De Gids. Jaargang 132

[p. 80]

Een onwaardige vlooienplaag
(De Groene Amsterdammer, 25 december 1965)

Van het bestaan der provo's werd ‘het Amsterdamse klootjesvolk’ zich bewust ten tijde van de historische verloving van prinses Beatrix en de heer Claus von Amsberg. Op de versierde boot die beiden dreef langs kale kaden en bemande bruggen dwarrelden verluchte manifesten, die getuigden van onmin met de aangekondigde schepping ener ‘nieuwe Duitse dynastie’. In de losse exemplaren van een vermaard royalistisch ochtendblad bleken tersluiks verscholen antimonarchistische pamfletten te zijn gestoken. De dader van deze subversieve publiciteit werd uit zijn waardig ambt van krantenverkoper ontslagen. En aangezien een wettig auteursrecht het vrijelijk vermenigvuldigen van verheven conterfeitsels verbood, volgde in kort geding een rechterlijke uitspraak, ter waarde van tweehondertweeëntachtig zilveren Juliana-guldens, welke een eind maakte aan de distributie van voormelde hoofse gelaatstrekken door de provoclub.

Dit alles geschiedde in Amsterdam in de zomer van het jaar 1965. Wie waren de provo's? Zij verschenen opnieuw in het rosse licht der openbaarheid toen hun eerste langwerpige tijdschrift (op de omslag rode bakstenen, en met zilveren schutblad) van hogerhand in beslag werd genomen. Dit sindsdien zeldzaam antiquarisch nummer van 12 juli bevatte, behalve een geloofsbelijdenis, de tekst van een zeer oude brochure getiteld De practische anarchist, eens vrijelijk in Nederland verkocht, doch met het veld winnen der democratie gevaarlijk geacht voor het handhaven van de openbare orde. Men kon er in archaïsche stijl weervinden de twijfelachtige formules voor het vervaardigen van knalkwik, knalzilver, dynamiet, meliniet en helse machines, zonderlinge ontploffingsmiddelen uit het voor-atomische tijdvak. Tussen de satanische paragrafen waren rode klappertjes geplakt. Een onverhoedse inval in het hoofdkwartier der provo's, gepaard met het luidruchtig intrappen van een wankele deur, deed niet alleen de Jordaan opschrikken - welke vermaarde stadswijk de eer genoot de provocatorische centrale te herbergen - maar de gehele hoofdstad.

De nieuwe Amsterdamse beginselverklaring in dit tijdschrift geopenbaard, muntte overigens uit door eenvoud. Daarbij bleek dat een kortelings gepromoveerde geleerde, dr. Buikhuizen, zijn proefschrift had gewijd aan het blijkbaar ook in de hoofdstad geboren nieuwe mensentype, de nozem, die in kleding en gedrag de samenleving provoceerde, weshalve de auteur hem ook ‘provo’ doopte. Maar Roel van Duyn, student in de wijsbegeerte, merkte dienaangaande op: ‘Wij weten dat de houding van de provo, zoals wij hem als nozemsoort kennen uit het proefschrift van dr. Buikhuizen, nog niet volmaakt is. Buikhuizen zegt: Het provocisme is geen uiting van verzet tegen de huidige maatschappij, provo's vinden hun baan niet onbelangrijk, provocisme is voor hen vrijetijdsbesteding. Wij echter propageren het provocisme als hèt verzet tegen de maatschappij, wij hopen dat de provo gaat inzien dat zijn baan hem degradeert tot een radertje in de tijdbom die deze maatschappij is, wij pleiten voor full-time provocisme. Wij willen een betekenisontwikkeling bevorderen van: provo is provocerend nozempje tot: provo is staatsgevaarlijk anarchist.’ Afgezien van het toekomstideaal ‘het paleis op de Dam te bestormen’, wordt de nadruk gelegd op de onwil mee te werken aan de nucleaire ondergang

[p. 81]

door weigering van collaboratie met de economische en politieke organen dezer samenleving, die haar ondergang zou tegemoet snellen. Het gaat om een passief verzet, waarvoor klassieke denkers als Lao-Tse en Etienne de la Boétie begrip zouden hebben gehad. ‘Wij kunnen ons geen “job” (zoals populaire carrière-jagers dat noemen) voorstellen, die niet tot doel heeft de noodtoestanden waarin wij leven te prolongeren. De arbeider produceert de minderwaardige lustobjecten waar de kapitalist desondanks zijn meerwaarde uitslaat, de ambtenaar administreert de slachtoffers der burocratie, de uitvindingen van technici en geleerden worden ogenblikkelijk gebruikt voor militaire doeleinden. De asociale provo is het enige lichtpunt. Zijn optreden is een spaak in het wiel van de vooruitgang, die zo hard vooruit davert dat hij de bom onder de rails, vlakbij, niet ziet.’

