De Gids. Jaargang 131

[p. 19]

Hendrik M. Ruitenbeek
Neurotisch Amerika⁺

Recente gebeurtenissen in Amerika zouden sommige psychotherapeuten in Amerika er misschien toe hebben gebracht om dit essay ‘psychotisch’ Amerika te noemen. Zelfs iemand die nu al meer dan een tiental jaren in Amerika woont, moet wel voortdurend verbaasd blijven over de ingewikkeldheden van het politieke, sociale en psychologische klimaat in Amerika. Niets is er blijvend, alle plannen zijn er voorlopig, de toekomst is er altijd onzeker, en het heden daarom altijd een uitdaging.

Het is daarom niet verwonderlijk, dat in een samenleving waar niemand de verandering en de complexiteit kan ontlopen, fundamentele onzekerheden van bijna alle generaties van grote invloed zijn. Erik Erikson heeft de term identiteitscrisis ingevoerd in zijn briljante boek De jonge Luther, maar we moeten er al meteen op wijzen, dat wat hij identiteitscrisis heeft genoemd in Amerika niet beperkt is gebleven tot de jeugd.¹ Vooral de Amerikanen die in de steden en voorsteden leven, worden stuk voor stuk geplaagd door de vraag wie zij eigenlijk zijn. Zij voelen zich bijna allemaal in een bepaald opzicht niet op hun plaats, ze zijn gedesoriënteerd. Dit neemt veel ernstiger vormen aan dan buitenstaanders geneigd zijn aan te nemen. De ouderen hebben geen duidelijk omlijnd doel voor hun leven meer voor ogen en daardoor heeft de jeugd geen enkele mogelijkheid van identificatie, geen gevoel van veiligheid en geborgenheid meer. Maar we moeten daarbij wel opmerken, dat een aanzienlijk deel van de huidige jongere generatie zich maar al te duidelijk bewust is van deze desoriëntatie in het Amerikaanse leven. Het is allerminst toevallig dat de meest inspirerende politieke revival van het huidige Amerika wordt gevonden bij de jeugdige volgelingen van Eugene McCarthy. Tot dusver had de vervreemde jeugd van Amerika een dergelijk alternatief niet. Uit de verslagen van de mensen die de verkiezingscampagne van Eugene McCarthy hebben gevolgd, is volstrekt duidelijk geworden dat de Amerikaanse jeugd hem en zijn campagne ziet als de laatste mogelijkheid om langs de weg van de representatieve democratie het vastgeroeste politieke systeem van de establishment te veranderen.

De jeugd is dus uit het lood geslagen en op zoek naar enige soort van identiteit. De literatuur van de laatste jaren weerspiegelt hun ontevredenheid. De jonge schrijvers gaan verder dan het beschrijven van de levenssfeer van de stedelijke bevolkingsgroepen die krampachtig aan het fossiel van een eigen ethnische identiteit proberen vast te houden. Ze duiken in nog meer marginale, nog meer verwaarloosde uithoeken van het uit het lood geslagen Amerika en de alle zekerheden ondergravende Amerikaanse geest. Hun helden zijn nu alcoholisten, zwervers, druggebruikers: drop-outs avant la lettre. De drop-out is niet langer beperkt tot de zelfkant van de samenleving; men

+ HENDRIK M. RUITENBEEK. Geb. 1928. Doceerde sociologie in Michigan en New York, waar hij thans is gevestigd als psychotherapeut. Publiceerde Het ontstaan van de Partij van de Arbeid (diss. Leiden, 1955), The individual and the crowd (1964), Freud and America (1966), The male myth (1967, een Nederlandse vertaling verschijnt binnenkort), en een tiental bloemlezingen op sociologisch en psychoanalytisch terrein. Daarvan verscheen in Nederland Het probleem homosexualiteit (1966).

1 Erik H. Erikson, Young man Luther: A study in psychoanalysis and history, New York 1958. Een paar van de relevante studies over identiteit moeten hier worden genoemd: Allen Wheelis, The Quest for identity, New York 1958; Erik H. Erikson, Childhood and society, New York 1950; Hendrik M. Ruitenbeek, The individual and the crowd: A study of identity in America, New York 1964. De beste studie over de identiteitsproblemen van de jeugd in Amerika is: Paul Goodman, Growing up absurd, New York 1960.

[p. 20]

vindt drop-outs in alle lagen van de samenleving en ze bestrijken het volledige scala van menselijke gedragingen. Drop-outs zijn in de meest letterlijke zin escapisten. Maar dat ze zich genoodzaakt voelen om zich zo volledig van alle maatschappelijke banden los te maken is een gevolg van het voortdurend blijven ontbreken van enig uitzicht op een alternatief voor de huidige politieke, sociaal-economische en psychologische situatie.

