De Gids. Jaargang 132

[p. 211]

J. Bernlef
Een gesubsidieerd isolement⁺

‘Voor het eerst krijgt de aanpassing van de kunsten binnen het totale welzijnsbeleid langzamerhand een duidelijk karakter. Het inzicht dat de kunst niet min of meer een aparte plaats moet innemen, maar in het maatschappelijk welzijn moet worden geïntegreerd, wint steeds meer veld.
Naarmate de kunst beter in de maatschappij funktioneert, zal ook de sociaal-economische positie van de beeldende kunstenaar, die daarin wordt betrokken kunnen verbeteren.’ (uit: Memorie van toelichting op de Rijksbegroting voor het dienstjaar 1970. Hoofdstuk XVI: Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk.)
‘Wij eisen principiële erkenning van het recht op medebeslissing en bepaling van het kultuurbeleid door de kunstenaars. Hieronder verstaan wij dat de kunstenaars maximale mogelijkheden worden geboden, waarbij de overheid de taak heeft door het verschaffen van materiële voorwaarden de kunsten te stimuleren.
Bij de bepaling van het kabinetsbeleid moet aan CRM een stem worden toegekend van tenminste gelijk gewicht als die van de departementen van Sociale Zaken, Financiën, Economische Zaken en Defensie.’ (Twee stellingen uit het manifest van de actiegroep B.B.K.)

Zo scherp staan de partijen tegenover elkaar in een probleem dat in wezen een politiek probleem is. Daniël de Lange heeft in een artikel in De Volkskrant van 2 augustus, getiteld ‘Cultuur wordt alleen maar door afbraak echt vernieuwd’, gezegd: ‘Wie èrgens aan de maatschappij gaat peuteren eindigt altijd met het omsleutelen van de gehele samenleving.’ Dat maakt de dialoog tussen de overheid en de kunstenaars er niet makkelijker op, zo niet onmogelijk.

Uit de bovengeciteerde fragmenten uit de memorie van toelichting blijkt de regering van oordeel te zijn dat de kunstenaars zich moeten aanpassen aan de maatschappij. Over die maatschappij zelf wordt niet gesproken. Zij wordt als feit geaccepteerd terwijl de kunstenaars haar als probleem stellen. Dat weet de regering ook best. Zij doet alleen maar alsof ze het niet begrijpt.

Het is bijna een open zaaldeur intrappen om te beweren dat de economische belangen ons regeringsbeleid in hoge mate bepalen en dat de grote bedrijven in Nederland in dat beleid een grote, alhoewel niet altijd even zichtbare, rol spelen. Het economisch denken heeft in de loop der jaren een mentaliteit gekweekt waarbinnen voor de kunst weinig plaats en waardering kan zijn omdat zij voor het merendeel van de bevolking geen nuttig effect, geen rendement oplevert. Waarom doet de overheid dan überhaupt iets aan kunstbeleid? Waarom geeft zij ‘kostbare belastingcenten’ uit aan iets dat vijfennegentig procent van het Nederlandse volk een zorg zal zijn.

+ J. BERNLEF (pseudoniem van H.J. Marsman). Geb. 1937. Redacteur van Barbarber. Publiceerde onder meer de dichtbundels Kokkels (1960), Morene (1961), Dit verheugd verval (1963), Ben even weg (1965), De schoenen van de dirigent (1966), en Bermtoerisme (1968); de verhalenbundels Stenen spoelen (1960), Onder de bomen (1963), De schaduw van een vlek (1967) en De verdwijning van Kim Miller (1969); de novelle De overwinning, het verslag van een nederlaag (1962), en de romans Stukjes en beetjes (1965), Paspoort in duplo (1966) en De dood van een regisseur (1968). Poëziechroniqueur van De Gids sinds nummer 6 van 1966.

[p. 212]

Als er werkelijk door de meerderheid geregeerd zou worden, zouden er dan ook allang geen kunstenaars meer bestaan. Dan zouden zij pas werkelijk ‘geïntegreerd’ zijn. Maar we worden geregeerd door groepen bij wie het woord kunst of cultuur iets wakker roept, zoals de bel bij Pavlovs hond.

