De Gids. Jaargang 132

[p. 76]

Ons onkuis vaderlands verleden
(Kunst van Nu, augustus 1965)

‘Een regering als de onze, die een boek als Ik Jan Cremer heeft toegelaten en niet als aanstotelijk voor de eerbaarheid - met toepassing van de desbetreffende strafwetsbepaling - in beslag heeft doen nemen, verdient eenvoudig weggejaagd te worden... Een maatschappij die ons steeds weer confronteert met de deformatie van Gods werk, met het zinloze protest van de mensen dat er altijd is geweest tegen God, met wat ik indirect het werk van de duivel zou willen noemen, zo'n maatschappij is tot verderf gedoemd.’ Aldus sprak op 26 februari de burgemeester van Gorinchem, mr. L.R.J. Ridder van Rappard, bij de opening van een tentoonstelling in zijn stad. Daar zou hij op 30 maart nog een verhandeling publiceren waarin hij zei dat de overheid tot taak heeft het ‘misleidende’ werk van ‘kunstnozems’ in het oog te houden en zo mogelijk tegen te gaan. ‘Handhaving van de openbare orde impliceert handhaving van de openbare zedelijke orde, zoals deze in het volksbewustzijn door een van ouders op kinderen doorgegeven boodschap van eeuwigheidswaarde wordt meegedragen en gecultiveerd.’

De argeloze hoorder of lezer van de citaten hierboven moet wel concluderen dat ons calvinistisch voorgeslacht strenge normen van puriteinse zeden heeft vastgesteld en dat de overheid die handhaafde. Dit nu is te enenmale onwaar voor de periode dat het calvinisme - eenmaal gevestigd in de zeventiende en achttiende eeuw - de officiële godsdienst was van de Republiek der Verenigde Nederlanden. In Genève oefende Calvijn in de zestiende eeuw inderdaad een dictatuur uit, indien men niet moet spreken van een seksueel-vijandige en van levenslust afkerige terreur. En in diezelfde eeuw hebben zijn nazaten in ons land niets nagelaten om bij het vestigen van de nieuwe orde voorschriften door te voeren die de zinnelijkheid en de begeerte naar genot zoveel mogelijk zouden onderdrukken. De behoefte aan machtsvorming gaat dikwijls gepaard met pogingen om te ‘sublimeren’, wat in dit geval wil zeggen dat de seksuele drift moet worden omgezet in machtsdrift. Ons voorgeslacht heeft er afstotende vormen van huichelarij, aanbidding van het geld en morele hardheid mede aan te wijten. Maar nadat het regime eenmaal was gevestigd, braken zinnelijkheid en wellust, zij het verminkt en zelden gecultiveerd, op gewoonlijk platte manier door.

Met name in de tweede helft van de achttiende eeuw had de Republiek de reputatie een soort Sodom te zijn, in vergelijking waarmee de huidige Walletjes een fatsoenlijke tak van nijverheid vormen. De zedenschilderingen van die tijd - niet het minst in beschrijvingen van vreemdelingen, zoals Casanova - onthullen niet alleen weerzinwekkende armoede bij ongeletterde massa's, drankmisbruik (ook van vrouwen), omkoperij en willekeur, maar tevens seksuele zeden die spotten met de officiële moraal. Patroons misbruiken herhaaldelijk dienstmeisjes, getrouwde vrouwen zijn met vreemde mannen de cliënten van huizen waar ‘rendezvous’ wordt geboden. Daarvoor waren er herbergen met ‘chambres séparées’, en wafelbakkerijen die (evenals de kermiskramen) afgesloten vertrekken voor elk paar hadden. Ontstellend was de gewone prostitutie, op straat, langs de bermen, in herbergen en bordelen. En wat

[p. 77]

deed de overheid? Haar dienaren profiteerden ervan.

In deze tijd bloeide een naturalistische, ‘zwarte’ literatuur, die de latere romans van Zola in de schaduw stelde. Zij was geïnspireerd door tal van buitenlandse voorbeelden, zoals de Spaanse schelmenromans, de Italiaanse obscene verhalen en verzen - naar de traditie van Aretino, die ook een goede bekende moet zijn geweest van Casanova - en de Franse libertijnse ‘contes’. Zij zijn echter niet ‘hoofs’, maar ‘plat’, dat wil zeggen veeleer in de trant van Jan Cremer dan in die van Casanova. Deze laatste heeft een keurig taalgebruik, hij noemt de geslachtsdelen en de vele variaties van de seksuele daad met duidelijke maar eigenlijk overdrachtelijke namen. Zulk een cultuur is aan onze vaderlandse kroniekschrijvers zelden eigen.

Verfijnd schijnt ook de beoefening der seksualiteit niet te zijn geweest: een verhandeling als de Kamasoetra zou volkomen vreemd zijn geweest aan de Hollandse sfeer.

