De Gids. Jaargang 132

[p. 11]

Radenrepubliek en revolutie
(1922-1931)

De Russische revoluties van 1905 en 1917 hadden de gedachte verbreid van de raden van arbeiders, boeren en soldaten. In de Duitse omwenteling van 1918 kwam hetzelfde ideaal naar voren, soms ook verbonden met de herinnering aan de Parijse Commune van 1871. Toen in november 1918 Troelstra de mogelijkheid opperde van een Nederlandse omwenteling, gewaagde ook hij van arbeiders- en soldatenraden. Hoewel elke verwijzing daarnaar in ons land snel werd getorpedeerd, bleef de idee levendig door het tragische experiment met de Münchener Radenrepubliek. In Beieren was op 8 november de republiek geproclameerd onder leiding van de Onafhankelijke Socialistische Partij (U.S.P.D.) met medewerking van de reformistische socialisten, die echter elk radicalisme afremden. De premier Kurt Eisner, in januari 1918 tijdens stakingen in München nog beschuldigd van landverraad, paarde revolutionaire leuzen aangaande een radenrepubliek aan een machteloos opportunisme. Hij werd desondanks op 21 februari 1919 vermoord door een reactionaire tegenstander. In de periode die nu volgde, won de revolutionaire gedachte veld en op 7 april werd een radenrepubliek geproclameerd onder leiding van de dichter Ernst Toller (U.S.P.D.) met medewerking van de anarchisten Gustav Landauer en Erich Mühsam. Aanvankelijk hielden de communisten zich afzijdig, totdat zij door de vorming van linksmarxistische bedrijfsorganisaties en een rode militie in München de toon aangaven. Hun leiders waren twee in Rusland geboren of gevormde theoretici: Eugen Leviné en Max Levien.
In april werd ernst gemaakt met de socialisering van bedrijven, woningen en drukkerijen. Levensmiddelen en wapens werden in beslag genomen. Intussen echter was München - met verscheidene steunpunten daaromheen - geïsoleerd. En met behulp van de rechtse socialisten Noske, Ebert en Scheidemann, die in Berlijn reeds de Spartakus-opstand hadden neergeslagen, slaagde de ‘witte’ reactie erin ook een bloedig einde te maken aan de Münchener Radenrepubliek. Een vergelijking met de Parijse Commune drong zich op, hoewel het aantal doden (op zeshonderd geschat) aanzienlijk geringer was dan in 1871. Gustav Landauer, een aanhanger van de denkbeelden van Bakoenin en Kropotkin, werd begin mei door soldaten die hem hadden gearresteerd, vermoord. Erich Mühsam werd veroordeeld tot vijf jaar vestingstraf, hervatte daarna zijn journalistieke arbeid, werd in 1933 door de nazi's gevangen genomen en in 1934 in het concentratiekamp van Oranienburg vreselijk mishandeld en gedood. Toller overleefde de gevangenschap en emigreerde, waarna hij in 1939 zelfmoord pleegde. Eugen Leviné werd ter dood veroordeeld en in juni 1919 terechtgesteld. Max Levien ontvluchtte naar Oostenrijk en vervolgens naar de Sowjet-Unie, maar verdween daar als gevolg van de stalinistische ‘zuiveringen’ in de dertiger jaren.
De gevolgen van de Münchener revolutie waren tweeledig. Aan de ene kant vormde de uiterste reactie van de zogenaamde Thule-Gesellschaft (waarvan zes leden door de rode militie waren gefusilleerd) de kern van de latere nationaal-socialisten. Tot deze kring behoorden onder andere Rudolf Hess en

[p. 12]