In de uitdagende stijl van dit en soortgelijke manifesten, geïnspireerd door een literatuur die het groeiende onbehagen in de cultuur onthult, bleek zonneklaar dat deze jongeren - volgens een bekend journalist een ‘onwaardige vlooienplaag’ vormende - authentieke kinderen waren van hun benauwende tijd. Geboren in of na de tweede wereldoorlog waren zij in een wereld geworpen die vloekte met de hoge idealen waarin zij waren groot gebracht. Het contrast tussen de formeel beleden menselijke waarden en de rauwe realiteit leidde tot deze vorm van extremisme. In alle landen der geïndustrialiseerde wereld moest wel de brandende vraag rijzen, tot welk een zelfvernietiging de techniek de mensheid zou voeren. De ontluistering der samenleving, sinds de eerste wereldoorlog verzinnebeeld door dadaïsten, expressionisten, surrealisten en popart, begon haar hoogtepunt te bereiken in het tijdvak van atoom- en waterstofbommen, dreigende raketten en spionerende kunstmanen, bewusteloos makende gassen en verdovende synthetische middelen, geheime afloerlenzen en verborgen microfoons der politieke politie. Wie met deze maatschappij is opgegroeid heeft zichzelf gewend aan coëxistentie met dergelijke uitwassen der beschaving. Wie zich, vol van de vitaliteit der jeugd, in zulk een situatie geplaatst ziet, heeft moeite haar te verwerken. En men behoort zich ernstig bezig te houden met de vraag wie eigenlijk provoceert: een opstandige nieuwe generatie of een onheilspellende, met de dood dreigende techniek. Heimwee naar een menselijker natuur tegenover het beeld van deze kunstmatige cultuur bleek zonneklaar uit het wilde protest.

De industrie in haar meest verbreide ‘zwarte’ aspecten werd het doelwit van jeugdige instinctieve agressiviteit. In de publikaties der anarchistische provo's moesten vele sociale kwalen het ontgelden: het militarisme, de kernwapens, de verslaving van de consument (slachtoffer van een hypnotiserende reclame), de luchtvervuiling door de fabrieken en het vergif van de autodampen. Tegenover de ‘terreur van het gemotoriseerde verkeer’ ontwierpen de fantasierijke provo's hun witte-fietsenplan, tot bevrijding der mensheid van het automonster. ‘Provo lanceert de witte fiets, in openbaar bezit, nooit op slot, het eerste gratis, gecollectiviseerde vervoermiddel. De witte fiets is een provocatie van het kapitalisties privébezit; want de witte fiets is anarchisties.’ Het voertuig zou gebruikt kunnen worden door wie het nodig heeft en moest onbeheerd weer worden achtergelaten voor andere gebruikers. Helaas kon de politie geen begrip opbrengen voor deze vondst: zij verwijderde de eerste witte rijwielen juist omdat deze onbeheerd en niet op slot stonden, zonder te beseffen in welke taboes zij gevangen zat.

In juli en augustus kwam het tot ernstige maar nodeloze botsingen. Al sinds enige jaren organiseerde de anti-rookmagiër Robert Jasper Grootveld ‘happenings’ bij het beeldje van het Lieverdje (de Amsterdamse straatjongen) aan de stad geschonken door een sigarettenfabriek. De provo's namen aan dit wekelijks terugkerende nachtelijke gebeuren deel ter wille van de vrijheid van demonstratie, het sympathieke doel en het collectieve creatieve spelelement. ‘Stille ommegangen’ breidden het protestprogramma uit. Duivelbannende maskerades, onschuldige verbrandingen van symbolen van het kwaad en geimproviseerde samenzang vonden echter geen genade in de ogen der overheid. Op 14 augustus volgden charges met de blanke sabel, arrestaties en veroordelingen. Sindsdien zijn de happenings wel op bedaarde wijze hervat, maar de provo's voelden zich ‘vogelvrij’. Onder de meest futiele voorwendselen werden zij gearresteerd.

[p. 82]

Hun anarchisme is individualistisch van aard. Het berust niet meer op het vertrouwen in ‘het proletariaat’ dat danig verburgerlijkt is. Het doet een beroep op een klassenloos ‘provotariaat’, dat zijn aanhangers vindt in alle groepen en standen der samenleving. Het wil vooral ‘onthullend’ zijn, want het verspreidt allerlei gegevens over de geheime poliie, de onmogelijkheid van de dusgenaamde bescherming der burgerbevolking in een atoomoorlog, achtergronden van figuren uit ‘monarchale happenings’. Toch is het sociale element in dit individualisme onmiskenbaar, want een duistere angst over het lot van onze samenleving, een behoefte aan de vorming van kleine gemeenschappen die bescherming bieden, de organisatie van het liefdeleven op eigen wijze zijn er nauw mee verbonden. Het ‘grauw’, de zelfgekozen erenaam, bestaat uit vrijwillige werklozen, studenten, artiesten, beatniks met revolutionaire idealen, die zich ‘desperado's en bastaarden’ noemen. En verder is het sociale utopisme, als leidraad, niet afwezig: de droom van een maaschappij waarin machines, automaten en computers de slaven zullen zijn geworden van bevrijde mensen, die ‘recht op luiheid’ hebben.

Als politieke richtlijn geldt: een minimum aan gezag, collectivisatie, decentralisatie en demilitarisatie, de schepping van autonome communes en automatie in de economie.

Wat zullen de provo's worden? Misschien ernstige intellectuelen met nonconformistische denkbeelden? Of brave huisvaders en moeders achter de kinderwagen? Wellicht levenslang onaangepaste enkelingen, verwikkeld in een ideologische guerrilla met de maatschappij? Of a-sociale zwervers? Wie weet ook kunstenaars van faam? Of verbeten politieke saboteurs? Hoe het zij, Amsterdam, deze weergaloze ‘lastige stad’, en de even unieke Jordaan zijn het schouwtoneel geworden van een Europees verschijnsel: het tastbare onbehagen in een lustnajagende maar gelukvijandige cultuur. Melodrama, zo is men geneigd te zeggen. Misschien echter: tragedie.