De Gids. Jaargang 129

Naschrift van A. de Swaan
Lezen en tegenlezen

In het zogenaamde renegatennummer van dit blad schreef ik een opstel over deterministische levensbeschouwingen, waarin het menselijk bestaan gezien wordt als bepaald door één omvattende oorzaak. In zo een visie vervalt de mogelijkheid van afvalligheid op grond van een redelijk wilsbesluit; de renegaat wordt afgedaan als een zelfbedrieger of een schijngestalte. Een variant van deze opvatting kreeg de naam ‘genetisch determinisme’ mee: hier is de geboorte doorslaggevend, zoals in racisme, nationalisme en familie-zin. Veruit het grootste deel van het artikel handelde over de filosofie van de ‘joodsheid’, als voorbeeld dat mij het meest aangaat.

Herzbergs naam viel hierbij in één alinea. Ik schreef daar dat ‘Herzberg en zijn geestverwanten’ de ‘joodsheid’ onvergankelijk achten, de jood schatbewaarder van de moraal, en dat zij daarin zijn eeuwige waarde zien. Blijkens de hiervóór opgenomen reactie is dat onjuist.

[p. 90]

Herzberg maakt uitdrukkelijk onderscheid tussen ‘het jodendom’ als ideeën-historische stroming en ‘de joden’ als verzameling van enkelingen, al of niet als groep verbonden, in elk geval als zodanig vervolgd. De nazi's wilden, aldus Herzberg, met de joden heel de joods-christelijke moraal vernietigen. Herzberg zegt niet dat ze daartoe inderdaad bij de joden moesten zijn: ‘Verreweg het grootste deel der joden... had en heeft niets met het joodse geestelijk erfdeel... te maken en wil of wilde dat ook niet.’

Ik schreef mijn opstel tijdens een vakantie, anders had ik in Herzbergs ‘Kroniek’, bij voorbeeld op bladzijde 29, kunnen lezen dat hij ook in 1950 al onderscheid maakte tussen de ideeën van het jodendom en de feitelijke joden. Schrap dus, lezer, nu dadelijk, voor hen die na ons komen, Herzbergs naam uit mijn artikel, maar houd het potlood nog wel even bij de hand: de aanvulling komt nog.

Had Abel J. Herzberg een ingezonden stuk geschreven, mijn weerwoord was beperkt gebleven tot deze rechtzetting in alle ootmoed. Hij heeft echter zijn reactie uitgebreid met een complete beschouwing over de joodse problematiek. In dat betoog is voortdurend sprake van ene ‘De Swaan’, die met mij weliswaar een naam gemeen heeft, maar dat is dan ook volstrekt het enige. Deze ‘De Swaan’ sluit, aldus Herzberg, zijn ogen en oren liever voor de moeilijke vraag ‘wat de joden dan wèl zijn’. Sterker nog: ‘Er bestaan helemaal geen joden’, snatert hij, nog steeds volgens Herzberg. Dit in scherpe tegenstelling tot zekere AdS (ook al een naamgenoot, maar voor deze teken ik) in Propria Cures van 7 november 1964: ‘Wie aan deze omschrijving voldoet (van joods-orthodoxe voorouders te stammen en daarom door de Duitsers te zijn vervolgd in W.O. II) kan voor dit artikel, en wat mij betreft voor de rest van mijn leven, een jood genoemd worden, zolang binnen die aanduiding maar onderscheid gemaakt wordt met de in de aanhef genoemde religieuzen en a.s. staatsburgers van Israël.’

Herzberg vat dit samen als: Behalve Israëli en gelovigen ‘is het begrip “jood” een illusie, een fantasie of produkt van sentimentalisme’ voor ‘De Swaan’. Daar kan hij mij niet mee op het oog hebben, getuige ook mijn Gids-artikel: ‘Als alles gezegd en weerlegd is, kan een jood beschreven worden als iemand met meer angst, verdriet en wantrouwen dan zijn medeburgers die nooit vervolgd zijn. De recente geschiedenis heeft de geldigheid van deze definitie verlengd voor mensenheugenis.’

