De Gids. Jaargang 132

[p. 93]

Het studentenverzet
Is de Welfare State een kruitvat?
(Algemeen Handelsblad, 25 mei 1968)

Op 22 maart begonnen driehonderd studenten in Nanterre (Parijs) hun ‘culturele revolutie’. Op 13 mei gaven jonge arbeiders die met de studenten sympathiseerden, in het agglomeraat der Franse hoofdstad het sein tot de omvangrijkste stakingen en bedrijfsbezettingen sind 1948. Zowel de studenten als de werknemers hebben doeleinden geformuleerd die reformistisch zijn (welke toekomstverwachtingen daarmee dan ook mochten samengaan) wat wil zeggen dat zij binnen de bestaande samenleving te verwerkelijken zijn. Het gaat voornamelijk om ‘inspraak’ en democratisering. Hoe was het dan mogelijk dat de directe, buitenparlementaire actie zulk een omvang kreeg dat zij in overeenstemming had kunnen zijn met de voorwaarden voor een sociale revolutie?

Er was een kennelijke wanverhouding tussen het bescheiden doel en de revolutionaire middelen. Er hebben zich dus een onbehagen, een onzekerheid, een wrevel en vage verbittering gemanifesteerd, die zich openbaren maar die hun eigen geneesmethoden niet kennen. Wat er gebeurde leek soms een vrolijk carnaval, dan weer een fanatieke extase. Bij politieke waarnemers ontstond onzekerheid, omdat de gebruikelijke normen van een burgerlijke democratie niet te hanteren waren. De crisis ging te diep om terstond geanalyseerd te kunnen worden. Bezien wij de eisen die op korte termijn ingewilligd zouden moeten worden (los van utopische toekomstverwachtingen) dan zijn zij stellig niet van dien aard dat zij een sociale revolutie nodig zouden maken.

De studenten verlangen medebeheer inzake programma's, leerstof, mogelijkheid tot discussies over wetenschap en politiek (‘de wetenschap kan niet neutraal zijn’) wijziging of afschaffing van het examensysteem, geen staatsinmenging in de academische autonomie. Een roep om decentralisatie, veelvormigheid der samenleving, veranderingen ‘van onderop’, aanpassing van het universitaire leven aan de democratie der toekomst.

De arbeiders hebben soms ‘autogestion’ verlangd, zelfbeheer van overheidsbedrijven en genationaliseerde ondernemingen naar het voorbeeld van Joegoslavië, maar op de verlanglijst van de vakbonden wordt bescheidener gesproken over medezeggenschap en grotere vrijheden der vakorganisaties in de bedrijven. Verder: minimumloon, kortere werktijd, eerder pensioen, betere sociale wetten.

Men zou kunnen zeggen dat het volk de rekening aanbiedt aan een samenleving die ‘vrijheid en welvaart’ in haar vaandel heeft geschreven. De Welfare State moet weliswaar allereerst een verzorgingsstaat zijn, méér gericht op collectief welzijn dan bepaald op welvaart. Maar de welvaartsmythe is gaan overheersen: televisie, ijskast, wasmachine, auto, vakantie. Ook de studenten gaan uit van fabelachtige materiële mogelijkheden der samenleving, om hen in staat te stellen niet alleen te studeren, maar ook sociaal-politieke invloed uit te oefenen zonder nog aan het produktieproces deel te nemen.

In hoeverre nu de burgerlijke democratie aan zulke verlangens tegemoet kan komen, is een kwestie van economische produktiviteit en hervorming der politieke structuur. Maar vanwaar dan de nervositeit? Er bestaat veel wrok over de ongelijke verdeling van vermogens en inkomens, paternalistische regenten (in Frankrijk met name over de ‘notabelen’) de eis ‘te gelo-

[p. 94]

ven en te handelen op gezag’. En vandaar de leuze der studenten: ‘Het is verboden te verbieden’. Men zou ook kunnen spreken van een massaal Oedipuscomplex, een opstand tegen de patriarchen. En de kreet De Gaulle assassin (of: naar het ouwemannenhuis, soms: naar het museum) moet de sociaal-psychologen vertrouwd in de oren hebben geklonken. Er is dus een algemene gezagscrisis: wie autoriteit opeist, moet dit rechtvaardigen, hij moet geloofwaardig zijn. Dit geldt voor predikers van sociale en seksuele moraal, van godsdienst en politiek. In deze tijd der toegepaste techniek moet een stelling proefondervindelijk bewezen worden.

