De Gids. Jaargang 132

[p. 88]

Ontmythologisering van het socialisme
(Algemeen Handelsblad, 28 mei 1966)

Het socialisme heeft zijn grootste glans verloren: die welke verbonden is aan het nog niet verwezenlijkte ideaal. Elke idee die tot praktijk wordt, blijkt in deze realiteit iets anders te zijn dan toen zij nog zuiver conceptie en verwachting was. In zijn historisch overzicht over De linkse traditie in Europa komt David Caute tot de onvermijdelijke conclusie dat links opschuift naar rechts; regerende socialisten - ook als zij zoals in Zweden en Engeland een volstrekte parlementaire meerderheid hadden - hebben in West-Europa de grondslagen van het kapitalisme niet aangetast en zich zelfs tegen extreem-links gekeerd wanneer dit een socialistische revolutie wilde bevorderen. Het kapitalistische produktiesysteem kon zoveel materiële wensen bevredigen, dat het op dit zuiver stoffelijke gebied de socialistische dromen van de vorige eeuw overtrof. En waar het communisme, de integrale socialisatie van de produktiemiddelen dus, tot werkelijkheid werd, bleek dat elk systeem problemen met zich brengt en utopische voorstellingen logenstraft.
In de Sowjet-Unie is men bijna een halve eeuw bezig - weliswaar onder ongunstige omstandigheden, ten gevolge van het feodale karakter van het oude Rusland, een verstorende omwenteling en een vernietigende oorlog - met de opbouw van een andere maatschappij. En nu komen de Chinese communisten tot de conclusie dat de sfeer van deze samenleving ‘burgerlijk’ is, dat de sowjetvolken lijden aan ‘nationaal egoïsme’, en dat hun leiders even grote ‘revisionisten’ zouden zijn als de sociaaldemocraten. Ja, in hun uiteenzetting van 10 november noemen zij de leiders der Sowjet-Unie ‘medeplichtigen van de imperialisten’, die ‘samen met de Amerikanen de wereld zouden willen overheersen’ en... ‘een regering vormen van een bevoorrechte bourgeoislaag over het sowjetvolk’. Het is ook nooit goed. De idee is absoluut en onaantastbaar, de werkelijkheid gebroken en onbevredigend.

Wij leven in de tijd van de ‘ontmythologisering’ der religie, maar evenzeer in de periode dat eens verheerlijkte sociale verworvenheden hun heilige schijn verliezen. Zoals er een tendens is om te komen van de mythologie tot een religie zonder concrete godsvoorstellingen, zo is er in socialistische kringen een antiromantische beweging die sociale mythen beschouwt als ‘overwonnen resten van het utopisme’. Maar welk een rol hebben zulke ‘zinvolle verbeeldingen’ gespeeld! Zelfs in het marxisme, dat beweerde het utopisme te hebben overwonnen om in plaats daarvan de naaktwetenschappelijke analyse te geven. Immers: in het wereldbeeld van de marxisten was het dan toch maar zo, dat noodzakelijk en onafwendbaar uit het kapitalisme het socialisme zou moeten voortkomen. Weliswaar speelde daarbij de menselijke wil een rol. Marx had gezegd: ‘De mens maakt zijn geschiedenis, maar niet uit vrije stukken.’ Dat kon wel iedereen beamen. In zijn systeem echter werd er de nadruk op gelegd dat ook die wil door de historische ontwikkeling werd bepaald, onder andere door een ideologie en door een situatie die weer voortvloeiden uit de maatschappelijke omstandighe-

[p. 89]

den. De krachten die deze evolutie wilden verhinderen, moesten de nederlaag lijden. Als men hier niet kon spreken van utopisme, dan toch van een bij voorbaat vastgestelde en ‘voorspelde’ gelukkige ontknoping.

Aanvankelijk keerden de moderne socialisten zich in grote meerderheid tegen kerk en godsdienst, maar daarom verwierpen zij niet de aanwending van mythen, die in plaats van religieus nu sociaal van aard waren geworden. Geleidelijk werden zelfs punten van overeenkomst zichtbaar met het evangelie, vooral aangaande de ‘eschatologische’ verwachtingen. In het oorspronkelijke christendom speelt ‘het laatst der dagen’, de ondergang der bestaande orde, de komst van een duizendjarig rijk een aanzienlijke rol. In de zestiende eeuw was bij de wederdopers bij voorbeeld de prediking van ‘een nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ van de grootste betekenis geweest. Het ging dus niet om hetgeen was geweest, maar om wat moest komen.

