De Gids. Jaargang 132

[p. 76]

W. van Maanen
Een Franse Timon⁺

Aan de sluier die over Shakespeare's Timon of Athens ligt is herhaaldelijk gerukt. Is het een onvoltooid stuk, is het een voorstudie voor Lear, is het eigenlijk wel van Shakespeare of maar gedeeltelijk van de meester? De laatste forse ruk werd eraan gegeven door prof. M.C. Bradbrook in haar inaugurele rede The Tragic Pageant of Timon of Athens (Cambridge 1966).

Zij beschouwt het als een ‘shew’, een experimenteel scenario voor een binnenkamers schouwspel. Het mist - volgens haar - het ‘sterke, ritmische getij, de golvende beweging glinsterend van half zichtbare, half ondergedompelde beelden’. Haar conclusie is dat Timon Shakespeare's antwoord was op zijn verhuizing naar het nieuwe, overdekte theater, waardoor het meer het karakter van een ‘shew’ of een ‘masque’ heeft gekregen. Misschien - zo vraagt zij zich af - voelde de dichter, geconfronteerd met de nieuwe eisen, dat hij zich moest herzien. Als dat zo is, dan is Timon, zo al niet Shakespeare's meest overtuigende werk, toch een werk van ‘heldhaftig pogen’.

Er zijn door de eeuwen heen talrijke en uiteenlopende interpretaties van Timon beproefd: geen daarvan is volkomen bevredigend. Het stuk is nooit populair geweest en in zijn authentieke vorm zelden opgevoerd.^1. Het mist sterke, dramatische effecten, er treden geen aantrekkelijke vrouwen in op, het moet leven van zijn hoofdpersoon, die, ondanks de vele rake dingen die hij zegt, geen grote diepte heeft. Onder de oudere commentatoren is William Hazlitt een der geestdriftigste: ‘Het heeft ons altijd toegeschenen’, zo zegt hij in zijn Characters of Shakespeare's Plays (1817), ‘dat Timon of Athens met een even intens gevoel voor zijn onderwerp is geschreven als enig ander stuk van Shakespeare. Het is een der weinige waarin hij voortdurend in ernst is en nooit beuzelt of afdwaalt. Hij verzwakt niet in zijn pogen, noch verliest hij de eenheid van zijn plan uit het oog. Het is het enige stuk van onze auteur waarin de melancholie het dominerende gevoel is. Het is evenzeer een satire als een toneelstuk en het bevat enkele van de prachtigste collecties scheldwoorden die men zich maar kan denken...’ Dat laatste was voor de vechtlustige Hazlitt een warme aanbeveling! Van onze eigentijdse commentatoren is prof. Wilson Knight de meest enthousiaste: ‘In geen ander stuk’, zegt hij, ‘is er een sterker, onweerstaanbaarder technisch meesterschap ... Geen technisch steigerwerk heeft zo'n zware, verpletterende druk te dragen. Want in dit stuk is Hamlet, Troilus, Othello, Lear zelfbewust en universeel geworden: het sluit ze in en overtreft ze alle...’ (‘The Pilgrimage of Hate: an essay on Timon of Athens’; The Wheel of Fire. XI. 1930). Minder emotioneel en mijns inziens juister is het eindoordeel van H.J. Oliver in zijn uitgave van het stuk in de nieuwe Arden-editie (1959). Hij ziet in Timon een onvoltooid stuk van welks zwakheden de dichter zich al schrijvende bewust is geworden. Maar deze zwakheden zijn dat alleen naar Shakespeariaanse standaarden:

+ W. VAN MAANEN. Geb. 1890. Van 1953 tot 1961 hoogleraar in de Engelse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam; daarvoor leraar Engels te Kampen, Rotterdam en Utrecht. Publikaties: Maarten Maartens, poet and novelist (dissertatie, 1927), A short history of English literature (1929), Het landschap van George Meredith (1959). Schreef van 1947 tot 1956 in De Gids de kroniek der Engelse letterkunde. Publiceerde voorts gedichten, en een metrische vertaling van W.B. Yeats' Deirdre in Onze Eeuw van 1924.

1. Thomas Shadwells zeer vrije bewerking werd, met de muziek van Henry Purcell, tussen 1701 en 1745 vele malen opgevoerd. In de negentiende eeuw ging het stuk een paar maal in Sadler's Wells en in 1892 als ‘birth-day play’ in Stratford. In 1935 werd het opgevoerd in het Westminster Theatre met de muziek van de eenentwintigjarige Benjamin Britten. In 1952 en 1956 werd het in The Old Vic gespeeld. In ons land werd het - voorzover ik heb kunnen nagaan - voor het eerst gespeeld door de Amsterdamse Studenten Toneel Vereniging in mei 1966, opvallend knap geregisseerd door Kryn ter Braak.