Maar zelfs dit alles is onvoldoende om het hartstochtelijke karakter te verklaren der massabewegingen. Deze getuigen nog van iets anders: namelijk van de angst dat welvaart en vrijheid straks ineenstorten, van de benauwende vrees dat deze sociale orde met haar soevereine staten en haar modernste bewapening (van welke kleur ook) zich te gronde zal richten. En dat de volkeren zelf daartegen niets kunnen doen.

Angst en onmacht zijn diepe bronnen van onbehagen, zolang een atoomoorlog, die kan worden ontketend door een heel kleine minderheid, geenszins uitgesloten is. Van deze beduchtheid hebben bij voorbeeld de demonstraties tegen de oorlog in Vietnam getuigd: Vietnam werd tot symbool van hetgeen de mensheid veelvoudig te wachten kan staan wanneer er geen ‘culturele revolutie’ zal worden doorgevoerd in alle landen ter wereld.

Het is een verdienste van de nonconformistische studenten geweest, dat zij dit principiële feit tot uitgangspunt hebben genomen van hun kritische denken. Zij hebben het best begrepen, terwijl zij toch wensten te profiteren van de weldaden dezer samenleving, dat de innerlijke tegenstellingen onzer civilisatie zowel tot hoop als tot wanhoop kunnen leiden. De hoop kwam tot uiting in de aanwending van marxistische en anarchistische leuzen. Uit het marxistische arsenaal werden dan die wapenen gehaald die eerder in strijd zijn met het gangbare marxisme dan dat zij daarvoor karakteristiek zijn: de rechtvaardiging van de Commune van Parijs (directe democratie, federalisme, zelfbeheer) en de filosofie omtrent de vermenselijking der samenleving als overgang van ‘het rijk der noodzakelijkheid in het rijk der vrijheid’.

Het anarchisme drukte in utopische vorm beter uit wat het ideaal inhield: persoonlijke vrijheid, gezagloosheid, zelfs staatloosheid. Wat Herbert Marcuse, de Duits-Amerikaanse filosoof die zo'n invloed heeft gehad op studenten als Rudi Dutschke en Cohn-Bendit, heeft gepropageerd is karakteristiek. Hij geldt als een marxist, maar toen hij in Parijs tijdens de Marx-herdenking sprak over zijn opvattingen, werd hij door communisten beschuldigd van anarchistische denkbeelden. De door marxisten geleide vakbond, de C.G.T., staat wantrouwend tegenover de ‘klassenloze’ studenten, volgens hen ‘avonturiers en saboteurs’.

Volgens Marcuse kan men het echte proletariaat niet meer vinden in Europa, maar in Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Solidariteit daarmee getuigt van een socialistische gezindheid, en als arbeiders die kunnen opbrengen zijn zij revolutionair. Dit verklaart dat vele studenten blijk gaven van sympathie voor Mao, Ho en Castro, de leiders van ‘underdogs.’ Intussen weerspiegelde zich in de houding van deze studenten de hele crisis. Zij verwierpen de burgerlijke welvaartsideologie, voelden zich verwant aan de armen, maar wensten tevens te profiteren van de afgoden van deze tijd: welvaart en persoonlijke vrijheid. Zij zouden geen van beide kunnen vinden in China, Vietnam of Cuba, veeleer een collectieve culturele tucht. Maar ook deze dualiteit is onthullend: onze maatschappij inspireert hen niet tot een zodanige solidariteit dat deze kan voeren tot vrijwillige soberheid en verzaking. Zij menen wel die te kunnen opbrengen voor de opbouw van een andere gemeenschap of voor een guerrilla, in de hoop dat deze zin en inhoud geeft aan hun leven, of aan hun dood. Toch zou dit ideaal voor velen wel een teleurstelling kunnen zijn, omdat zij zich hebben geconcentreerd op een toenemend individualisme. Wat dit aangaat hebben de studenten reeds ontzaglijk veel bereikt. De hele geest aan de universiteiten is veranderd in vrijheidlievende zin.