In het algemeen verstaat men onder mythe ‘heilig verhaal’, dat een boodschap inhoudt voor de collectiviteit en ook de huidige mens iets heeft te zeggen. Zo kon Ernest Renan schrijven: ‘Wilt gij u een voorstelling maken van de eerste christelijke gemeenten, bezie dan een plaatselijke groep van de Internationale Arbeiders Associatie.’ En zo ontstond de theorie dat het socialisme twee aspecten had: het was enerzijds een wetenschappelijke ontleding der maatschappij, anderzijds een ‘zaak des geloofs’. Op dit gebied ontmoetten atheïstische en religieuze socialisten elkaar.

In zijn boek Van Christus tot Marx, van Marx tot Christus heeft Leonard Ragaz in 1929 betoogd dat ‘de sociale beweging overgaat in een religieuze beweging’ en daarom symbolen behoeft. Hendrik de Man (De psychologie van het socialisme, 1927) meende dat men eerst van proletarische solidariteit kon spreken nadat het begrip der solidariteit zelf als algemeen-menselijke verworvenheid was doorgedrongen. Dit socialistische begrip was niet de oorzaak van een ideaal, maar was er het gevolg van. Volgens hem betreft de wetenschap van het marxisme alleen het verleden: de toekomst is... geloof. ‘Er is geen wetenschap van hetgeen komt.’ Hij vindt de voorstellingswereld der socialisten eigenlijk... christelijk. ‘Wanneer symbolen ontroeringen zullen kunnen opwekken, moeten zij aansluiten bij reeds bekende gevoelsassociaties.’

Vandaar dat hij gewaagt van ‘een quasi-christelijke wereld van mythen en symbolen’, waartoe bij voorbeeld de eschatologische toekomstverwachtingen behoren. Daarbij komt de behoefte aan verering van de held, de verlosser, ‘de behoefte om dagdromen te projecteren op een figuur die door een bijzonder regiemiddel in vergroot formaat aan de arbeider verschijnt’. Ook een persoon wordt aldus tot mythe.

En wat de symbolen aangaat van de meiboom, de paasopstanding, de pinksterbijeenkomsten, de rode vlag, Marianne, het stichtelijke lied enzovoort schreef prof. C.A. Mennicke (in Sociale psychologie, 1935) dat ‘symbolen en symboolbegrippen de vormen zijn, waarin aan het massabewustzijn de waarheid wordt voorgesteld’. Inderdaad verkrijgt het woord Mythe in de twintigste eeuw de betekenis van ‘een symbool voor hetgeen zal komen’. Die betekenis heeft de nationaal-socialistische ideoloog Alfred Rosenberg voor zijn antimarxistische leer ontleend aan... het socialisme. Wanneer hij zijn rassenleer, die tot een onvoorstelbaar barbarisme zou leiden, uiteenzet, geeft hij daaraan in 1930 de naam: ‘Mythus des 20en Jahrhunderts’.

In zijn theorie was het irrationele element, het geloof aan spontane en vitale krachten (van het ‘ras’) echter veel meer onderstreept dan in het socialisme; dit immers voorspelde dat de maatschappelijke omstandigheden onhoudbaar zouden worden, en dat de grote meerderheid der mensheid juist de redelijkheid zou inzien van het socialisme.

Misschien is de term mythe als sociaal begrip het best omschreven door de Franse denker Georges Sorel in zijn syndicalistische periode, toen hij in 1907 zijn Réflexions sur la violence schreef. In die tijd was voor de radicale vakbonden het ideaal van de massa-actie de algemene werkstaking, die de weg moest bereiden voor de verlamming van de burgerlijke maatschappij en het verhinderen van een oorlog. Door het revolutionaire karakter van dit wapen zou de oude orde ineenstorten. Sorel nu verdedigde deze leuze als een doeltreffende my-

[p. 90]

the. En daaruit bleek dat hij in de mythe vooral ook een ‘heilig verhaal’ zag, dat de opstandige activiteit moest bevorderen, zoals het geloof aan de ondergang der wereld in de zestiende eeuw de wederdopers had geïnspireerd tot de gewelddadige vestiging van ‘het nieuwe Jeruzalem’ in de stad Münster. Hij zei het nogal geleerd en ingewikkeld toen hij de mythe aldus omschreef: ‘een samenstel van beelden, dat intuïtief en vóór elke maatschappelijke analyse de som der gevoelens wekt die samengaan met de diverse manifestaties van de revolutionaire oorlog die het socialisme heeft verklaard aan de moderne maatschappij.’

