De Gids. Jaargang 132

[p. 66]

Mexicaans spel van leven en dood
(Algemeen Handelsblad, 18 februari 1961)

De basiliek van Guadalupe, nu een buitenwijk van de Mexicaanse hoofdstad, is zoals immer overvol. Hier wordt in het bijzonder de Heilige Maagd vereerd, de beschermster der natie. Met banieren marcheert een delegatie binnen uit een fabriek die vijfentwintig jaar bestaat, en men komt Onze Lieve Vrouwe danken en haar zegen afsmeken. De preek is gewijd aan de patroons en de arbeiders. Tallozen schuifelen intussen langs de beelden, de glazen kisten met heiligenfiguren van was en de relikwieën. Zij knielen, zij werpen wat geld in een bus, en vooral: zij raken alles aan wat hun gewijd lijkt. En nadat zij aldus de hand in contact hebben gebracht met wat voor hen heilig moet zijn, strijken zij over hun hoofd of hals of borst, of over het gelaat van hun kind, kennelijk om boze krachten te bezweren. Enige analfabete Indianen, die niet weten dat het reusachtige beeld waar zij voor staan een gans niet heilige paus der vorige eeuw voorstelt, bestrijken het evengoed. Een welwillend maar profaan heer waarschuwt ons tegen zakkenrollers. Wanneer wij de basiliek verlaten nadert in het zonlicht alweer een andere delegatie met vlaggen. Doch over het plein kruipen op de knieën ook wel tien mannen en vrouwen langzaam naar de kerkpoorten. Een zielig oud vrouwtje - wie weet hoezeer zij lijdt - is vergezeld van haar zoon, die matjes bij zich heeft. Hij spreidt er telkens één voor haar uit, zodat zij niet op de harde stenen behoeft te kruipen, en neemt het matje weer op dat zij achter zich heeft gelaten. Zij schuifelt als een trieste, donkere menselijke slak over het enorme van licht stralende plein.

Dat is één der meest imponerende indrukken van Mexico. De andere is de herinnering aan de heidense oude culturen. Tot de piramiden, die beroemd zijn, behoren niet alleen die van de Maya's in het zuiden, doch tevens die van voorhistorische Indianenstammen in het centrum des lands, op de hoogvlakte waar Mexico-Stad ligt, en slechts vijftig kilometer daarvan verwijderd. Met name Teotihuacán, de ‘Stad waar de goden wonen’, is belangwekkend, omdat de Azteken, toen zij in de veertiende eeuw de opperheerschappij hebben verworven over dit gebied, de piramiden reeds aantroffen als verlaten monumenten van Indianen, die zoals zij uit het noorden waren gekomen.

Het staat wel vast dat de Tolteken aan de Azteken - en ten dele ook aan de Maya's - hun cultuur hebben overgedragen. Doch de piramiden van de Zon en de Maan en de ruïnes van een oude tempelstad schijnen nog ouder te zijn. Wel zijn zij gewijd aan de Godheid die groot en beroemd is geworden door de Azteken, de ‘gevederde slang’, Quetzalcoatl.

In Azië, vanwaar deze Indianen afkomstig zijn, is de slang steeds een zinnebeeld geweest van eeuwigheid en wijsheid. Hier was hij gesierd met de bekleding van vogels, die de hemel beheersen. Het wapen der Azteken was een arend, gezeten op een cactus, met een slang in de bek. En een der tempels van Teotihuacán bevat nog een prachtig bewaarde gevel met gevederde slangekoppen en maskers van de evenzeer vereerde Regengod.

Toen Hernán Cortés en zijn Spanjaarden van de kust naar de hoogvlakte trokken en zij na felle en wisselvallige strijd de hoofdstad bereikten en ten slotte veroverden, hebben zij er

[p. 67]

naar gestreefd alles te vernietigen wat aan het heidendom herinnerde. Op de puinhopen van de oude tempelvesting bouwden zij de ‘Zócalo’, het centrum van Mexico-Stad met de kathedraal. Niet ver vandaar ziet men thans de opgegraven fundamenten van een der tempels, terwijl het kleine museum ernaast een fascinerende maquette bevat van de tempelstad, zoals deze eens moet zijn geweest.

Bewaard gebleven is onder andere ook de slechts licht beschadigde kolossale kalendersteen, in de vorm van een rad. En hetgeen verder is gevonden maakt het mogelijk zich een vrij goed beeld te vormen van de oude religie. Men heeft ontdekt dat veel ervan bij de kerstening bleef voortleven in christelijke vormen.