Een van zulke zedenschilderingen is dit jaar herdrukt en grotendeels in onze spelling overgebracht: De ongelukkige levensbeschrijving van een Amsterdammer. (H.J. Paris, Amsterdam) De autobiografie, al of niet authentiek, geeft een goed beeld van onze achttiende eeuw. Wat het letterkundige genre aangaat moet de auteur wel zijn beïnvloed door de reeds genoemde buitenlandse voorbeelden. Realistisch worden drankmisbruik, corruptie, kwakzalverij, hoererij, overspel en dergelijke ‘deformaties van Gods werk’ onverbloemd aan de kaak gesteld. De sociale kritiek is bitter, het anticlericalisme duidelijk, antijoodse gevoelens en antifeminisme komen erin tot uiting. Men kan gerust spreken van de ontluistering van een mythe omtrent de christelijke deugdzaamheid van onze voorouders. Ironie en humor ontbreken niet, hoewel het lachwekkende eerder een produkt is van sarcasme.

Een puritein uit de achttiende eeuw heeft toen misschien ook wel getoornd tegen zulke publikaties. Maar van enig verbod van de zijde der overheid is niets bekend. Evenmin was dit het geval geweest met een uitgave in vier deeltjes (pocketbooks die volgens de uitgever ‘in een bequamer bandje vallen en beter in de zak dienen’) met Koddige en ernstige opschriften, te Amsterdam gedrukt bij Jeroen Jeroensz in 1709. In gebrekkige stijl en rijmpjes wordt hier volkswijsheid aan de man gebracht, aangetroffen op luifels, winkelramen, wagens, glazen, uithangborden, tabaksdozen en dergelijke. Preutsheid was er vreemd aan. In het exemplaar dat ik raadpleegde heeft later (waarschijnlijk in de negentiende eeuw) iemand getracht allerlei seksuele passages met inkt te bedekken. Na hem is het een nieuwsgierige bezitter gelukt verscheidene daarvan weer aan het licht te brengen, zij het ten koste van bruine vlekken.

Aan de schuttingwoorden die verband houden met urine en ontlasting, de faecalische versjes, de ontboezemingen van een ‘secreet’ over aanzien en activiteit van der mensen achterwerk, heeft niemand zich gestoten. In dit genre biedt de modernste naturalistische letterkunde een bleke imitatie. Het ‘geduldige kakhuis, zetel van het menselijk bakhuis’, zit vol woordspelingen, zoals: ‘Maar of je kakt of schijt, ik heb de schijt daarvan.’ Uitermate populair zijn scheten of veesten, zoals in het werk van Rabelais. Op een schildwachthuisje las men: ‘Toen van nagt hier op wagt Jan Losgat een scheet gaf, de schildwagt royaal riep: corporaal, neemt deze man het woort af.’ Op het secreet van een boekdrukker: ‘De een drukt met profijt, en d'ander wert het met drukken quijt.’ Een leerjongen ziet zijn gehate patroon in het gat van de deur staan en roept: ‘Had ik zo een meester in mijn gat, ik scheet hem in het vuilnisvat.’ Aan dergelijke opschriften, vooral als zij geïllustreerd waren, hadden de nazaten van Cats, Brueghel en Jan Steen een onmetelijk plezier.

Een tweede categorie heeft betrekking op sociale misstanden en misdrijven. Men is voor of tegen de Oranjes, betreurt of billijkt (nog na zoveel jaren) de moord op de gebroeders De Wit. Wij citeren verder enige oordelen: ‘Mijn voorhuis is vol spek, en 't varken voor de deur: menig jonker is een gek, menig varken een sinjeur.... Wij broeyen in geen koninkrijk, maar in een vrije republijk, om aan den mensch te toonen, dat in de regte middelmaat veel meer heil en kunst bestaat als in de goude troonen.... 't Gaat zus of zo te werk, de kroeg is altijd nader als de kerk.... Hier leit begraven Floor, apteker en doctoor, in gierigheyd en woeker en vont men nooit geen kloeker.... Gelijk de

[p. 78]

vinken zitten te quinken in het velt, zoo staan de papen ook te gapen naar het gelt.... Geen zo vreemd’ of vuyle daad of zij heeft haar advocaat.... Hier in der aarde bij de sware mollen leid een ontfanger van verscheide tollen: is de ziel in den hemel zo is alleding wel, want daar waren er veel die hem wenschten in de hel.... Den hemel wint men door gewelt of is te koop door kragt van gelt.... Den Haag is een verduivelt nest, elkeen hoereert of steelt om 't best.... De gunst van 't Hof zeer ligt verkeert, want 't waait er zo de prins begeert.’

Overvloediger evenwel zijn de opschriften die betrekking hebben op vrouwen, het huwelijk het seksuele leven. De versjes zijn meestal ‘schuin’, zij hebben een dubbele betekenis. Soms worden weliswaar geslachtsdelen met name (en plat!) genoemd, en zij zijn dan meer geschikt om in een moderne roman dan in een artikel te worden opgenomen.