In algemene zin heeft Freud ons geleerd, dat de neuroticus zal proberen om de onplezierige werkelijkheidssituatie waarin hij zich bevindt, te ontsnappen. Hij zal voortdurend op zoek zijn naar een manier om zich aan de werkelijkheid te onttrekken. Neurotisch Amerika is niet anders. De Amerikanen hebben daarom over het algemeen een ‘positieve’ en optimistische houding tegenover het leven om zich heen weten te bewaren. De enorme hulpbronnen waar hun land over beschikte konden hun tamelijk lukrake manier van benaderen van politiek en economie - om nog maar te zwijgen van hun sociale theorieën, voor zover ze die er tenminste op nahielden - ook wel enigermate rechtvaardigen. Maar de gebeurtenissen van de laatste jaren hebben Amerika en de Amerikanen ingehaald. Ondanks hun geweldige rijkdom en enorme technologische vooruitgang, beginnen zij zich af te vragen wat er mis is met het politieke, economische en psychologische weefsel van hun samenleving.

Vietnam heeft hier natuurlijk sterk toe bijgedragen. Plotseling werkten het oude systeem en de oude scheidslijnen niet meer. De Amerikanen merkten opeens dat ze een oorlog aan het voeren waren die ze niet konden winnen (behalve met atoomwapens, maar dat ging natuurlijk ook niet) en die in de huidige politieke situatie niet meer te rechtvaardigen viel. Dat is nog nooit gebeurd in de Amerikaanse geschiedenis. Tot nog toe konden oorlogen gerechtvaardigd èn gewonnen worden! Nu zitten ze ermee, en zoals dat bij neurotici gebruikelijk is, blijft de meerderheid, politieke leiders en militairen voorop, weigeren om de werkelijke situatie onder ogen te zien. Dus verhardt die situatie zich, en als het juiste antwoord er niet op wordt gevonden, zal de samenleving er evenzeer door worden vergiftigd als de persoonlijkheid bij een individuele neuroticus.

Maar Vietnam heeft ook als een sneeuwbal gewerkt en een totale Umwertung aller Werte tengevolge gehad bij een voorhoede van de jeugd. De jongeren geloven de ouderen niet meer. Hoe zouden zij ook? Ze zien een verschrikkelijke verspilling van de levenskracht van jonge mensen² en een even enorme verspilling van geld: het geld dat nu toch eindelijk wel eens gebruikt had moeten zijn om de achterbuurten en getto's in de steden te doen verdwijnen, om de armen behoorlijk onderwijs en huisvesting te geven³, om de afschuwelijke gevolgen van de rassendiscriminatie op te heffen en om een begin te maken met een nationale gezondheidsdienst, die voor iedereen betaalbare medische verzorging mogelijk maakt. En dat is dan nog maar een minimumprogramma. Maar het wordt de jeugd en ook vele ouderen nu duidelijk, dat de politieke machines van het establishment helemaal niets hebben gedaan om zelfs maar een programma op te stellen voor het uit de weg ruimen van deze wantoestanden. Waar er iets aan de problemen is gedaan, moesten er eerst opstanden onder de bevolking uitbreken om de autoriteiten uit hun onverschillige houding op te doen schrikken. In tegenstelling tot de meeste waarnemers van het Amerikaanse leven ben ik ervan overtuigd dat het huidige politieke systeem niet in staat is een antwoord te vinden op de grote sociale en politieke vragen waarvoor de Amerikaanse samenleving zich gesteld ziet. Het Congres is een samenraapsel van middelmatige, provinciale politici - op enkele voortreffelijke senatoren na - die er voornamelijk op uit zijn hun eigen zak te spekken. De geschiedenis van de politieke corruptie in Amerika moet nog worden geschreven, maar als hij geschreven is zullen we er verrast van staan. Het politieke systeem sluit bovendien iedere verandering van regering in een periode van vier jaar uit. Wie van ons voor Johnson hebben gestemd en zich bedrogen zijn gaan voelen door zijn Vietnampolitiek hadden geen alternatief dan af te wachten en te zien hoe de catastrofe zich voltrok.

2 Er wordt nog onvoldoende beseft hoe tragisch de situatie is voor de dienstplichtigen. De adviesinstellingen over de dienstplicht in New York en elders verwerken een stroom van jonge mannen die wanhopig proberen te vermijden om in een oorlog waar zij zich tegen verzetten mee te moeten vechten.

3 Holland mag er dankbaar voor zijn dat het vindingrijke sociaal-democraten had die voor overheidsbemoeiing bij de woningbouw hebben gezorgd, zodat ook de onbemiddelden behoorlijk kunnen wonen.

[p. 21]

In een parlementaire democratie zou er tenminste een redelijke kans bestaan om iets aan een dergelijke situatie te veranderen. De frustratie die van dit alles het gevolg is moet niet worden onderschat: het kan het verlangen van de jeugd om voor verandering te werken verlammen en zo velen ertoe brengen ‘drop-outs’ uit de samenleving te worden.

