel geheel aan zijn analyse. Daardoor kan het verband tussen de ontwikkeling van sportbeoefening en het proces van statenvorming en de daarmee samenhangende geweldsregulering door gewetensvorming niet aan de orde komen. Elias heeft in zijn studie ‘Over Sport en Geweld’ aangetoond hoe belangrijk die samenhangen zijn voor het verklaren van de richting van de ontwikkeling van de sport. Maar zelfs afgezien daarvan speelt de reductie van alle verschijnselen tot ‘kapitalisme’ Vinnai ook parten in zijn onderzoek van het hedendaagse beroepsvoetbal.

Het past allemaal te mooi in elkaar. De moderne sport ontstond in het land waar de industriële revolutie begon. Voetbal als massasport begon in de tweede helft van de negentiende eeuw en kon zich pas uitbreiden toen de arbeidstijd werd verkort, zodat ‘vrije tijd’ beschikbaar kwam. Die ‘vrije tijd’ mocht niet gebruikt worden op een manier die schadelijk was voor het kapitaal, dus moest een ontspanningsindustrie ontstaan om de vrije tijd te beheersen: ‘De georganiseerde voetbalsport is een deel van die industrie, die het opnemen en vast verankeren van het heersende realiteitsbeginsel dient en daardoor de slachtoffers van het vervreemdende industriële apparaat in de hand houdt.’ (bladzijde 13) Sport leert discipline en zelfbeheersing terwijl de illusie van vrijheid blijft bestaan. De aldus beheersten kunnen hun situatie daardoor niet doorzien. ‘De voetbalsport probeert de mens onverbiddelijk voor bediening van machines te prepareren, doordat hij door oefening van lichaam en geest steeds meer op een machine gaat lijken.’ (bladzijde 18) Omgekeerd doet het bedienen van machines, dat passiviteit vereist, arbeiders zich ook in hun vrije tijd onttrekken aan zelfstandige activiteit. Voetbal wordt een vorm van theater, dat door de massamedia een soort magische aantrekkingskracht krijgt: ‘Het kapitalistische produktieapparaat, als agenten respectievelijk leidersfiguren waarvan de reporters en commentatoren optreden, probeert die verslaving zo volledig mogelijk te maken.’ (bladzijde 21) Het voetballen is een winstgevende zaak geworden, bij voorbeeld doordat grote kapitalistische ondernemingen hun naam door voetbalclubs kunnen adverteren,

[p. 108]

doordat voetballers voor reclamedoeleinden of als verkopers en detailhandelaren worden gebruikt. Bovendien maakt voetbal (en sport in het algemeen) socialisatie van kinderen in het heersende kapitalistische waardenpatroon mogelijk, waarvoor de familie steeds minder geschikt wordt, omdat het kind zich niet meer met de sociaal steeds zwakker wordende vader kan identificeren. Toch schijnt vader nog wel van enig belang te zijn: ‘Het kapitalistische systeem vestigt zijn dwangmiddelen met behulp van de castratiedreiging.’ (bladzijde 68) En zo nog veel meer.

Vinnai haalt met andere woorden de hele maatschappijkritische literatuur van stal om duidelijk te maken dat voetballen een zeer belangrijk onderdeel is van de beheersing van mensen door het kapitalistische systeem. Sport maakt mannen tot masochistische, autoritaire, latenthomoseksuele steunpilaren van het kapitalisme.

Maar wacht eens even. Wordt er in de socialistische landen niet ook druk gevoetbald? Wordt daar de sportbeoefening - en vooral die in teamverband - niet nog veel sterker gestimuleerd dan in de kapitalistische landen? En is voetbal daar niet precies hetzelfde theater?