Alfred Rosenberg, die later Hitler tot hun Führer verhieven. Het feit dat alle bekende leiders van de Radenrepubliek (Toller, Landauer, Mühsam, Leviné, Levien) van joodse afkomst waren versterkte hun antisemitisme en hun rassenleer. Aan de andere kant was het Beierse drama een impuls te meer voor de voorstanders van de sowjets, bedrijfsorganisaties of ‘Arbeiter-Unionen’, om de sociale omwenteling te propageren op basis van de bedrijfsbezetting en de arbeidersraden. Tegen deze achtergrond moet men de geestdrift der revolutionaire jongeren zien voor de radengedachte. Ik gaf daaraan uitdrukking in vele artikelen en verscheidene brochures, evenals in de tijdschriften Alarm (1922-1926) en Opstand (1926-1928). In 1929 begon de economische wereldcrisis, die alle tegenstellingen uitermate verscherpte en, door het veld winnen van de reactie, het geloof aan een omwenteling illusoir maakte.
Van dit geloof getuigen echter de volgende fragmenten.

De vakorganisatie boven de arbeiders.

Het kapitalisme, de staat en de kerk zijn organisaties gevormd door de mens, maar weldra aan zijn macht ontgroeid. Er wierpen zich leiders op, priesters en meesters, zij 't soms zelfs gekozenen, die een zodanige invloed kregen op de leden, dat deze onderworpenen werden. De mens schiep het godsbegrip, de rechtsorde van de staat, de moraal van de privaateigendom - en thans is hij slaaf van zijn eigen scheppingen, waaraan hij macht toekent en de zijne afstaat. Hij gelooft dat god, staat en patroon voor hem zorgen zullen en draagt hun zijn persoonlijke macht over. Daardoor wordt de mens machteloos en gehoorzaamt uit blind geloof.

Zo inderdaad vertoont zich de wisselwerking in iedere organisatie, die ‘praktisch’ arbeidt in het kapitalisme. De vakvereniging toch wordt een levensverzekering en voorzienigheidje, en zorgt voor haar leden, indien dezen althans haar gehoorzamen. Alle macht wordt afgestaan aan de leiders, en wanneer deze de werklozen hun uitkering verstrekken, worden ze met nòg grotere macht bekleed. Uitvoerders van staatswetten worden ze eraan gewoon de wil der bourgeoisie uit te voeren. Zelfs in de bedrijven komt deze slaafse dank voor verkregen ‘medezeggenschap’ uit. Toen de Delftse fabrieken van Hillen jubileerden, schonken de uitgebuite proleten geld voor cadeaus. Het federatiebestuur eerde de patroons mede! (Zie Vrije Socialist, 7 december 1921).

De bezoldigde bestuurders, in voortdurend contact met de vertegenwoordigers der bourgeoisie, zijn niet-proletariërs geworden, van hoger stand en nog groter gewicht. Hun functie in het kapitalisme geeft hun een macht over de arbeiders, die hen conservatief maakt. De organisatie, de trots van de leider, wordt een verlengstuk van het kapitalisme en een aanhangsel van de staat. Maar revolutie betekent desorganisatie, ontwrichting en vernietiging van staat en kapitalisme beide, dat wil zeggen desorganisatie, ontwrichting en vernietiging van hun organen, van de vakverenigingen.

Er is overeenkomst tussen de S.D.A.P. in 1914 en de vakorganisaties in de revolutie. Indien de meerderheidssocialisten in 1914 de revolutie hadden aangedurfd, zou hun organisatie uit elkaar zijn gebarsten. Ter wille van de organisatie moest de revolutie voorkomen worden. Evenzo is het met de in het kapitalisme ingeleefde vakorganisatie, welke een wapen zal blijken tegen het proletariaat. Door de revolutie, het bezetten van bedrijven en voorraden, worden de leiders door de proletarische zelfactie overbodig gemaakt, en met hen hun vakverenigingen, die als hinderpalen vernield zullen worden. Want evenals de partij is ook de vakorganisatie een kapitalistische groepering, en vrees voor haar ontbinding moet de leiders inspireren tot daden welke de werkzaamheid der arbeiders zelve verlammen, dus tot contra-revolutionair onderhandelen.