En nu terug naar bladzijde 87 van dit nummer. Daar ontwikkelt Herzberg naar aanleiding van een Heine-citaat precies dezelfde stelling. Hij doet dat in een ronduit magistrale passage, die ik dankbaar aanvaard als steun van een gedeeld standpunt. Maar ‘De Swaan’ genus-Herzberg heeft er allemaal weer niets van begrepen. Hij wil de angst genezen door camouflage en miskent het belang van bewustwording en bemoediging, aldus mijn (?) opponent. Ik (dit is: ik!) schreef: ‘Die gevoelens (haat, angst, pijn, razernij) op zichzelf kunnen niet zoveel kwaad, maar onverteerd en niet herkend slaan ze om in rancune... hoogmoed... huichelarij. Die moeten dienen om alle angst en verdriet over het joodse lot grondig in te vriezen.’

Het onnozel waterdier dat door Herzbergs regels plonst, ‘De Swaan’ (niet ik), zegt: ‘De jood moet onder de grond gestopt worden en vergeten.’ Ik daarentegen schrijf er kolommen over vol, schrijf mezelf nog eens een jood. Ook dat kan tegen mij gebruikt worden. Boer Koekoek en Pierre Janssen maken zich er toch ook niet druk over, zegt Herzberg, waarom De Swaan dan wel? En hij is niet eens een renegaat!

In andermans ogen ben ik dat wel. En over diegenen had ik het: over wie mij aan mijn afkomst willen verplichten.

‘De joodse geboorte en al wat er over bestaande of vermeende joodse eigenschappen verkondigd, gebazeld of gelasterd wordt, kan hij van mij cadeau krijgen. Laten we afspreken dat we het daarover niet zullen hebben.’ Akkoord, maar daarover ging het in De Gids.

‘Maar dat de sociale complicaties die er aan dit alles vastzitten, ook maar één jood in de wereld koud laten, is rondweg een leugen.’ Goed gesproken, zij het buiten de orde, want het was al gezegd met elke vorm van nadruk (in De Gids).

Het is nu duidelijk genoeg dat de domme en schadelijke opvattingen die Herzberg in zijn stuk aan mij toeschrijft en die hij vervolgens met zoveel nadruk bestrijdt, mij even verre zijn

[p. 91]

als hem. Zijn ‘De Swaan’ lijkt evenveel op mij als een witte op een zwarte.

De enkele keer dat hij een standpunt correct weergeeft, vergeet hij het te weerleggen. Zoals de ‘dubbele loyaliteit’ aan Israël en vaderland waartoe de ‘joodsheid’ haar aanhangers verplicht. ‘Oude koeien’, zegt Herzberg. Maar ze liggen er nog steeds.

‘Ik weet dat ge de schouders ophaalt voor deze solidariteit’ (namelijk van de joden met Israël). Herzberg weet dat niet door lezing van mijn stukken: ‘Natuurlijk, de ontstaansgeschiedenis van Israël moet alle joden wel zeer na aan het hart liggen en de wetenschap dat deze staat zijn grenzen openstelt voor ieder die om zijn jood-zijn vervolgd wordt is, voor wie een dergelijk lot nog zo kort geleden heeft ondergaan, een reden om dat land waar nodig naar vermogen te steunen... Voor vrienden van Israël ligt hier dus een taak. Dat is iets anders dan een levensbeschouwing.’ (Dat was Propria Cures van 7 november 1964.) Ik zie er nog steeds niet meer in en ook niet minder.

In Herzbergs exegese zou ik de joden hun rechten ontzeggen, waar ik die van alle andere volkeren bevestig, net als de ‘heren in Moskou’. Dat is niet aardig gezegd. Ook niet juist.

Enzovoort. ‘De Swaan’ versie-Herzberg vindt van alles dat Herzberg wil bestrijden en ik al evenzeer. ‘Ik kan mij moeilijk opvattingen laten aanmeten die ik niet koester, alleen maar om hem het plezier te doen daartegen in het geweer te komen’, zegt Herzberg in zo'n geval. Hij schrijft ook dat alles in deze zaak al tientallen jaren geleden is uitgepraat in talloze vergeelde brochures. Ik kan van hem dan niet verlangen dat hij ook nog eens van mijn standpunt kennis neemt. Geeft hij zich echter toch nog eenmaal de moeite het debat te heropenen, dan zou het een sympathieke geste geweest zijn even mijn geschriften door te bladeren. Ze zijn heel wat dunner dan de zijne. Dit te mijner verontschuldiging. Want, eerlijk is eerlijk, ik ben begonnen met een vertekening; zie aanhef.

Toch moet bij alle verschillende meningen die dezelfde bleken, een meningsverschil verborgen zijn gebleven. Vanwaar anders alle misverstand?