Een der meest tekenende elementen is de rol welke de dood in deze godsdienst vervulde. Aan het einde van elk jaar, en hoeveel meer nadat een eeuw (bij hen een periode van tweeenvijftig jaar) was verstreken, maakte doodsangst zich van de Azteken meester. Zij vreesden de ondergang der wereld en rouwden, of zij brachten ontelbare mensenoffers om de goden te verbidden. Ook hun christendom heeft een macaber element. Vooral met Allerzielen, wanneer de Indianen aan de dis een zetel openlaten voor een gast uit het dodenrijk, de graven op de kerkhoven onder bloemen bedelven en zelfs levensmiddelen aanbieden aan de gestorvenen. Dan eten zij ‘dodenbrood’ met gebak als beenderen van een skelet, terwijl in allerlei vormen geraamten worden verkocht en terwijl dansen met maskers, die doodskoppen verbeelden, veelvuldig voorkomen.

De Aztekenvorsten verbonden aan deze religie een wijsbegeerte van het ‘pluk de dag’. Bewaard gebleven is een vers waarin jonge vrouwen die bloemen droegen hun keizer en zijn hovelingen toezongen:

Vergeefs grijpt gij de taponaztli-bloesem,
en werpt gij bloemen, handenvol.
Zij zullen dorren.
Wij zingen een nieuw lied, de jonge bloemen
in onze handen. Verheugt u, vrienden,
laat droefenis ons hart ontvlieden.
Dat niemand zich aan smarten overgeve,
dat niemand zijn gedachten dwalen laat.
Hier zijn de bloemen, hier rijke zangen.
Laat ieder daarin vreugde vinden en
laat de smart ons hart ontvlieden.
O, vrienden, deez' aarde is ons slechts geleend.
Verlaten moet men eens de schone zangen,
van mooie bloemen afscheid nemen...

Maar de angsten hebben de gewone Indianen herhaaldelijk verlamd, en toen zij het christendom hebben moeten aanvaarden, hebben zij de bescherming, welke zij eens zochten bij hun Moedergodin Tonantzin, afgesmeekt van de Moeder Maria van Guadalupe. Hier verscheen volgens de legende aan een eenvoudige Indiaan, op 12 december 1531, Onze Lieve Vrouwe, die hem de wens te kennen gaf dat hier een kerk zou worden gebouwd. Zij droeg hem op, bloemen te plukken en die in zijn schouderdeken, de ‘sarape’, naar de bisschop te brengen. Toen de man voor de kerkvorst de doek ontplooide, verscheen daarop de beeltenis van de Maagd, zoals de Indiaan haar had gezien: als een donkerkleurige Indiaanse ‘Mamacita’.

Elk jaar trekt uit Querétaro, tweehonderdzestig kilometer van de hoofdstad, een lange stoet naar de basiliek. Het laatste gedeelte leggen de deelnemers barrevoets af en ten dele op de knieën. Doch elke dag kan men op het voorplein de hulpbehoevenden aantreffen, die zich kruipend naar het hoofdaltaar met de hoge kaarsen begeven.

In de koloniale tijd zijn kerk en staat onlosmakelijk verbonden geweest: de ‘conquista’, de verovering, was een enorme bekeringscampagne. Met welk een hartstochtelijke ijver en ten koste van hoevele voortijdig afgebroken levens van dwangarbeiders de monumenten van het nieuwe geloof zijn verrezen, kan men het duidelijkst constateren in Cholula, op de weg van de hoofdstad naar Puebla.

In Cholula troffen de Spanjaarden evenvele piramiden en tempels op heuvels aan als het aantal dagen van het jaar. En in de plaats van elk dezer heiligdommen bouwden zij een kerk. Als men door de akkers en de bebouwde kom van de gemeente rijdt, ziet men de kerken overal verrijzen, en geen kleine: de meeste met twee torens en een koepel.

Ontelbaar schijnt ook het getal van de bede-

[p. 68]

huizen in Puebla, waarvan er verscheidene een rijkdom en verfijning van diverse barokstijlen tonen, welke inderdaad zou doen vermoeden dat de stad in letterlijke zin ‘gouden tijden’ heeft gekend.

