De Gids. Jaargang 131

[p. 93]

L.J. Zimmermann
De huidige stand der Amerikaanse economische wetenschap⁺

Indien men weet, dat de American Economic Association circa 15000 leden telt, die zeker gemiddeld wel één tijdschriftartikel geschreven zullen hebben - op Amerikaanse universiteiten geldt het motto ‘publish or perish’ - dan is duidelijk, dat het een onmogelijke opgave is in kort bestek een overzicht te geven van de huidige stand der economische wetenschap in de Verenigde Staten.
Ik zal moeten volstaan met het trekken van enige hoofdlijnen, waarbij ik mij ervan bewust ben, dat dit een zeer subjectieve bezigheid is. Verder dient de lezer te beseffen, dat dit overzicht er geheel anders zou hebben uitgezien, indien het voor een vaktijdschrift in plaats van voor De Gids zou zijn geschreven.

Voorop zij gesteld, dat tot ongeveer 1930 de economische wetenschap in de Verenigde Staten niet veel te betekenen had: Engeland, de Scandinavische landen en tot op zekere hoogte ook Oostenrijk nog, waren leidinggevend op ons gebied. Behalve Taussig, Mitchell, Veblen, Fisher, Seligman, Viner en J.B. en J.M. Clark waren destijds in Europa nagenoeg geen Amerikaanse economen bekend.

Ik zou nu bij het trekken van mijn hoofdlijnen Thorstein Veblen en Wesley Mitchell als uitgangspunt willen kiezen, Veblen omdat hij als eerste een aanval richtte op de ‘American way of life’, Mitchell omdat hij als een der eersten naarstig statistisch materiaal ging verzamelen. Aan deze bezigheid namen naast hem tal van andere medewerkers aan het in 1926 opgerichte National Bureau of Economic Research deel. Op den duur heeft deze ‘Measurement without theory’^1. van het National Bureau of Economic Research grotendeels plaats moeten maken voor ‘Theory with measurement’, dat wil zeggen voor de econometrie.

Ik zou daarom bij dit overzicht een onderscheid willen maken tussen de metende econometristen zoals Leontief, Koopmans, Salow en Samuelson enerzijds - mensen die tot de topfiguren op ons gebied in de wereld gerekend moeten worden - en de evaluerende economen als Galbraith en Boulding,^2. die ‘bestsellers’ schrijven over de wezenlijke problemen der Amerikaanse economie, en die daarom door de nagenoeg onleesbaar schrijvende econometristen niet al te zeer au sérieux worden genomen.

In het begin der jaren dertig komt de economische theorie in de Verenigde Staten tot ontwikkeling. E.H. Chamberlin publiceert dan zijn theorie der monopolistische mededinging (waardoor het mogelijk werd monopolies niet langer te beschouwen als hinderlijke storingsverschijnselen in de theorie der volledige concurrentie). P.H. Douglas doet dan een grandioze en geniale gooi naar een macro-economische produktiefunctie, die ook nu nog, zij het dan in hoofdzaak door het feit dat zijn formule zo eenvoudig is, veel toepassing vindt.

Doch de jaren dertig betekenen vooral zo veel voor de Amerikaanse wetenschap omdat na 1933 de grote stroom van Europese geleerden

+ L.J. ZIMMERMANN. Geb. 1913. Hoogleraar aan de Vrije Universiteit te Brussel; buitengewoon hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Gespecialiseerd in de economie van minder ontwikkelde gebieden. Publiceerde onder meer Geschiedenis van het economisch denken; The propensity to monopolize, en Arme en rijke landen.

1. de titel van een kritiek van Tjalling Koopmans op een publikatie van Burns en Mitchell uit 1947.

2. tot deze groep moeten ook gerekend worden figuren als David McCord Wright en W.W. Rostow, met dien verstande, dat deze laatsten geen maatschappijkritiek geven. Integendeel.

[p. 94]

naar de Verenigde Staten een aanvang nam. Laat ik volstaan met hier slechts enkele namen te noemen: Schumpeter, Leontief, Lange, Haberler, Machlup en Koopmans.