Herzberg acht het onmogelijk dat voor de joden een eind komt aan hun ‘sociale anomalie’ van ‘minderheidsmensen’. ‘Misschien heeft ook thans deze of gene opnieuw een kans. Massaal is dat, gelet op de ervaring, speciaal op die der laatste twee eeuwen, uitgesloten.’ Dat weet Herzberg; hij weet het zeker. Ik niet. Wist ik het wel en even zeker, ik zat hier niet, maar ginds. Nu echter leef ik op de hypothese dat in dit land de joden niet nog eens worden uitgestoten. Een verkeerde veronderstelling misschien, maar mijn conclusie uit de onzekerheid.

Herzberg en zijn geestverwanten overzien echter de eeuwen en trekken met stelligheid de omgekeerde conclusie. Hun historische methode berust uitsluitend op de veronderstelling, dat wat vaak gebeurd is zich nog wel eens zal herhalen. (‘Er zal zeker nog eens een polio-epidemie komen, een grote crisis, een heksenverbranding...’) Omdat het de joden in het verleden slecht vergaan is, zal het hen opnieuw slecht vergaan, zo niet nu dan straks.

De conclusie van emigratie naar Israël, een land zonder zelfs de mogelijkheid van antisemitisme, ligt nu voor de hand: het zakelijk zionisme. Maar voor Herzberg zijn de zaken niet zo eenvoudig: De joodse minderheidssituatie buiten Israël door de eeuwen heen heeft voor hem een eigen bijzondere waarde. Aan die situatie kan geen einde komen. Maar dit is ook niet zo erg: ‘Zo absurd kan ze niet zijn, of zij vormt de bron van een weergaloos creatief vermogen.’ Aldus Herzbergs slotzin. Dus toch nog een verborgen betekenis in de joodse afkomst, zij het niet bepaald door geboorte, maar door een - onveranderlijke - maatschappelijke situatie. In De Gids schreef ik dat ‘de meest redelijke zionisten zich in naam bekeren tot de opvatting van de jood als produkt van zijn milieu. Om toch het eeuwig joodse te kunnen handhaven nemen zij een ander hulpmiddel te baat: het antisemitisme is eeuwig en zo is de jood toch weer onvergankelijk.’ Dit citaat past ook op Herzbergs standpunt. Hij is geen ‘genetisch determinist’. (Dat staat ook nergens; Herzberg betrekt heel mijn artikel op zichzelf, terwijl maar één enkele passage hem geldt.) Voor Herzberg is inderdaad de situatie doorslaggevend. Maar die is in zijn opvatting wel onvergankelijk en de jood wordt erin geboren. De mystiek steekt

[p. 92]

bij Herzberg niet in een ‘bloed-en-bodem-theorie’, maar in een geschiedsopvatting. Een klein, maar zoals ook Herzberg zegt, wezenlijk verschil.

In De Volkskrant (van 23 april 1965) schrijft Herzberg: Het is om eeuwige dingen gegaan die men in Auschwitz heeft willen vergassen, en niet enkel om sterfelijke mensen. Niet voor het eerst en niet voor het eerst vergeefs. En om die dingen gaat het opnieuw. Zij zijn niet ondergegaan, zij herleven.’ Men kan dit met Herzberg eens zijn, ook als men met hem van mening verschilt of er eeuwige dingen zijn en of niet sommige dingen voorgoed zijn ondergegaan in de Duitse kampen. In Herzbergs visie hervindt de jood pas zijn historische betekenis als hij deze eeuwige waarden op zich neemt en zijn situatie aanvaardt: ‘Geen ontrechting, geen pogrom en geen zwerftocht, of zij beleefden het als een episode in een onvergankelijke eeuwigheid’ (t.a.p.). En: ‘Vele anderen echter hebben hun levenslot aangevat.

Zij kunnen er niet van aflaten, zij strijden er mede en zeggen: ik laat u niet los, voordat gij mij gezegend hebt.’ Zo werd de staat Israël gevestigd. (Slot van ‘Kroniek’.)

Al deze slotpassages schieten de eeuwigheid in: achter elke einder wenkt de historie. Alleen ik blijf ontredderd achter. Waar Herzberg vuur ziet, zie ik rook. Zijn woorden zijn voor mij woorden. Maar met mij heeft de geschiedenis ook geen bedoeling.