Sorel was nuchter genoeg om te weten dat het onmogelijk is de toekomst te kennen. Maar wel is het noodzakelijk erover te praten, er zich een beeld van te vormen dat de man van wetenschap niet anders dan een utopie kan noemen, maar dat voor de acties doeltreffend is. Dit beeld, deze mythe geeft als het ware een vóórgevoel van hetgeen zal komen en werkt ertoe mee dat daarop dan de wil wordt gericht. ‘De ervaring bewijst ons dat constructies van een toekomst in een onbepaald tijdsgewricht een grote doeltreffendheid kunnen hebben en weinig ongerief meebrengen (voor de praktische acties van elke dag, zo meent hij - A.C.) mits zulke mythen de sterkste tendensen van een volk, partij of klasse weergeven.’

Sorel was zelf een realist. Hij had de woorden van Bolland tot de zijne kunnen maken, die in zijn ‘Spreuken’ schreef dat ‘de waarheid voor de gemene man nooit begrepen waarheid is’. De gelovigen moeten zich die waarheid ‘gevoelvol voorstellen.’

Natuurlijk wijst ook Sorel op de invloed van de Openbaring, op ‘apocalyptische verwachtingen’ die de sociale utopieën hebben bevrucht. Het is merkwaardig genoeg dat zulke verwachtingen geen afbreuk doen aan praktische aanpassing aan de omstandigheden. Zelden zullen degenen die de spoedige ondergang van deze wereld aankondigen, zich nu al gaan ontdoen van hun bezittingen en betrekkingen, en in meditatie verzonken gaan zitten wachten op het laatst der dagen. Nimmer hebben de socialistische arbeiders afgezien van pogingen om meer loon en betere arbeidsvoorwaarden te krijgen en zich behaaglijker te installeren in de burgerlijke maatschappij, omdat zij vooruitliepen op de revolutie. Maar het geloof daaraan deed hen de tegenstander zien als minder machtig, ten dode opgeschreven; en de burgerlijke samenleving beschouwden zij als zodanig ondermijnd, dat zij er gemakkelijk concessies van konden afdwingen.

Sorel wijdt ook aandacht aan revoluties van het verleden. Zij hebben steeds andere gevolgen gehad dan ervan werden verwacht. In zoverre is ook hij overtuigd dat ‘er geen wetenschap bestaat van de toekomst’. Bovendien worden idealen van een opstuwende minderheid niet verwerkelijkt. ‘Men kan gemakkelijk erkennen dat de ware ontwikkelingen van een revolutie geenszins lijken op de bekorende beelden die haar eerste adepten zich ervan hadden gevormd. Maar zou de revolutie hebben kunnen overwinnen zonder deze voorstellingen?’

Geen ‘andere manier van denken’ zou de gevolgen kunnen hebben van de mythe. ‘Men moet de mythen beschouwen als middelen om op het heden in te werken. Elke discussie over de manier om ze letterlijk toe te passen op de loop der historie is van zin ontbloot. Van betekenis is alleen de totaliteit van de mythe.’

Dit houdt echter in, dat de mythe eindigt na de overwinning...