[p. 77]

wat niet goed is in het stuk is ook minder belangrijk.

2

Wat bracht een Fransman, in het derde jaar van de Republiek, ertoe een imitatie te schrijven van Shakespeare's Timon van Athene? Om deze vraag te kunnen beantwoorden dienen wij wat van de persoon en het leven van Louis Sébastien Mercier te weten. Geboren te Parijs, 6 juni 1740, als zoon van niet onbemiddelde ouders - zijn vader was zwaardveger - studeerde hij aan de Ecole Nationale, waar hij blijk gaf van een bijzondere intelligentie. Al op twintigjarige leeftijd werd hij leraar aan een college te Bordeaux, maar na enkele jaren keerde hij naar Parijs terug om zich geheel aan de letterkunde en de historie te wijden. Zijn eerste toneelstukken werden slecht ontvangen, zowel door het publiek als door de acteurs. Hij wilde - zo verklaarde hij - geen komedie of tragedie schrijven zoals Racine en Molière dat gedaan hadden: die waren hem te kinderachtig! Zijn ‘drame’ zou het leven weergeven zoals het was, het zou een ‘bourgeois’-toneel zijn, dat zich afspeelt onder gewone mensen in gewone, ongezochte situaties. Daarom zou het ook in proza zijn en niet op rijm: ‘Racine a perdu la poésie’.

Het is niet verwonderlijk dat een man met deze opvattingen zich aangetrokken voelde tot de Engelse letterkunde, waarin hij een grotere vrijheid, een sterker individualisme en meer werkelijkheidszin vond. Van deze voorliefde getuigen onder andere een prozavertaling van Pope's The rape of the lock (La boucle de cheveux enlevée, 1778), die hij een nieuwe vertaling^2. noemde en ‘plus que libre’, wat zij inderdaad ook is. Van dezelfde dichter vertaalde hij Eloise to Abélard, in niet zeer fraaie verzen. Ook aan de dichter Milton bewees hij zijn hommage in een Imitation du troisième chant du paradis perdu, en in een sonnet gewijd aan Miltons blindheid, Les larmes de Milton. Zijn bewondering voor Shakespeare berust wederom hoofdzakelijk op diens vrijheid, zijn afkeer van conventies, zijn vindingrijkheid. Maar hij mist in de Engelse meester een doelgerichte moraal. Het theater moet - volgens Mercier - ‘de school der burgerlijke plichten en deugden’ zijn. Hij wil een ‘drame’ schrijven waarin alle menselijkheid uitdrukking vindt, en daarin staat hij weer dichter bij Shakespeare, alsook in zijn stelling dat ‘de natuur slechts gemengde karakters maakt’.

Het eerste stuk van Shakespeare waaraan hij zich waagde was Romeo and Juliet. In zijn prozabewerking daarvan, getiteld Les Tombeaux de Vérone, behandelt hij slechts de banale feiten. Over de liefde wordt uitvoerig geraisonneerd, maar van de poëtische essentie en de kwetsbaarheid daarvan blijft niets over: de ‘story of woe’ krijgt van Mercier een ‘happy ending’! Ook in zijn bewerking van King Lear, waaraan hij de prozaisch-burgerlijke titel gaf van Le Vieillard et ses trois filles (1792), vergreep Mercier zich aan zijn model. Hij vleide zich dat men in zijn stuk ‘la vraie manière de Shakespeare’ zou vinden: wij hebben daar vergeefs naar gezocht. Maar - zegt hij trots - het plan en de details zijn bijna geheel van hem. ‘J'ai mieux aimé offrir un tableau moral rapproché de nous, applicable surtout à la vie domestique. Sous les couleurs théatrales, il pourra servir de leçons aux enfants ingrats et, sous le nom, sont compris sans doute ceux qui ont méconnu, oublié, outragé leurs bienfaiteurs.’ Noch Lear, noch Shakespeare, hadden ooit kunnen denken dat zij nog eens een lesje zouden geven aan Franse kindertjes!