Het onderscheid tussen de ideologen en de technici uit deze periode komt zeer goed tot uiting indien we naast elkaar leggen Schumpeters Capitalism, socialism and democracy en Leontiefs Structure of the American economy. Het eerste van deze twee boeken houdt zich met maatschappelijke vraagstukken bezig, het tweede met produktie-technische.^3.

De in 1936 verschenen General theory van Keynes is misschien wel het laatste Europese economische werk dat een wezenlijke invloed op de Amerikaanse theorie heeft uitgeoefend. Keynes vond in de Verenigde Staten in Alvin Hansen onmiddellijk een groot voorvechter en de jongere generatie van economen Samuelson, Klein, Ackley werd sterk door hem beïnvloed

Het duurde echter tot in de jaren zestig - onder het presidentschap van Kennedy - dat de opvattingen van Keynes, dankzij een aantal nieuwe adviseurs van de president, tot de Amerikaanse regering doordrongen. Typerend in dit verband is het feit dat de aflevering van Time van 31 december 1965 op de buitenpagina het portret van Keynes laat zien: ‘Thirty years after the publication of the General Theory, Keynes and his views received the accolade of the American Establishment.’^4.

Waarin onderscheidt zich de ontwikkeling van de theoretische economie in de Verenigde Staten op dit ogenblik van de Europese, of anders uitgedrukt, op welke gebieden is er van een voorsprong sprake?

De verschillen met en de voorsprong op Europa ontstonden gedurende de tweede wereldoorlog toen in Amerika electronische rekenmachines voor het oplossen van economische vraagstukken konden worden ingezet. In een tijd dat in ons land op de afdeling ‘Wiskundige en Conjuncturele Statistiek’ van het Centraal Bureau voor de Statistiek (tot 1945 het belangrijkste economisch onderzoekcentrum in ons land) alle berekeningen nog met handrekenmachines werden uitgevoerd, kon Leontief bij het oplossen van vergelijkingsstelsels met een groot aantal onbekenden reeds van computers gebruik maken.

Het gaat hierbij steeds om de oplossing van specifieke problemen met een zeer technische inslag zoals de optimale allocatie van produktiemiddelen ter verkrijging van een bepaald doel (het winnen van een oorlog bij voorbeeld), het vinden van de meest efficiënte scheepsroutes, het organiseren van de ‘Berlin-lift’. Doch eveneens voor vraagstukken van voorraadhouding, van wachttijden en van de verdeling van de produktie binnen een bedrijf over verschillende mogelijke produkten.

Bij zeer vele van deze onderzoekingen speelt de oorlogvoering direct of indirect een grote rol, waarbij vooral de RAND Corporation (‘to further and promote scientific, educational and charitable purposes, all for the public welfare and security of the United States of America’, zoals gewoonlijk zit het venijn in de staart) bekendheid kreeg. Om misverstanden te voorkomen dient er op gewezen te worden, dat de bijzonder sympathieke ‘Peace Research’ van Walter Isard precies dezelfde technieken bezigt als RAND.

Hoewel er geen twijfel aan kan bestaan dat voor het oplossen van technische produktieproblemen, waar algemene overeenstemming over het gewenste resultaat bestaat, electronisch rekentuig uitmuntende diensten kan verschaffen, wees prof. Somermeijer er terecht op, dat deze zelfde computers een gedachteloos empirisme kunnen bevorderen. James Tobin verzuchtte, dat zolang we empirisch nog maar weinig weten van het menselijk gedrag, ‘model-building will be a branch of mathematics and logic, rather than a powerful tool for an empirical science’. En Kenneth Boulding is het scherpst in zijn oordeel: ‘The very power of the computer may prevent search for those simplified formulations which are the essence of progress in theory.’

Een niet onbelangrijk gedeelte van het Amerikaanse economische onderzoek is hierdoor hard op weg volkomen non-figuratief te worden, in die zin dat het geen relatie meer onderhoudt met het werkelijke socio-economische leven. Vele modellen worden dan ook in het geheel niet meer getest. En bij het testen zelf geldt maar al te vaak (in het computerjargon) het gigo-principe (garbage in, garbage out),^5. wat vermoedelijk wel geheel van toepassing is voor de in Viet-

3. Illustratief in dit verband is het feit, dat Leontief de theoretische fundering van zijn Amerikaanse structuuronderzoek reeds in 1925 in Moskou legde: inter-industriële verhoudingen hebben echter ook niets met politiek te maken.