Doch juist in Puebla wordt men herinnerd aan de felle conflicten tussen kerk en staat welke Mexico heeft gekend. Reeds in 1857, na de revolutie waarvan Benito Juárez (een rasechte Indiaan) het zinnebeeld was geweest, was een grondwet opgesteld die tot onteigening zou moeten leiden van het grootgrondbezit (vooreen derde in handen van kerken en kloosters), tot scheiding van kerk en staat, invoering van godsdienstloos onderwijs en het burgerlijke huwelijk, terwijl het nonnen en monniken vrij zou staan de kloosters te verlaten. Tijdens het regime van Porfirio Díaz werd aan deze bepalingen niet de hand gehouden, integendeel.

Doch na de revolutie, welke in 1910 tegen Díaz uitbrak, werden in de grondwet van 1917 dezelfde en nog krachtiger antiklerikale paragrafen opgenomen. Ongeveer tien jaar later brak bijna een contrarevolutie uit ten gevolge van het doorzetten van de bepalingen der constitutie, die onder andere inhielden: onteigening van het grootste deel van het grondbezit der kerk; onthouding van staatssubsidies aan geestelijken of religieuze scholen; verbod voor priesters zich in ambtsgewaad op straat te begeven; ontbinding van de kloosters.

Er kwam een tijd dat de priesters weigerden de mis te lezen en dat zij de kerken sloten; dat tegenstanders van de revolutionaire regering trachtten gelovigen te bewapenen; en dat de grondslag werd gelegd voor de rechtse klerikale partij, die nog immer bestaat en die de principes der omwenteling verwerpt, hoewel zij daarmee ten slotte weinig succes heeft gehad.

In Puebla nu is het vroegere klooster van Santa Mónica ingericht tot museum, en de gids laat geen twijfel aan de officiële mening over instellingen van deze aard. In strijd met de bepalingen van de grondwet (die, terloops gezegd, de laatste twintig jaar maar weer ten dele worden gehandhaafd en herhaaldelijk openlijk worden ontdoken) was dit klooster na 1917 niet opgeheven, omdat het in het geheim bestond.

Pas in 1934 ontdekten detectives dat hier in het verborgene tientallen nonnen leefden in zalen en kamers achter een kerk. De geestelijkheid en ingewijde families in de belendende woningen zorgden voor voedsel, verschaften aan de religieuze gemeenschap arbeid en geld, en nimmer na het uur van de opneming konden de nonnen meer de kloosterruimten verlaten. Voor de wereld bestonden zij niet meer, in letterlijke zin. Zij begroeven in nissen van een muur haar eigen doden, die ingemetseld werden.

Geheimzinnige ceremoniën, zelfkastijding, het somtijds dragen van een doornenkroon en een hard leven binnen de muren, waardoor slechts enige geheime gangen naar de besloten vertrekken leidden, werden enige eeuwen gehandhaafd, totdat de republiek daaraan een einde maakte. Het klooster bevat een aantal schilderijen, gobelins en kunstvoorwerpen van waarde.

Het is intussen niet meer zo, dat de ongetwijfeld diepe, hoewel soms bizarre vroomheid kan worden gemobiliseerd als een politieke kracht welke het regime bedreigt. De klachten van de klerikalen zijn vrijwel dezelfde als die van de linkse revolutionairen, namelijk dat het systeem is gedegenereerd en dat de politieke leiders hun ambten opvatten als winstgevende posities in een onderneming van de regeringspartij. De corruptie is geleidelijk toegenomen.

Vooral het regime van Miguel Alemán (1946-'52) is berucht geworden. Er is toen zeer veel gebouwd - onder andere de kostbare universiteitsstad, waarin de ex-president wordt geëerd met een enorm standbeeld, dat bedenkelijk veel lijkt op dat van Stalin en dat boosaardige lieden verleden jaar hebben trachten op te blazen - en nooit is er zoveel aan de strijkstok blijven hangen. Een aanzienlijk deel van de staatsuitgaven vloeide als provisie en in de vorm van steekpenningen in de zakken van de talloze ‘clans’ die de functies onder elkaar verdeelden. De bankbiljettenpers was geduldig, en na deze president moest zijn opvolger, Ruiz Cortines, overgaan tot devaluatie van de peso. Hij was een conservatief en onpopulair man, die bovendien met zijn holle ogen en benig gelaat veel weg had van de lugubere filmheld Lon Chaney.