2. Pope's gedicht was eerder vertaald door Charles Pierre Colardeau, de auteur van de Heroïdes.

3

Het derde stuk van Shakespeare waarvan Mercier een imitatie zal schrijven is Timon of Athens. Om deze ogenschijnlijk wat vreemde keuze te verklaren zal het nodig zijn iets meer te weten over zijn verdere levensloop. Na zijn geringe succes als toneelschrijver in Frankrijk (in Duitsland en Holland^3. werd hij veel gespeeld), begon hij aan het werk dat hem grote en welverdiende bekendheid zou bezorgen, Le tableau de Paris (1784). De hele achttiende eeuw - zegt zijn biograaf Léon Béclard^4. - is vervat in dit werk. Na het verschijnen van de eerste twee delen vestigde Mercier zich in Neuchâtel om daar de volgende tien delen te schrijven. Teruggekeerd in Parijs werd hij een vurig aanhanger van de Revolutie, die

3. De bekendste stukken van Mercier in het Nederlands vertaald en in Amsterdam opgevoerd zijn De deserteur (vertaling B. Ruloffs) en De azijnkooper. Het eerste, met de muziek van J. Monsigny, werd gespeeld op de noodlottige avond van de elfde mei 1772, toen er brand uitbrak in de schouwburg op de Keizersgracht, waarbij achttien mensen om het leven kwamen. Merciers Timon is niet in het Nederlands vertaald.

4. Sébastien Mercier. Sa vie, son oeuvre, son temps, Paris, 1903.

[p. 78]

hij in zijn merkwaardige utopie L'an 2440 had voorspeld. Hij brak met de Jacobijnen en werd in september 1792 lid van de Conventie. Hij stemde tegen de doodstraf van Lodewijk XVI, werd gearresteerd maar na de val van Robespierre weer vrijgelaten. Daarna maakte hij deel uit van de Raad van Vijfhonderd, die hij in mei 1797 weer verliet. Hij werd benoemd tot professor in de geschiedenis aan de Ecole Centrale, een taak die hij schijnt te hebben kunnen verenigen met het controleurschap van de Loterij, een instelling waartegen hij zich eerder, uit moralistische overwegingen, had verzet. Intussen had zijn pen niet gerust. Een nieuw boek over Parijs, Le nouveau Paris (1797), bereikte niet het niveau van het eerste. Een merkwaardige studie is zijn Néologie ou vocabulaire de mots nouveaux (1801), waarin hij blijk gaf van een scherp inzicht in idiomatische verschijnselen en van een verfijnd gehoor; hij was trouwens een groot muziekliefhebber, een ‘gluckiste’, zoals hij zichzelf noemde. In 1802 verscheen nog een kloek historisch werk van zijn hand, Les portraits des rois de France (zes delen). Intussen was hij benoemd tot Membre de l'Institut, waarin hij zich menigmaal op felle wijze tegen medeleden uitliet. Hij vond het jammer dat de ‘fou’ van het hof gebannen was: ‘depuis il y a une multitude de fous littrés qui ne le valent pas’. Hij hield niet van de regering van Bonaparte. Zijn wens hem te zien vallen werd vervuld: hij stierf pas op 25 april 1814. Zijn eigen, ietwat uitdagende grafschrift luidde:

Ci-gît Mercier, qui fut académicien,
Et qui cependant ne fut rien.

4

Merciers Timon d'Athènes werd geschreven in het derde jaar van de Republiek. In de gevangenis, ‘réduit à une inaction forcée’, had hij zijn toevlucht genomen tot zijn meest geliefde auteur, Shakespeare. Zijn Timon bood hem een menigte ideeën en gevoelens overeenstemmend met de zijne, en ik besloot - zo zegt hij in zijn Préface - ‘trouw aan de kunst die ik altijd heb bemind, dit stuk op het Franse toneel te laten opvoeren. Men weet hoe moeilijk het is Shakespeare aan onze toneelregels te onderwerpen en voornamelijk aan de smaak van het Parijse publiek. Toch heb ik dat geprobeerd; ik heb geen enkele vertaling gebruikt; ik heb geschreven en de dialoog gevoerd op mijn eigen manier... Timon van Athene heeft de bijnaam van “hater der mensen”. O, als iemand het afschuwelijke recht had hen te haten, dan zou hij het geweest zijn die gedurende achttien maanden in Frankrijk geleefd had te midden van zoveel tonelen van waanzin en razernij ... Hoe heeft men ooit het oor kunnen lenen aan Robespierre's doctrine? Die duistere tiran was bovendien de gepersonifieerde onwetendheid... De muren die mij omringden, de muren van mijn gevangenis, zijn mij gunstig geweest, zij hebben mij verborgen, het schouwspel ontdaan van de allergrootste euveldaden ... Men zal wel begrijpen dat, vervuld van zulke ideeën, de komische^5. kant van mijn stuk daaronder geleden heeft. Wat kost het niet de menselijkheid te verzaken! Gelukkig is het zover niet met mij gekomen, maar ik moet wel bekennen dat er een gevaar bestaat in zo lang te lijden aan de zwakheid, de onrechtvaardigheid en de slechtheid der mensen, en dat de ellendelingen die geen enkele deugd bezitten ons blootstellen aan het gevaar uiteindelijk de onze te verliezen’.