Het lijkt wel duidelijk dat het socialisme daarom thans in de fase van ‘ontmythologisering’ verkeert. Er is wel collectieve arbeid, maar weinig meer van de collectieve droom. In West-Europa is de toestand van een zekere bevrediging ingetreden van materiële verlangens, genoeg om datgene wat bereikt is niet in gevaar te willen brengen. Eerder komt de hoop tot uiting dat de kapitalistische produktiewijze nog veel grotere voordelen zal kunnen bieden aan het proletariaat, dat overigens niet meer vergeleken kan worden met de arbeidersklasse van een halve eeuw geleden. De oudere werknemers staan tegenover dit verleden in de bekende tweeslachtige houding. Wanneer zij veertig jaar geleden aan een socialistische maatschappij dachten, stelden zij zich minder welvaart voor en minder genoegens dan hun thans ten deel vallen. Maar zij zeggen een zeker heimwee te hebben naar ‘de goede oude tijd’, omdat die nog

[p. 91]

door de verwachtingen en de strijd (welke beide in retrospectief veel aantrekkelijker lijken dan ze waren) boeiender zou zijn geweest. Nu de mythen omtrent de toekomst, met alle strijdsymbolen zijn verbleekt, is hun nog één mythe gebleven, namelijk die van het verleden.

Hoe staat het met de Oosteuropese maatschappij, waarin dan de socialisatie der produktiemiddelen wel is doorgevoerd? In deze landen is het levenspeil aanzienlijk hoger dan in het verleden, de middelen tot onderwijs en ontspanning zijn in nog veel grotere mate aanwezig. Maar een aantal mythen is ook hier door de praktijk weerlegd. De eerste betreft de vruchtbaarheid van het integrale socialisme. Het is misschien nog te vroeg om daarover te oordelen, maar het is tot nu toe moeilijk gebleken een vervangingsmiddel te vinden voor het winstmotief. Dit laatste is een krachtige economische factor. Men heeft geprobeerd daarvoor in de plaats het premiestelsel in te voeren, met de ongelijkheid die in het ideale socialisme niet was voorzien. Maar ook dit stelsel werkt pas als de inspanning wordt beloond met het verkrijgen van verbruiksartikelen of een status, die ook sociale onderscheidingen zijn. Men heeft de distinctiedrang in de mens onderschat. Tot nu toe is in Oost-Europa de individuele prestatie geringer dan in het Westen. En als dit mede ligt aan fouten in de organisatie vormen ook die een tegenslag. Onnodig te zeggen dat de basiswetten van de economie in geheel Europa dezelfde zijn. Om te investeren moet het verbruik worden beperkt, en dit stijgt pas nadat het toegenomen nationale vermogen ook een vermeerdering van het nationale inkomen tot gevolg heeft.

Een andere ontnuchtering is dat de socialisatie op zichzelf niet ‘de nieuwe mens’ schept. De invloed van de maatschappelijke omstandigheden op het karakter, op de moraal en het gedrag zijn schromelijk overschat. Het ‘menselijk tekort’ wordt niet opgeheven en gemakshalve wordt dit dan maar geweten aan ‘de restanten van het burgerlijke of feodale tijdperk’. Ook het gevoel van ‘vervreemding’ (een term die een modewoord is geworden) is niet verdwenen; en zeker niet de afstand van de gewone burger tot de leiding, van de leek tot de geleerde, van de arbeider tot de technische specialist. Dat de jeugd opstandig is en moeite heeft met aanpassing aan het dwingende cultuurpatroon is al even normaal. Er zijn in het leven ingeboren oorzaken van droefheid en ‘ingebouwde gebreken’, die erin verdisconteerd moeten worden. Wij zeiden reeds: als de zuivere idee wordt omgezet in praktijk blijkt ze ‘anders’ te zijn.

Men moet verwachten dat het aantal socialistische experimenten in de wereld, met name in de minder ontwikkelde gebieden zonder wezenlijke leidende bezittende derde stand (de basis van het kapitalisme) zal toenemen. Agrarische collectieve en staatsboerderijen, gesocialiseerde industrieën, een door de staat gecontroleerde groothandel enzovoort zullen vrij stellig in nog veel meer landen tot regel worden. Maar men weet nu wel, dat - hoewel elke mechanisering en industrialisatie, alle medische en sociale zorgen ook in zulke landen een aanzienlijke vooruitgang zullen betekenen - de hemel op aarde een utopie is. Zo is ook het socialisme in de periode gekomen van nuchtere arbeid, zakelijke berekening, en van de erkenning dat elke maatschappijvorm zijn eigen problemen provoceert, en dat er elke dag moet worden geexperimenteerd.