Meestal echter bewijzen de auteurs dat zij de erotische symboliek lang vóór Freud hadden ontdekt en toegepast. Het thans zo ‘populaire’ woord voor de geslachtsgemeenschap (neuken, dat eigenlijk duwen betekent en in die zin ook in Vlaanderen wordt gebruikt) komt zelden voor. Wel: naayen, rijden of berijden, vogelen, veugelen, pijp roken, schieten, vissen, hengelen. Voorwerpen die de vrouwelijke sekse aanduiden zijn onder andere: een geopende mossel, een koffieboon, een mond. Zinnebeelden van manlijkheid zijn: neus, pijp, spies, kaars, zaad, zak (het kerkezakje met de lange steel!) terwijl allerlei onfijne grapjes worden uitgehaald met woorden als kloten (ballen), bruidsschat en bruidsgat. In een kwade reuk stonden strijksters en stijfsters, blijkbaar overdrachtelijke namen voor prostituees.

Op tabaksdozen vond men dubbelzinnige afbeeldingen, bijvoorbeeld van een heer met een vis en een dame met een vogeltje of een mossel, en verklarende rijmpjes. Soms een oosters tabaksblad en een pijp, en dan: ‘Juffrouw, dat is een oriëntaaltje, niet? Ja, heer den toeback is goet maar jou pijp en deugt niet.’ Een oud volksgeloof wordt aldus weergegeven: ‘De man toont aan de neus, zo ook de mond aan 't wijf, hoe d'een en d'ander is gestelt aan 't onderlijf’.

Het antifeminisme openbaart zich als wantrouwen in de kuisheid der vrouwen (de kuise Suzanna's bestaan niet meer) en in aanbevelingen om vrouwen die de broek aan hebben, dat kledingstuk uit te trekken. Of aldus: ‘Hoe kan een jonge vrouw een out man zoo bedriegen, een ander maakt het kint en hij moet zitten wiegen.’ Van soortgelijke aard: ‘Jans wijf die is de stad van Troyen zeer gelijk, zij wordt geduriglijk bestormt van arm en rijk, en kan nauw rust bekomen, maar wordt altans door kragt van mans als Troyen ingenomen.’ Een uithangbord van een herberg die de Wildeman heette: ‘Als de wildeman zijn spies op heeft, staat het heele vrouwenbosch en beeft; vreest daarom niet, o vogelaar noch jager, maar neemt alles waar, gelijk ik die 's morgens vroeg en 's avonds laat ontsluit mijn kroeg, voor tinkelbroers van 't edel nat en snuffelaers van Venus' schat.’ Een geheim bordeel was hieraan kenbaar: ‘Hier stijft men, hier strijkt men, hier leyt men vlak om gelt.’

Talloos zijn de dubbelzinnigheden in verband met paardrijden. Bijna lieflijk is daarentegen het luifelschrift van een zaadverkoper: ‘Hier verkoopt men veelderlei zaat, om in de aarde te zaayen daar vrugt uit ontstaat tot onderhoud voor 't menschelijke leven. Doch 't best zal ik mijn wijf zelf in haar tuintje geven.’

Indien men deze ‘volksliteratuur’ uit de achttiende eeuw overziet, vraagt men zich af wat voor nieuws het hedendaagse realisme biedt, met zijn faecalische en erotische toespelingen of platheden. Maar onze voorouders schreeuwden toen niet meer (of nog niet) om censuur. Men verkeerde in het eindstadium van een civilisatie die steeds wufter was geworden. Met de Franse tijd, de nieuwe burgerlijke discipline en het calvinistische Reveil, trad echter in de negentiende eeuw opnieuw het puritanisme naar voren. Geleidelijk vindt dan de verburgerlijking plaats, althans in de taal, nadat de derde stand zijn normen heeft weten door te voeren.

Zowel de calvinistische als de Franse revolutie (van de zestiende en het einde der achttiende eeuw) heeft geleid tot strenge fatsoensopvattingen, die in een later stadium hun kracht begonnen te verliezen. Is eenmaal een regime grondig gevestigd, dan begint ook geleidelijk zijn

[p. 79]

tucht te verminderen doordat het teleurstelt en allerlei onlustgevoelens verwekt, die zich driftmatig openbaren.

De verschijnselen waartegen mr. Ridder van Rappard zo toornt zijn vrij normale symptomen van zulk een crisis, zulk een uitdaging aan een cultuurpatroon dat velen onbevredigd laat. Er is geen reden dan om censuur en ingrijpen der overheid te roepen, en nog minder om het te doen voorkomen alsof ‘eeuwigheidswaarden’ van een voorgeslacht hiermee worden afgebroken. Ook die zogenaamd calvinistische voorvaderen hebben hun Jan Cremers gekend bij de vleet.