Voor wie zich bezighoudt met het ‘zorgen’ voor mensen wordt deze situatie nog schrijnender. Onze wachtkamers en klinieken zitten vol van mensen in hun twintiger en dertiger jaren, wier frustraties in belangrijke mate projecties zijn van wat zij in de samenleving ervaren.⁴ Ze beschikken over het materiële comfort dat een technologische samenleving kan bieden, maar ze vechten nog steeds tegen de ouderlijke normen voor seksualiteit en huwelijk, die thuishoren in de negentiende eeuw. Seksuele taboes zijn nog steeds sterk en de jongeren worden ondanks hun veel vrijere houding tegenover seksualiteit nog steeds gekweld door zorgen en schuldgevoelens over wat zij doen.

Een van de kritieke problemen van neurotisch Amerika is het toenemende gevoel van depersonalisatie. Mensen voelen zich niet meer als echte mensen: ze zijn aan niets gehecht, met niets verbonden, en ze zijn niet meer in staat tot het voelen van emoties. De duidelijke toename van psychoses, neuroses en in het bijzonder van randgevallen illustreert de onstabiele positie van vele Amerikanen op het ogenblik. De aantrekkingskracht van nieuwe psychotherapeutische methoden is ontzettend groot en indicatief voor een vrij tragische emotionele situatie. Het verlangen naar werkelijke communicatie en begrip blijkt uit de snelle opkomst van alle mogelijke soorten van groepstherapie. Een goede illustratie vormt het Esalen Instituut in Big Sur, Californië, geleid door de bekende Gestaltstherapeut Fritz Perls, dat seminars en marathon-therapiebijeenkomsten organiseert voor mensen die het gevoel hebben dat zij in hun persoonlijke leven en in hun beroep zijn vastgeraakt en in een leegte zijn terechtgekomen. Weinig Europeanen zijn zich bewust van de ongelooflijke aantrekkingskracht van de ‘helpende’ beroepen in de Verenigde Staten. Psychoanalyse wordt er niet alleen als doodnormaal beschouwd, vele jongeren laten zich zelfs psychoanalyseren als een manier om met zichzelf in het reine te komen en beter op te kunnen tegen de eisen van de maatschappij.

Neurotisch Amerika is een land van tegenstrijdigheden. Amerika herbergt vele paradoxen. Het klaarblijkelijk echte verlangen om vrijheid, gelijkheid en broederschap uit te dragen is in strijd met ernstige verstoringen van het democratische proces en schendingen van de menselijke vrijheids- en burgerrechten. Ik heb altijd volgehouden, dat als Amerika er niet in slaagt zijn problemen op te lossen binnen het kader van deze rechten, er dan een groot gevaar ontstaat voor toename van autocratische en fascistische tendensen. Het respect voor privacy, dat zozeer het hart van de menselijke rechten vormt, is ook nog steeds in Amerika niet gewaarborgd. Er is iets afgrijselijks in de manier waarop zovele mensen het gevoel hebben dat ze zich voor anderen bloot moeten leggen en van die anderen verwachten dat zij dat ook zullen doen. Dit heeft natuurlijk veel te maken met de toenemende urbanisatie en technocratisering van de Amerikaanse samenleving, maar men vraagt zich wel eens af of dit ook niet aan de Amerikaanse cultuur inherent is. Respect voor mensen als personen is niet bepaald een Amerikaanse eigenschap. De aandacht van sociaalwetenschappelijke onderzoekers (zoals Riesman en White) voor het verschijnsel van groepsconformisme is van groot belang: zij hebben daarmee het verval van de mens als persoon in het Amerikaanse leven aangetoond. Samenlevingen van een zo grote omvang als de Amerikaanse hebben hier altijd aan geleden, maar dit verval is in Amerika des te gevaarlijker omdat het voorgeeft de meest fundamentele democratische tradities hoog te houden. Daarom illustreert de oorlog in Vietnam zo overduidelijk de negatieve krachten van onderdrukking, vals patriottisme en latent fascisme in het Amerikaanse leven.

Maar de tegenkrachten zijn nog steeds sterk en we moeten daarom allerminst de hoop opgeven. De openheid voor nieuwe bewegingen in Amerika is enorm: geen samenleving is

4 De neo-Freudianen en in het bijzonder Erich Fromm hebben hier uitvoerig over geschreven.

[p. 22]

in dit opzicht dynamischer dan de Amerikaanse. Een ander geruststellend aspect is de Amerikaanse neiging tot zelfkritiek en zelfanalyse. Een samenleving die in staat is om zichzelf zeer kritisch te bekijken zal in ieder geval niet kleurloos en apatisch worden. Hoe dit ook zij, het komende jaar zal van beslissende betekenis zijn voor Amerika en daarmee voor de wereld. Het blijft opwindend en stimulerend om van zo'n samenleving deel uit te maken.