De ontmythologisering in de godsdienstige kringen gaat samen met vermindering van het dogmatisme. Welnu, hetzelfde verschijnsel doet zich voor in socialistische gemeenschapsvormen. Het is nu in Oost-Europa heel gewoon dat men de technische organisatie bestudeert van kapitalistische concerns en begrip krijgt voor sociale psychologie wat de verhouding aangaat tussen werkers en leiders. De ideologie is niet voldoende om relaties tussen mensen bevredigend te regelen. (Zelfs niet de betrekkingen tussen staten, zoals het Russisch-Chinese conflict bewijst.) Maar bovenal gaat men inzien dat het marxisme misschien (want ook dat is betwistbaar) een bruikbare analyse geeft van het verleden, maar dat de toekomst open staat. En dat ook de socialisatie van de produktiemiddelen nog weinig zegt over hetgeen men op die basis zal en kan doen. Geen duizendjarig rijk, maar een harde taak ligt dan in het verschiet.

Het was Rosa Luxemburg die kort na het uitbreken van de Russische revolutie kritiek oefende op het standpunt der bolsjewiki, dat door

[p. 92]

een dictatuur der partij concrete en vooraf dogmatisch vastgelegde plannen konden worden uitgevoerd. Zij schreef: ‘Verre daarvan een som te zijn van klaargemaakte recepten welke men slechts heeft toe te passen, is de praktische verwezenlijking van het socialisme als economisch, sociaal en juridisch systeem iets dat volledig in de nevelen der toekomst hangt. Wat wij in ons programma bezitten zijn slechts enige wegwijzers die de richting tonen waarin maatregelen moeten worden gezocht, en bovendien zijn die overwegend van negatieve aard. Wij weten zo ongeveer wat wij terzijde hebben te stellen om de baan vrij te maken voor het socialisme. Dit zelf kan slechts evolutionair produkt zijn. Het laat zich niet bij oekaze invoeren. Het heeft een reeks machtsmaatregelen tot voorwaarde. Het negatieve kan men decreteren, het positieve niet. De opbouw is onbekend gebied, met duizend problemen. Slechts ervaring is in staat te corrigeren en nieuwe wegen in te slaan. Slechts onbelemmerd schuimend leven vult duizend nieuwe vormen, improvisaties, heeft scheppende kracht, verbetert de fouten.’

Zal weldra in Europa, in West en Oost, de mythe geheel tot het verleden behoren? Natuurlijk niet. Alleen: zij verliest sterk terrein (op het gebied van de sociaal-economische en politieke systemen) als ‘heilig verhaal’ omtrent hetgeen er zal komen. Zelfs de jongste utopie van deze aard, die van Teilhard de Chardin, zal niet lang stand houden tegen de kritische Europese geest aangaande elke ‘wetenschap der toekomst’. Hoe veelvuldig men thans ook het woord mythe gebruikt, het heeft dan een enigszins andere betekenis. Zo noemt Alfred Sauvy in zijn boek Mythologie de notre temps een mythe het beeld dat de meerderheid der mensen zich vormt van een bepaald onderwerp, terwijl dit beeld niet overeenkomt met de realiteit. Zo zijn er dus ook de mythen omtrent ‘de goede oude tijd’, de welvaart, de niet-omkeerbaarheid der evolutie, beelden die aan wensen zijn ontsproten. De meeste mythen betreffen ook nu nog personen, maar zij vervalsen evenzeer de objectieve realiteit. De politieke wereld, de showbusiness, de kunstkringen, al die mannen en vrouwen die ‘aan hun image werken’, zijn bronnen van mythen, zowel in de kapitalistische als in de communistische wereld. Het is nu eenmaal zo dat de mens de meeste belangstelling heeft voor de mens, veel meer dan voor systemen.

Maar ook deze soort van mythen werkt mee aan de ontmythologisering: door haar vergankelijkheid. De manier waarop het woord tegenwoordig wordt gebruikt, houdt reeds de kritiek in: straks gelooft niemand er meer in. Men moet zich bij voorbeeld eens voorstellen hoe funest de ontluistering van Stalins nagedachtenis in Oost-Europa was voor de mythevorming in het algemeen. De mens heeft een onuitroeibare neiging te fantaseren, en dan meestal uit wenselijkheid om de realiteit te vermooien. Maar ook het kwaad en de redeloosheid kunnen aldus aannemelijk worden gemaakt. En daarom is het goed dat telkens weer ethos en logos kunnen zegevieren over de mythos.