4. M. Stewart, Keynes and after, 1967.

5. een goede Nederlandse vertaling is, dunkt mij het riru-principe (rotzooi in, rootzooi uit).

[p. 95]

nam toegepaste, nauwkeurig op computers uitgeteste, strategie.

Samenvattend kan men, wat dit gedeelte van het onderzoek betreft, stellen, dat steeds meer jonge Amerikaanse economen, aangevuld door talloze Japanners en Europeanen, bezig zijn aldoor moeilijker modellen te construeren, die echter voorzover ze op maatschappelijke vraagstukken betrekking hebben, niet zeer operationeel zijn. En waar ze het wel zijn, zijn de uitkomsten vaak zeer triviaal.

Ik wees er reeds op dat de analyse van Keynes vaste voet in de Verenigde Staten heeft gekregen; de oplagecijfers van Paul Samuelsons terecht beroemde inleiding in de economie leveren er het bewijs van.

Nu heeft Boulding erop gewezen, dat daar de kennis zelf een wezenlijk onderdeel uitmaakt van het economisch systeem, een wijziging in onze kennis van het systeem dus gelijktijdig het systeem zelf wijzigt; een generalisatie van het Heisenberg-principe dus.

Toch moet ik betwijfelen of de invloed van Keynes op het Amerikaanse conjunctuurverschijnsel wel zo groot is als door de Keynsianen zelf wordt aangenomen.

Wat is namelijk het geval? Het is vastgesteld dat in de dienstensector de conjunctuurschommelingen aanzienlijk kleiner zijn dan in de industrie. Daar nu de betekenis van de dienstensector trendmatig toeneemt en in de Verenigde Staten nu ongeveer 60 procent van de werkgelegenheid opeist, is het zeer waarschijnlijk dat de vermindering der conjunctuurschommelingen, zoals die ook in Amerika valt waar te nemen, voor alles het gevolg van structuurwijzigingen is en met ‘deficit spending’ weinig of niets te maken heeft.

Het komt mij voor dat juist de structuuraspecten van de werkloosheid in de Verenigde Staten van bijzonder grote betekenis zijn: in 1960 bedroeg de werkloosheid onder blanke werknemers 4.6 procent, tegen 10.7 procent onder de niet-blanke werknemers. Samuelson wijst hier in zijn Economics wel op: ‘Just as the negro is the last to be hired, so is he the first to be fired, when depression comes’, doch dit is één van de twee keer, dat in een boek van 810 bladzijden, dat over de Amerikaanse economie gaat, het woord neger voorkomt. En de hier geciteerde uitspraak is nog maar zeer ten dele waar. Daar het percentage ongeschoolden onder de nietblanken aanzienlijk groter is dan onder de blanken en daar de niet geschoolden bij een depressie het eerst ontslagen worden, maar daarnaast, en dat is wel belangrijker, langzaam maar zeker door de structuurwijzigingen in de Amerikaanse economie in het geheel geen jobs meer kunnen vinden, daardoor vindt men de grote werkloosheid onder de niet-blanken. Geheel terecht merkt dan ook Galbraith op: ‘A well-educated negro is not so necessarily the first fired or the last hired.’

Om alle misverstand te voorkomen moet er op gewezen worden, dat juist op het punt van het onderwijs in Amerika baanbrekend onderzoek is verricht, waarbij allereerst de naam van E.F. Denison genoemd moet worden (verder onder andere ook Kuznets en Solow).

Het probleem waarvoor men zich gesteld zag was het volgende: de jaarlijkse percentuele stijging van de hoeveelheid arbeid en de jaarlijkse stijging van het kapitaal bleken ontoereikend om het jaarlijks produktieaccres te verklaren; er bleef een onverklaarde rest, een residu over.

Het ligt voor de hand deze ‘residual factor’ te identificeren met de technische vooruitgang (al zijn er ook wel auteurs die van een ‘index of our ignorance’ spreken).