De revolutie zal door de arbeiders zelve, en door de arbeiders alleen worden doorgevoerd, met uitsluiting van politiekers en bonzen. Daarom verzetten dezen zich en prediken de ‘overgangstoestand’. Want ze weten wat in een brochure van de Duitse Allgemeine Arbeiter Unionen stond: ‘De omwenteling is een meedogenloos vagevuur. Niets zal evenwel het proces

[p. 13]

kunnen tegenhouden. De sterkste hindernis op deze weg zullen niet de kapitalistische machten zijn, maar die oude organisatievormen der arbeiders zelf, partijen en vakverenigingen, welke, onder het kapitalisme ontstaan, als macht boven het proletariaat staan.’

(Uit: Weg met de vakorganisaties, januari 1922)

De sociale revolutie.

Alles draait om het kapitalistisch winstgevend bedrijf. De taak der arbeiders is hiermee aangewezen. Dit bedrijf moeten zij veroveren. Niet de staat is hun vesting, doch het bedrijf is het wapen tegen die staat. Wanneer de arbeiders zich in het bedrijf verenigen, ten einde het te onteigenen en het de bourgeoisie te ontnemen - als zij door hun bedrijfsorganisaties het beheer zèlf in handen nemen - als zij gezamenlijk, door vrijwillige samenwerking en gelijke behoeften gedrongen, dit beheer regelen en de functies onderling verdelen met volkomen gelijkwaardigheid van allen - wanneer alle bedrijven van dezelfde soort zich internationaal verenigen, onder leiding der arbeiders zèlf - wanneer deze gemeenschappen plaatselijke communes vormen - dan is de grondslag gelegd voor een vrije federatie van arbeidersgemeenschappen, die zelf de produktiemiddelen in handen hebben. De natuurlijke organisatie der arbeiders is het bedrijf. Daarin heeft de bourgeoisie ze reeds saamgebracht. Dit hebben de kapitalisten steeds beter ingericht, steeds doelmatiger verbonden. Thans is het bedrijf het hoofdwapen der bourgeoisie, waarmee ze uitbuit, verslaaft en oorlog voert. Veroveren en bezetten de arbeiders het, dan wordt deze machtige organisatie hùn wapen. Dan kunnen de arbeiders produceren wat nuttig is voor de werkers, en elke onproduktieve arbeid weigeren. Dan is er geen sprake meer van rente, dividend of belasting uit de onderneming: de arbeiders leggen beslag op de volledige produktie ten bate hunner gemeenschap, die uit talloze in elkaar grijpende groepen bestaan zal, en die elkanders produkten of arbeid uitwisselen, waarbij de aantallen arbeidsuren dan de waarde bepalen zullen - gemeenschappen die, variërend georganiseerd, elkanders behoeften kunnen aanvullen.

(Uit: Anarchisme, september 1929)

Ontbinding der staten.

In elke revolutie zijn echter steeds twee stromingen te herkennen: de vernietigende en de produktieve. Eerstens toch valt de regering, wordt het gezag ontkend, het leger ontbonden, de wet verbroken. Anderzijds moet een deel der bedrijven blijven functioneren, wil het proletariaat niet verhongeren, en daaruit groeit onmiddellijk de strijd om het brood, om de voorraden, de fabrieken, de transportmiddelen, de grondstoffen. De vernietigende strekking zal haar nuttige en zuiverende werk verrichten: het niet meer erkennen van de eigendomsbewijzen en justitionele documenten - het opheffen van het staatsgezag en zijn wetten - het vrijmaken der koloniën - het ontbinden van leger en vloot - het ontwapenen der politie. Doch tegelijk begint de buitengewoon moeilijke taak om te voorkomen dat de afgewentelde bovenbouw der maatschappij deze weer parasiterend begint te overwoekeren. Welke waarborg is er dat nieuwe meesters zich niet weer verheffen - dat ze staat, leger en vloot niet weer opbouwen, het arbeidende volk weer in dienstbaarheid terugvoeren? Er is er slechts één: dat alle werkers de bedrijven bezetten en in bezit houden. Juist daarom is eenheid in het bedrijf zo nodig, omdat het bedrijf zelf de grondslag zal wezen der revolutionaire organisatie - de kern der allen omvattende gemeenschap. Daarom erkennen we geen scheiding tussen werkers en werklozen - daarom rekenen we hen allen ingedeeld bij hun bedrijven (ook al zijn ze er uitgeworpen) omdat het ook de taak is der huidige werklozen het bedrijf mee te veroveren. De enige oplossing van het werklozenvraagstuk ligt daar: in de opheffing der kapitalistische verhouding door de onteigening der produktiemiddelen... En mochten fascistische gewapende benden pogen een bedrijf terug te veroveren, dan zullen de arbeiders dit weten te verdedigen, desnoods met geweld, want het opstandige volk weet zich van wapenvoorraden te voorzien: dat leert de geschiedenis. Doch zelfs gewapend blijft de opstandeling: een arbeider, behorende bij en in een bedrijf.