Steeds meer beginselen van de grondwet van 1917 raakten in het vergeetboek. Het grondbe-

[p. 69]

zit moest beperkt worden tot honderd of honderdvijftig hectaren. Doch wie politieke protectie genoot kon wel weer een hacienda bezitten van duizend hectaren, door een aantal ‘rancho's’ op naam te zetten van vrouw, kinderen, neven of nichten, en die landerijen samen te bundelen. In de dorpen moest de opbouw worden bevorderd van ‘ejidos’, collectivistische bedrijven op basis van dorpscommunes, die vóór de Spaanse tijd wel bij de Indianen hadden bestaan: zij raakten in het vergeetboek. De basisindustrieën zouden staatsbezit moeten zijn: na de nationalisatie van de olieondernemingen door president Cárdenas in 1938 nam het aantal mijnen, fabrieken en openbare diensten in privé-bezit echter snel toe. En hoewel op technisch, industrieel, medisch en sociaal terrein toch wel steeds van aanzienlijke vooruitgang sprake was, namen de tegenstellingen tussen arm en rijk toe, vooral ook door het hoge geboorteoverschot, waardoor de bevolking elk jaar met drie procent groeide. Het aantal analfabeten, de krottenwijken rond de steden, de achterlijke toestanden in vele provincies en de werkloosheid begonnen oorzaken te worden van opstandigheid.

Generaal Cárdenas, de ‘sterke man’ op de achtergrond, heeft de reputatie de meest linkse president te zijn geweest en nog de leider te zijn van de radicale vleugel in de regeringspartij. Indien hij jonger zou wezen (hij beëindigde al ruim twintig jaar geleden zijn presidentschap) zou uit hem wellicht een Mexicaanse Fidel Castro hebben kunnen groeien. Zijn rol lijkt echter uitgespeeld.

Tijdens het bewind namelijk van Ruiz Cortines heeft een deel van de legerleiding, verontrust over de sociale ontevredenheid en geneigd concessies te doen aan een socialistisch nationalisme, aan Cárdenas voorgesteld zich aan het hoofd te plaatsen van een ‘junta’, die de president zou vervangen. Toen heeft Cárdenas geweigerd, uit onzekerheid aangaande het resultaat. Doch in het voorjaar van 1960 begon hij zelf een aantal generaals te polsen om de tegenwoordige president López Mateos af te zetten. Ditmaal mislukte de toeleg doordat de president binnen de partij en het leger zijn aanhangers wist te mobiliseren. Wel echter deed de president opmerkelijke concessies aan de revolutie. Hij verklaarde onverwacht (waarvan toen, in het voorjaar, slechts weinigen de achtergrond begrepen) dat hij de uiterste linkerzijde der partij vertegenwoordigde, doch ‘binnen de wet’; dat hij nog in 1960 alle elektriciteitsbedrijven tot nationaal bezit zou maken; en dat tijdens zijn regime een begin zou worden gemaakt met het scheppen van volledige ‘ejidos’, dus van dorpscommunes. En bij de herdenking van het begin der revolutie van 1910, op 20 november 1960, wees hij op de radicale aard van zijn bewind.

Dat er in Mexico revolutionaire krachten werkzaam zijn is onloochenbaar. Talrijk zijn de stakingen met een sociaal en in de provincies ook vaak met een gewestelijk-politiek karakter. Het is waar dat Cárdenas (‘de enige die de Indianen in beweging zou kunnen krijgen’) uitgespeeld lijkt. Toen wij poogden hem te ontmoeten weigerde de chef van de officiële voorlichtingsdienst ons zijn adres in de hoofdstad te geven, onder het voorwendsel dat hij alleen een landgoed had in Morelia en trouwens altijd op reis was. Wij ontdekten zijn adres in Mexico-Stad toch, maar hij was inderdaad op reis, en toen hij terugkeerde moesten wij weer vertrekken. Wij misten dus een onderhoud dat belangwekkend had kunnen zijn. Maar waarschijnlijk is Cárdenas te oud om aan de revolutie een nieuwe impuls te geven.

Indien echter uit de regeringspartij zelf niet een radicale ‘zuiveraar’ te voorschijn treedt met een radicaal programma, is een ernstige omwenteling niet denkbeeldig. Fidel Castro is intussen in Mexico een betwiste figuur, die aanleiding geeft tot felle discussies. De officiële pers is tegen hem, maar de leuzen op de muren alleen reeds getuigen - afgezien van hetgeen wij hoorden over de stemming onder arbeiders, boeren en jonge intellectuelen - van sympathie voor zijn agrarische hervorming, zijn onderwijsprogramma, de nationalisatie van basisondernemingen en zijn ‘anti-yankee-complex’. Het hoeft geen betoog, dat een nieuwe revolutie in Mexico die van Cuba verre in de schaduw zou stellen.