Als men maar lang genoeg gehoord heeft dat kunst bij het leven hoort, zoals het zout bij de pap, en dat het leven zonder kunst een barre woestijn zou zijn, zoals minister Klompé onlangs in Vrij Nederland tegen Bibeb heeft gezegd, dan wordt dat vanzelf waar. De kunst heeft eeuwenlang gediend om het principe ‘ieder voor zich, God voor ons allen’ te rechtvaardigen en te verfraaien. Niet door het te huldigen, maar juist door het aan te vallen, te ridiculiseren. De kunst was en is slechts een bewijs te meer van de tolerantie van een samenleving die zelfs zo ver gaat die aanvallen te honoreren met prijzen.

Maar sinds enige tijd klopt er plotseling niets meer van. Niet alleen kunstenaars, maar alle groepen die nog niet met huid en haar aan het marktmechanisme verkocht zijn, zijn zich bewuster geworden van de manieren waarop men met hen manipuleert. En zij houden het niet langer binnenskamers. Overal wordt inspraak en medebeslissingsrecht geëist.

Bestaat er gerede aanleiding om aan te nemen dat de maatschappij op deze eisen zal ingaan? Dat zij de hand in eigen boezem zal steken?

Voor de studenten ligt die zaak aanmerkelijk moeilijker dan voor de kunstenaars. De studenten nemen in de voornamelijk economisch georiënteerde samenleving een belangrijke plaats in. Zij moeten die samenleving straks gaan leiden. De antwoorden van de autoriteiten op studenteneisen en acties zijn dan ook autoritair en intolerant. Tegen de kunstenaars treedt men aanmerkelijk coulanter op. Natuurlijk in de eerste plaats omdat zij voor de maatschappij een geringe economische waarde vertegenwoordigen, eerder het tegendeel. Maar er is nog een reden.

De steeds toenemende vertechnologisering van onze maatschappij brengt nieuwe problemen met zich mee maar ook nieuwe toekomstfilosofieën die soms de vorm van mythen aannemen. Het probleem met toekomstfilosofieën is dat zij niet meer zijn dan schaalvergrotingen van de huidige toestand. Zij zijn logisch en daarom geloven veel mensen erin. Dat ze vaak later niet waar blijken te zijn bewijst Malthus. De nieuwe toekomstfilosofieën bereiden ons voor op een wereld waarin de arbeid aan belangrijkheid zal verliezen. Machines en computers zullen het werk van arbeiders overnemen. Dat betekent dat wij de leus die jarenlang boven onze concentratiekampen maar ook boven onze scholen heeft gehangen, zullen moeten weghalen. Arbeid maakt niet langer vrij. In Den Haag hebben ze er al woorden voor bedacht. Het gaat in de toekomst om ons ‘leefmilieu’, om een ‘welzijnsbeleid’, om ‘welbevinden’.

De vrije tijd als probleem. Daarbij zouden de kunstenaars prachtig van pas komen (want zijn kunstenaars niet mensen die van hun hobby hun beroep hebben gemaakt). Ik zie het al voor me. Een geweldige zoethouderscultuur waarin de kunstenaar prachtig functioneert omdat de tweehonderd van Mertens (tegen die tijd teruggelopen tot vijftig) wel brood in dat zoet houden zien. Of je nu met mensen of machines produceert, geld blijft geld.

Dat dit geen speculaties van mijn kant zijn, bewijst de oorsprong van de eind mei begonnen B.B.K.-actie, die niet - zoals veelal wordt aangenomen - ging om een verbetering van de contraprestatie-regeling, maar om een plan uitgebroed in Rijswijk waarin de beeldende kunstenaars zouden worden ‘ingezet’ als een soort vrijetijdsbestedingsambtenaren in ruil voor een salaris. Dat men hiervoor bedankte spreekt vanzelf.

De reactie van de overheid op de actie van de B.B.K. bewijst hoe onzeker men is. Plotseling bleken allerlei zaken mogelijk waarop na jaren van praten en overleg nooit meer dan met stilte of met een afwijzing was gereageerd. Er komt een reorganisatie van de Raad voor de Kunst, meer geld voor de Nederlandse Federatie van Beroepsverenigingen van Kunstenaars, ja de minister heeft zelfs een kunstnota toegezegd.