Vinnai schrijft wel ergens dat in Oost-Europa waarschijnlijk ‘soortgelijke structuren’ aanwezig zijn, maar hij houdt met dat gegeven volstrekt geen rekening bij de theoretische verwerking van zijn materiaal. Als er immers ‘soortgelijke structuren’ bestaan kan het ‘kapitalistische systeem’ moeilijk als verklaring voor vorm en verspreiding van sportbeoefening en sporttheater dienen.^1. Dat betekent niet dat daarmee alle verschijnselen en samenhangen die Vinnai beschrijft ontkracht worden. Maar het betekent wel dat zijn theoretisch model volstrekt inadequaat is. Hij spreekt ergens over ‘De door het kapitaal gestuurde trend, die men met slagwoorden als mechanisering, specialisering of burocratisering omschrijft’ (bladzijde 23). Maar dat zijn alle drie afzonderlijke, doch met elkaar samenhangende processen, die evengoed kunnen samengaan met kapitalistische als met staatssocialistische produktieverhoudingen. De processen hangen namelijk samen met staatsvormingsprocessen en met de ontwikkeling van de relaties tussen staten. De ontwikkeling van de voetbalsport kan alleen maar verklaard worden door al deze processen in hun onderlinge samenhang te bestuderen, zoals Elias dat doet. Maar Vinnai heeft niet leren denken in termen van processen met een bepaalde structuur, maar in termen van systemen en van functies, die voor de instandhouding van systemen vervuld moeten worden. Hoewel hij zwaar leunt op Marx en op de Frankfurter Schule, is zijn theoretisch model in feite het vooral in de Amerikaanse sociale wetenschappen ontwikkelde structureel-functionalistische systeemmodel, dat hij alleen heeft voorzien van een negatief voorteken. Wat de sportverheerlijkers zien als middel om mannelijke deugden als matiging, beheersing, moed, uithoudingsvermogen, energie, vastberadenheid aan te kweken - Vinnai geeft een aantal fraaie citaten van deze ideologie van de sport - zien Krovoza en Leithaüser, die Vinnai's boek van een inleiding hebben voorzien als ‘onderdeel van een systeem, dat de afhankelijke massa's steeds meer apathisch maakt, manipuleert en verbrokkelt, zodat zij nog maar nauwelijks in staat zijn emancipatiebewegingen als collectieve, klassebewuste leerprocessen te beginnen’ (bladzijde 8). Maar nu is het zo jammer dat juist het systeemdenken zoveel emancipatiemogelijkheden afsluit en het denken zozeer dwingt in een keurslijf van deterministische en reducerende verklaringen.^2. Om de monopoliseringsprocessen, waarvan Vinnai een aantal gevolgen voor de kwaliteit van menselijke relaties in onze samenlevingen naar mijn

1. Om deze moeilijkheid te ontlopen wordt soms beweerd, dat de Sowjet-Unie en de Oost-Europese landen ‘eigenlijk’ ook kapitalistische landen zijn. Zelf heb ik dat ook eens geprobeerd door de term staats- of centraal geleid kapitalisme in te voeren (De Gids, no. 1, 1970). Maar daarmee wordt het probleem niet opgelost, maar alleen weggedefinieerd.

2. Daar staat in het denken van de huidige links-radicale bewegingen vaak een even extreem voluntarisme tegenover, wanneer het erom gaat politieke acties te rechtvaardigen. Dat kan ook haast niet anders: systeemdenken moet leiden tot de idee dat alleen revolutie (= systeemtransformatie) een uitweg kan bieden. Maar hoe het mogelijk is om een revolutie te maken, als het systeem zo alles-bepalend is, daarbij staat het verstand stil.

[p. 109]

mening juist beschrijft en waardeert, om te kunnen buigen tot emancipatieprocessen, zal een betere theorie dan die van het ‘kapitalistische systeem’ met zijn systeemgedetermineerde eendimensionale mensen moeten worden ontwikkeld.^3. Voor een dergelijke meer adequate theorie van veranderingsprocessen over langere termijn zijn door het werk van Norbert Elias de grondslagen al gelegd.

3. In de hoofdstukken die Vinnai aan de psychologie van de sport wijdt, heeft hij het steeds over de zoon, de vader en de moeder. Daardoor beschrijft hij maar één socialisatieproces, dat wil zeggen hij legt niet of nauwelijks verband tussen gezinssocialisatie en de verschillende sociale netwerken waarin gezinnen verkeren. Iedereen schijnt op dezelfde manier te worden gesocialiseerd. Ook dat is gevolg van systeemdenken, wat duidelijk blijkt uit de definitie van socialisatie die Vinnai gebruikt: ‘het proces van de vorming van persoonlijkheidsstructuren, die met een bepaalde sociale structuur overeenstemmen, uit een overwegend plastische aanleg bij pasgeborenen’. Een dergelijke definitie van socialisatie maakt het verklaren van sociale verandering onmogelijk: dezelfde samenlevingsstructuur zou zich steeds moeten reproduceren.