Geen beroepsleger, geen staatsapparaat - slechts zichzelf en hun bedrijf verdedigende proleten. Het is echter in ons belang dat de revo-

[p. 14]

lutie zo bloedeloos mogelijk verloopt, en daartoe is het nodig de geweldsmiddelen van de tegenstander (de staat) te desorganiseren, hem alle verdedigingsmiddelen te onthouden, door deze zelf te bezetten. Het geweld wordt dan tot de kleinst mogelijke verhoudingen teruggebracht. Beter is het 't materiaal der bourgeoisie, haar wapens, te vernietigen, dan haar blinde dienaren of klassegenoten. Doel van het socialisme is niet de burgerlijke klasse uit te roeien, doch haar tot produktieve arbeid in gelijkwaardigheid met anderen terug te voeren. De revolutie dient zo menselijk mogelijk te zijn, in haar eigen belang: onverbiddelijk in de toepassing harer beginselen, maar zonder wraakzucht jegens personen. Geweldloosheid moge in de revolutie onbruikbaar zijn - een brute, stompzinnige en onmenselijke terreur als tijdens de Franse en de Russische revoluties de heersende partijen hebben georganiseerd, voert eerder tot nieuwe tirannie dan tot bevrijding, bezoedelt het socialisme evenzeer als de sociaal-patriotten het hebben gedaan in de oorlogswaanzin.

Van de eerste dag dus der revolutie dient het vraagstuk aangevat: hoe organiseren we, van onder op, uitgaande van bedrijfsorganisaties die de produktiemiddelen in handen hebben, de produktie en distributie. Staat en kapitalisme zijn gevallen, de arbeiders hebben zich verschanst in hun (desnoods gewapende) vestingen: de bedrijven. De grenzen zijn opgeheven. De groeperingen verschuiven in West-Europa. Er vormen zich nieuwe economische eenheden, die geen staten zijn, doch onderafdelingen ener internationale gemeenschap. Zoals thans reeds posterijen en spoorwegen. Na de proletarische revolutie is het waarschijnlijk dat zich langs de Noordzee een nieuwe economische federatie vormt, geheel los van de oude staatsgrenzen. De belangen van Antwerpen, Rotterdam, Amsterdam en Hamburg, van socialistisch arbeidersstandpunt bezien, vallen samen. Ze kunnen zich dus met alle andere Noordzeehavens verenigen. De Limburgse mijnwerkers kunnen gerekend worden te behoren tot het Duits-Belgisch-Frans steenkoolbekken. Brabantse en Limburgsche industrieën zullen wellicht meer toenadering zoeken tot Vlaanderen. Men kan dus verwachten dat zich nieuwe volksgemeenschappen vormen, niet tegenover doch in samenwerking met andere, gebaseerd bij voorbeeld op taalverwantschap (hoewel taalverschil geen beletsel behoeft te zijn tot vereniging) en voornamelijk gegrondvest op gezamenlijke behoeften. Zij vormen de geledingen der internationale gemeenschap.

(Uit: De revolutie die nadert, 1931)

blz. 15: Manifest van de SAJO, omstreeks 1920 (Affiche van 42 bij 62 cm.)

[p. 15]