Het verloop van de actie heeft een duidelijke tweespalt tot gevolg gehad in de kunstenaarswereld. In tegenstelling tot de studenten, die zich altijd op een concreet voor-

[p. 213]

beeld: het wel of niet functioneren van de universiteit, konden beroepen, konden de activisten van de actiegroep-B.B.K. dat niet. Kunst is geen begrip maar wat iedere individuele kunstenaar denkt dat kunst is. Dit individualisme staat activiteiten als deze voortdurend in de weg. Daar komt dan nog bij dat in een land als het onze de kunstenaars allemaal op elkaars lip zitten en elkaar beloeren als kleuters op een verjaardagspartijtje.

De activist zal zijn collega-kunstenaar die ‘alleen maar een goed schilderij, boek of muziekstuk wil maken’ onder het oog brengen dat dat zinloos is als de maatschappij niet eerst verandert. Daar heeft de activist groot gelijk in, alleen vergeet hij dat hij spreekt als een gelovige tegen iemand die toevallig hetzelfde ambacht als hij uitoefent. De activist is niet in de eerste plaats schilder, schrijver enzovoort, maar activist. Hij zal zich in de eerste plaats tot zijn gelóófsgenoten en niet tot zijn beroepsgenoten moeten wenden. Dan zal hij ook zijn betrekkelijk eenzame positie accepteren. Hij moet zich troosten met het idee dat geloof een kwestie van innerlijke overtuiging is dat niet met dwang aan anderen kan worden opgelegd.

De activist kent geen compromis. Hij vindt dat eerst alles tegen de vlakte moet voordat er gepraat kan worden. Het gevaar van deze houding heeft zich de afgelopen maanden bij de B.B.K. gemanifesteerd. Het weigeren om concreet te worden, met alternatieven te komen, onder het motto ‘leve de verwarring’, heeft een aantal warhoofden naar boven doen drijven die met een zekere demagogie het anderen onmogelijk maakten het minder spectaculaire, maar broodnodige contact te leggen waarin de vruchten van de acties geplukt zouden kunnen worden.

Ik geloof dat de kansen nu groter zijn dan ooit om de kunstenaars een beter bestaan te garanderen. Overheid en bedrijfsleven geloven in dat arbeidsloze toekomstbeeld. Of dat beeld juist is laat ik maar in het midden. Maar er is een reële kans dat zij bereid zijn een groter deel van het nationaal inkomen voor cultuur te besteden. De maatschappijverandering die de activisten voorstaan - en waar ik het van harte mee eens ben - kan nog wel wat jaartjes op zich doen wachten. In de tussentijd moeten de kunstenaars niet de kans laten liggen om hun onafhankelijkheid te vergroten.

Ik wens mij niet te laten integreren in de huidige maatschappij, maar ik wil wel geld van de overheid aannemen om als ik daar behoefte aan heb kritiek op die maatschappij uit te oefenen. En laten we bedenken dat iedere kunstenaar die zonder oog-, oor- en andere kleppen op zijn werk doet die kritiek levert. De activist zal roepen dat dat paradoxaal en karakterloos is. Vanuit zijn geloof heeft hij misschien gelijk, vanuit de realiteit gezien niet.

Nederland is geen ideale democratie, maar er zijn op het ogenblik voldoende garanties om voor een dergelijke subsidiëring op grote schaal niet al te bang te zijn.

Over die beloofde kunstnota maak ik me geen illusies. Zolang onze maatschappij doorgaat het economische belang te laten prevaleren boven woon- en recreatiegelegenheid, zolang zij een onderwijssysteem in stand houdt dat kinderen op de lagere school creatief ontmantelt, kan de inhoud niet veel meer zijn dan het smeren van steeds dikkere lagen cultuur over een passieve bevolking. Intussen kan het belang van een dergelijke nota en het daarbij behorende geld zijn dat zij de kunstenaars voorlopig onttrekt aan een marktmechanisme waarin voor hen op dit moment geen plaats is. In plaats van integratie een gesubsidieerd, en laten we hopen voorlopig, isolement.