Hoezeer Mercier Shakespeare's kunst ook mag bewonderd hebben en geprobeerd haar aan te passen aan het Franse toneel, het is duidelijk dat hij met zijn Timon in de eerste plaats persoonlijke en politieke bedoelingen had. Dat hij een ‘haïsseur des hommes’ was willen wij wel aannemen, maar dan toch van een bepaald soort mensen: Robespierre en zijn trawanten. Meer nog dan met Timon zelf vereenzelvigt hij zich met de andere protagonist: Alcibiades is het die zijn leger zal inzetten tegen de corrupte senatoren en hen op de knieën zal brengen, terwijl Timon, volkomen ontgoocheld, een eenzame dood verkiest. Als enkele der senatoren Timon in zijn grot bezoeken en hem smeken hun stad tegen Alcibiades te helpen verdedigen, stuurt hij hen weg met de pathetische woorden: ‘Ik heb geen vaderland meer, ik ben voor de wereld gestorven’. En als hij weer alleen is laat Mercier hem - na vier woorden letterlijk van Shakespeare overgenomen te hebben - nog eenmaal zijn gal uitspuwen over zijn vijanden: ‘Soleil, cache tes rayons! (Sun, hide

5. Wat Mercier bedoelt met de ‘komische’ kant van Timon is mij niet duidelijk. (vergelijk Hazlitts opinie, blz. 1.)

[p. 79]

thy beams! - V. 1.222) ... Que je ne vois plus les moeurs cruelles des Athéniens (lees: Jacobins), la multitude des délateurs, la horde des brigands, la foule des assassins, et ces nombreux forfaits tous commis, pour comble d'horreurs, au nom sacré de la Patrie. Dieux! délivrez-moi de cette cité si froidement criminelle...’ In Shakespeare zijn: ‘Sun, hide thy beams; Timon hath done his reign’, Timons laatste woorden. Hoe hij ten slotte sterft wordt niet duidelijk: zijn graf wordt door een soldaat ontdekt. Mercier echter laat zijn Timon een vergiftige plant vinden, hem opeten en sterven. Zijn laatste woorden zijn: ‘La mort vient, je la sens ou plutôt je la savoure. Puisse mon dernier soupir être celui de tous les méchants!’ Kort voor dit welsprekend maar niet geheel duidelijk einde (wat voor een ‘soupir’ is dat?) is Alcibiades weer ten tonele verschenen. Hij herkent Timon nauwelijks en denkt dat hij gek is geworden. Zich tot zijn soldaten wendend, spreekt hij hen als volgt toe: ‘Aux armes, soldats! sonnez trompettes! que le bruit éclatant de vos sons, en se rependant sur notre route, rallie et augmente le nombre de ceux qui vont avec moi, servir ma vengeance. L'immortelle cause de la République^6., si longtemps outragée par les plus injustes et les plus misérables des hommes... Vengeance! c'est elle qui doit nous réconcilier avec toute la Grèce (lees: la France) et l'univers!’

Ook Mercier kon schelden, zij het wat geciviliseerder dan Shakespeare. Maar dan ook wel stijllozer!

6. mijn cursivering. v.M.

5

Thomas Shadwell had - zoals hij tamelijk arrogant zegt in zijn opdracht aan de Hertog van Buckingham - van Shakespeare's Timon een speelbaar stuk gemaakt. Van Merciers bewerking kan dat nauwelijks gezegd worden. Behalve het dienstbaar te maken aan politieke propaganda heeft hij zich ook op andere manieren aan zijn voorbeeld vergrepen: de poëzie is eruit, de moraal is sterk aangedikt, de weinige humor^7. is weggelaten. Timon heeft van hem, evenals van Shadwell, een geliefde gekregen, van wie wij echter vrijwel niets te zien of te horen krijgen. Wij willen graag geloven dat Shakespeare Merciers ‘favori’ was: had hij hem dan niet wat eerbiediger kunnen behandelen? Hij bezat ongetwijfeld talent en originaliteit, maar misschien had die tijdgenoot toch wel gelijk die hem, met Rétif de la Bretonne^8. en de Chevalier de Cubières^9., bestempelde als ‘le triumvirat du mauvais goût’.

november 1967

7. de ‘fool’-scène, II. 2. 51-128.

8. 1734-1806. Schreef een groot aantal romans, een soort ‘comédie humaine’ van de achttiende eeuw. Evenals Mercier was hij een scherp waarnemer met een neiging naar het sentimentele. Zijn bekendste werk is Le paysan perverti (4 dln, 1776).

9. 1752-1820. Schreef een ontelbaar aantal gedichten en enkele toneelstukken. Was majordomo bij Madame de Beauharnais, de tante van Joséphine. Had grote bewondering voor Mercier en Rétif.