Natuurlijk vindt men ook bij de arbeiders dit onbehagen, maar het is minder beredeneerd. Bijna twee maanden geleden schreef de redacteur van Le Monde, Viansson-Ponté, ‘La France s'ennuie.’ En ‘ennui’ is meer dan verveling, ook ‘spleen’, leegheid, gebrek aan doel en ide-

[p. 95]

aal. De werknemers in de fabrieken probeerden dit gevoel te verdrijven door meer ontspanning, onmiddellijke lustgevoelens, afleiding. Die hadden zij ook nodig bij de bedrijfsbezetting, toen populaire zangers en komieken hen kwamen opvrolijken. Maar de revolutionaire opwekkingen der studenten waren hun niet welkom. Bij Renault zei een van de arbeiders: ‘We willen niet het risico lopen dat die studenten onze machines onklaar maken. Die machines zijn van ons. We willen een andere maatschappij opbouwen en niet afbrekend zijn.’ Voor hen moest die nieuwe maatschappij vooral ook welvaart garanderen. De radicale ex-premier Mendès-France verweet de communisten dat zij de leiders der ‘studentenrevolutie’ eerst hebben verketterd (als anarchisten, Mao-aanhangers, Trotzkisten enzovoort) en die pas met tegenzin zijn gaan aanvaarden ‘toen bleek dat het om een uiting van massale onlust ging’. Vooral de communistische leiders van de C.G.T. (de grootste vakbond) streven echter naar de vorming van een Volksfront, een nieuwe regering met socialisten en burgerlijke radicalen.

Maar zij zouden dan op hun beurt geconfronteerd kunnen worden met stakingen, demonstraties en buitenparlementair verzet, en zij vrezen de ‘anarchistische’ tendensen in de ideologie der studenten. De vakbonden hebben de algemene werkstaking niet geproclameerd. Zij bleven voortdurend waarschuwen tegen ‘oproer’, zij spraken graag over ‘de volgende regering.’ Cohn-Bendit noemde hen ‘Stalinistische kleinburgers’, en misschien kan de socioloog Edgar Morin wel gelijk krijgen, die in Le Monde schreef: ‘Men kan zich afvragen, zelfs in geval van algemene bezetting der fabrieken, of de beweging niet weer onder controle zal komen van de officiële linkerzijde, die haar tegen het Gaullistische regime zal aanwenden. De voorhoede der studenten zal dan ten slotte bij haar opmars de vakbonden en de grote oppositiepartijen op haar weg vinden. En die zullen de beweging opslokken voor een herleving van het sociale reformisme met uitsluiting van de revolutionaire zuurdesem.’

Zo gaven de roerige studenten dus wel uiting aan hun ‘onbehagen in de cultuur’, maar hun politieke basis is smal. Toch zou een volksfront in Frankrijk niet minder moeilijkheden kunnen ondervinden dan De Gaulle... en dan de regimes in Oost-Europa. De industriële samenleving, met haar technische hiërarchie en haar gecompliceerde gezagsstructuur enerzijds, en haar opgeschroefde behoeften anderzijds, de samenleving met de stedelijke massatucht en daartegenover het ideaal der vrijheid... zij versterkt de onoplosbare tegenstellingen waaraan het leven zo rijk is. We moeten er dus in berusten dat ook de Welfare State een kruitvat is, en proberen ‘te leven met de revolutie’, die in Europa overigens principieel bezien nog niet zoveel om het lijf heeft.

De meidagen van Amsterdam (radiotoespraak, 15 juni 1969)

In de meidagen van het vorige jaar hebben de Franse studenten zoveel beroering gewekt, dat zij tien miljoen arbeiders hebben meegesleept in een algemene werkstaking die meer dan drie weken heeft geduurd en die het regime van generaal De Gaulle zwaarder heeft geschokt dan men toenmaals nog kon voorzien. Hoewel de onmiddellijke successen van de Franse meidagen niet geweldig zijn geweest, hebben ze toch geleid tot aanzienlijke hervormingen in de structuur van de universiteiten. En bovendien zijn de revolutionaire denkbeelden door de studenten uitgedragen, over de ganse wereld verspreid. Er bestaat een enorme literatuur over. Vergelijkt men met deze schokkende demonstraties, stakingen en bedrijfsbezettingen de gebeurtenissen in Amsterdam rond het Maagdenhuis, dan was hier slechts sprake van een zeer bescheiden protestbeweging. Maar ons land is klein en kleingeestig en ons volk schijnt wel vervuld van een collectief angstcomplex. Vandaar waarschijnlijk de ongewone concentratie van politie en marechaussee, de debatten in het parlement en de gemeenteraad, omdat vijfhonderd studenten gedurende vier dagen een gebouw van de universiteit bezet hadden gehouden.