Het is de bijzondere verdienste van Denison geweest, deze onverklaarde rest aan een diepgaand onderzoek te onderwerpen (Sources of economic growth in the United States, 1962; Why growth rates differ, 1967). Hij komt tot de slotsom, dat voor de Verenigde Staten 58 procent van de economische groei aan de kwantitatieve vermeerdering der produktiefactoren moet worden toegerekend en 42 procent aan hun kwaliteitsverbetering (voor Nederland vond hij respectievelijk 40 en 60 procent en voor Frankrijk zelfs 25 en 75 procent).

Hoewel bij Denison de vraag op de voorgrond staat hoe men - onder andere door uitbreiding van onderwijs en navorsing - het groeitempo in de Verenigde Staten zou kunnen opvoeren, moet toch op een bepaald aspect van zijn uitkomsten gewezen worden.

[p. 96]

Indien is komen vast te staan dat onderwijs en navorsing aan de groei der produkten evenveel, zo niet meer bijdragen dan de toeneming van arbeid en kapitaal samen, en indien het intellect zich hiervan bewust wordt^6. - en, misschien ongewild, Denison hééft in belangrijke mate tot deze bewustwording bijgedragen - dan ligt het voor de hand dat dit intellect - en het aankomend intellect: de studenten - zich gaat realiseren welke zijn machtspositie in onze huidige samenleving in feite is. Maar dan is ook te begrijpen, dat dit jonge intellect juist nu een rol wil gaan spelen bij het beantwoorden van de vraag in welke richting de produktenstijging zich in de toekomst moet gaan bewegen.

Een van de zeer weinige economen in de Verenigde Staten die zich met het probleem van de richting van de produktie bezighoudt is John Kenneth Galbraith, de man die in de New industrial state (1967) onomwonden durft te schrijven, dat eens in de toekomst men een politicus niet meer zal vragen: heb je het land rijker, maar heb je het mooier (wij zouden vermoedelijk willen zeggen: leefbaarder) gemaakt. En in de The affluent society breekt hij een lans voor de vergroting van de sociale consumptie in plaats van de privé-consumptie in de Verenigde Staten (‘liberty requires that there be a balance between public sources and private sources, between what is done collectively and what is done individually’).

Nu is Galbraith uiteraard niet de enige Amerikaanse econoom die zich met structuurvraagstukken bezighoudt, ook Kenneth Boulding dient hier onmiddellijk genoemd te worden. Doch Boulding beweegt zich gaandeweg meer en meer af van de economie (The image; The meaning of the 20th century), zo ver zelfs dat het de vraag is of hij zich nog wel tot de ‘economen’ gerekend zou willen zien.^7.

Samenvattend zou ik willen stellen dat de huidige Amerikaanse economie zuiver technischmathematisch bezien een zeer grote hoogte heeft bereikt. Persoonlijk betwijfel ik echter ten zeerste of de moderne Amerikaanse econometrie zich bezig houdt, en - dit juist in verband met de gevolgde methode - zich bezig kan houden met socio-economische structuurproblemen, die momenteel in de Verenigde Staten nummer één op de agenda zouden moeten staan.

Het is niet uitgesloten dat de talrijke studentenrevoltes die men momenteel in de Verenigde Staten heeft, onder meer het gevolg zijn van een onbehagen in deze ontwikkeling: men wil terug naar de political economy.

6. vgl. J.J. Servan-Schreiber: ‘La force de création, la capacité cérébrale, l'équipement intellectuel, l'invention et l'innovation deviennent rapidement, ici comme dans les autres pays industriels, les seules sources de progrès d'enrichissement et d'épanouissement’ (Le réveil de la France, 1968).

7. Ik ga hier aan Marxistische auteurs als Baran en Sweezy voorbij, omdat ik deze schrijvers niet als typisch Amerikaanse representanten zou willen beschouwen; het ‘laisser-faire’ van Rostow, McCord Wright en anderen daarentegen is vermoedelijk wel representant voor de ‘American way of life’, echter niet voor de Amerikaanse economische theorie.