Natuurlijk kan men de Amsterdamse meidagen niet losmaken van hetgeen in de internationale studentenbeweging gaande is, overal. In Berlijn was het eerder roerig dan in Parijs, zelfs in Praag en Warschau waren er studentendemonstraties, en in Latijns-Amerika vallen

[p. 96]

er al sinds jaren doden bij de masale protesten van studenten tegen dictatuur, militarisme, de heerschappij van feodale kasten en de economische kolonisatie. Kort voordat in Amsterdam het Maagdenhuis werd bezet stonden in hoger beroep de studenten terecht die in oktober enige uren het Mexicaanse consulaat bezet hadden gehouden. Ze deden dit om de aandacht te vestigen op het afstotende bloedbad dat in de stad Mexico was aangericht onder studenten die protesteerden tegen politie en legereenheden die de universiteitsstad waren binnengedrongen om vrijheidlievende stemmen te smoren. De Amsterdamse studenten die zich solidair verklaarden met hun Mexicaanse collega's, zijn nu veroordeeld tot boeten en voorwaardelijke gevangenisstraffen. Dat zijn in wezen politieke vonnissen. Waarom wekt men ons eigenlijk op solidair te zijn met het lot van minder ontwikkelde volken? Het feit dat zij arm en technisch achtergebleven zijn, houdt altijd verband met de achterlijke sociale structuur in die landen, met te veel grootgrondbezit of met de macht van heersende kasten, militaire klieken en buitenlandse exploitanten, met gebrek aan industrie en scholen. Solidariteit met de verpauperde massa's van ‘de derde wereld’ betekent altijd solidariteit met de vooruitstrevende en revolutionaire krachten die de politieke en economische structuur democratischer, socialer, moderner willen maken door het breken van de macht der nu regerende kleine minderheden. Duizenden studenten en jongeren sympathiseren met de bevrijdingsbewegingen in arme landen, en zij zijn daartoe zelfs opgewekt. Maar als ze aan die sympathie te luidruchtig en te demonstratief uiting geven, worden ze op een formalistische manier gestraft.

Maar - zo zult u zeggen - in Amsterdam ging het alleen om hervormingen aan de universiteit en daartoe werd een illegaal middel aangewend. Laten we ons echter duidelijk voor ogen stellen, dat het verlangen naar hervorming van de structuur der universiteit een uitvloeisel is, een gevolg van onlustgevoelens en van onmin met de structuur van de samenleving, nationaal en internationaal. In ons eigen land zijn allerlei krachten werkzaam die deel hebben aan de internationale toeneming van de macht van militaire leiders, aan internationale exploitatie van arme volken, aan het verdedigen of goedpraten van fascistische regimes, die zogenaamd bondgenoten zijn van de westelijke wereld. Bovendien is de inrichting van ons staatsbestel verouderd en zijn er instituten die in honderd jaar nauwelijks veranderd zijn. Het gaat dus niet in het bijzonder om die universiteit. Wat de inrichting van het hoger onderwijs aangaat: in werkelijkheid is die al veel meer gedemocratiseerd, van onderop, door docenten en studenten samen, dan met officiële structuur overeenkomt. De wetenschappelijke staf van de Amsterdamse universiteit bij voorbeeld heeft de principiële eisen van de studenten in het Maagdenhuis onderschreven. Er was natuurlijk verschil van mening over de strijdmethode en over verscheidene technische punten. Daarbij stonden de docenten van de sociale en politieke en - let u wel op! - van de theologische faculteiten het meest achter de eisen van de studenten. En ten slotte is door de wetenschappelijke medewerkers met een behoorlijke meerderheid aanvaard: de principiële erkenning van het recht om mee te beslissen - en niet alleen om mee te praten - van allen die bij de universiteit betrokken zijn, met gelijkwaardigheid van iedere stem van de deelnemers aan de algemene vergaderingen. Het hoofdprobleem voor de universitaire gemeenschap van Amsterdam wordt mischien gevormd door de regering in Den Haag. Vermeld moet ook nog worden dat de docenten alles hebben gedaan om ingrijpen van de politie te voorkomen. Zij wilden terecht de bezetting van het Maagdenhuis afhandelen als een interne universitaire kwestie, zonder inmenging van politie en justitie. In het curatorium behoren daarom geen vertegenwoordigers te zitten van uitvoerende organen van het openbare gezag en geen leden van de rechterlijke macht. De burgemeester van Amsterdam is ook als curator afgetreden nadat hij opdracht had gegeven tot het ingrijpen van de politie. Er zijn landen waar de autonomie van de universiteit en de onschendbaarheid van haar gebouwen en terreinen tot een traditie behoort, en het is jammer genoeg dat deze autonomie steeds meer wordt geschonden.

[p. 97]

In de Amsterdamse meidagen ging het wel om een democratisering van de structuur van het hoger onderwijs, maar de opstandigheid had veel bredere en diepere oorzaken. Dit blijkt ook uit de methode van de bezetting, die overigens op andere universiteiten al eerder was toegepast, zoals in Tilburg. Om niet te spreken van Berlijn, Parijs, Londen en zovele andere plaatsen. Het is duidelijk dat die bezetting niets te maken heeft met toeëigening van bezit, niet met vernieling of verstoring van het apparaat, maar dat zij een moderne vorm is van protest, zoals straatdemonstraties en stakingen dat altijd waren. Het is toch tekenend genoeg dat een gematigde democratische partij als D'66 zich met een meerderheid van twee derde heeft uitgesproken voor de toelaatbaarheid van de bezetting van een gebouw als machtsmiddel om doeltreffend overleg af te dwingen. En om dat verhaasten van een vertraagd overleg ging het hier. D'66 vindt zulk een methode zelfs gewenst als vaststaat dat bij de andere partij geen bereidheid aanwezig is tot serieus onderhandelen. Voorwaarde is natuurlijk dat geen schade wordt toegebracht aan personen of goederen, aldus deze partij. Maar de opvattingen over buitenparlementaire actie zijn nu eenmaal veranderd. Als onze democratie conservatief wordt, als de verstening en verzuiling leiden tot de vorming van kasten van mandarijnen en bonzen, van het zogenaamde establishment en de bureaucratie, dan is buitenparlementaire oppositie zelfs noodzakelijk. In Duitsland en Frankrijk is die vorm van oppositie een aanvaard begrip geworden. In de gehele geschiedenis zien we overigens dat de grote veranderingen en verschuivingen nooit door een parlement of gemeenteraad teweeg worden gebracht. Daarin worden de veranderingen ten slotte geregistreerd, altijd veel te laat, nadat de maatschappelijke verhoudingen in wezen al gewijzigd zijn. De sociale wetten zijn er gekomen na de directe actie van de arbeiders en hun klassenstrijd. Het algemeen kiesrecht is door het volk afgedwongen. Het onderwijs wordt veel te traag gemoderniseerd. De verouderde huwelijkswetten geven helemaal geen beeld van de opvattingen van het zogenaamd soevereine volk. Hoelang heeft het niet geduurd voordat crematie werd gelijkgesteld met begraven, en hoe moet er nog altijd gestreden worden voor volkomen gelijkstelling van onkerkelijken en kerkelijken, terwijl de overgrote meerderheid van het vok die allang heeft aanvaard. Een democratie ontwikkelt zich slechts ten dele binnen de vertegenwoordigende lichamen en allereerst daarbuiten.

Wat nu de studenten en jongeren aangaat: het is niet nodig alles goed te keuren wat zij doen, dat verlangen zij niet van de ouderen en zij aanvaarden hun eigen verantwoordelijkheid. Maar men moet wel begrijpen dat zij zich afvragen wat voor hen de toekomst zal brengen. Men kan niet straffeloos spelen met kernwapens en spreken van dreigende oorlogen zonder dat het probleem aan de orde gesteld wordt wat eigenlijk de zin is van het leven. In de hele wereld openbaren zich revolutionaire stromingen, omdat het onbehagen over de bestaande civilisatie steeds groter wordt. Voor de jonge intellectuelen is de kernvraag deze, of zij gedwongen zullen worden tot dienstbaarheid aan allerlei bestaande machten en belangen van heersende minderheden. Voor hen betekent democratie veel meer dan stemmen op kamerleden en partijen. Zij vragen zich af in hoeverre zij hun kennis, wetenschap en arbeid in dienst zullen kunnen stellen van het menselijk welzijn, van verhoging der levensvreugde, van de vermenselijking der samenleving, van vrijheid en creativiteit. Wat dit aangaat moet men hun gevoel voor sociale verantwoordelijkheid toejuichen. Zeker, allerlei conventionele opvattingen, dogma's, taboes en materiële belangen komen daardoor in het gedrang. Maar men kan een samenleving niet laten verstenen. Wat in Amsterdam gebeurde was slechts een onderdeel van een internationale radicale stroming. Wie daarvoor geen begrip heeft staat dichter bij het jaar 1900 dan bij het jaar tweeduizend.