De Gids. Jaargang 128

[p. 181]

J.H. Donner⁺
Een watersnoodramp van doopwoorden en -water

Voor J.D. en Bram

‘en gelijk de dagen van Noach waren, alzoo zal ook zijn de toekomst van den Zoon des Menschen’
Matth. 24: 37

Vraag: Gij, Johannes Hendrikus Donner, gij, die door het heilig sacrament der doop in het verbond zijt ingelijfd, gij, die door de voortdurende lering en vermaning van uwen vader en van uwe moeder in de voorzeide leer zijt onderwezen (en te doen onderwijzen), gij hebt, ondanks alle deze tekenen en zegelen der bijzondere genade, uw reinigmaking en zaligheid niet buiten uzelf gezocht, u voor God niet verootmoedigd en geen mishagen aan uzelf gehad. Welke was de zware zonde, die u van het pad der rechtvaardigen heeft afgevoerd en heeft u geleid op de weg des verderfs?

Antwoord: Het was, geloof ik, nieuwsgierigheid. Als ik het beter begrepen had, had ik best willen geloven. Maar ik wist niet wat ik geloven moest. De woorden kwamen over mij heen en ze zijn een deel van mijn leven geworden, maar ik wilde ze begrijpen. Pas veel later heb ik begrepen, dat de ontzaglijke kracht van deze woorden hierin ligt, dat ze niet begrepen kunnen worden omdat ze niets betekenen. Zouden ze iets betekenen, ze zouden met andere woorden kunnen worden tegengesproken. Tegen deze woorden is geen verweer en geen antwoord. Ze dwingen tot luisteren en gehoorzamen. Maar ik was nieuwsgierig en wilde weten wie daar sprak.

Vraag: Niemand kan God zien en leven. Het geloof is uit het gehoor. Zalig zij die niet gezien en toch geloofd hebben. Het geloof is een zeker weten van de dingen die men niet ziet.

Antwoord: Ik weet het. Het is als een watersnoodramp van woorden en doopwater over mij gekomen. Maar ik wilde God zien.

Ik had een vriendje op school, veertien waren we, en we beloofden elkaar niet in God te geloven zonder hem te hebben gezien. We zouden theologie gaan studeren, en wisten al wel dat onze voorwaarde tamelijk kras was. Ik heb hem (dat vriendje) uit het oog verloren. Hij ging van school. Verwijderd, als ik me goed herinner, wegens iets met meisjes.

Ik leerde schaken, bleef zitten, sloeg een klas over en bleef weer zitten. In de hongerwinter was ik zeventien. Een moeilijke leeftijd, waarin de jonge man merkwaardige ervaringen en gevoelens heeft.

In die tijd is er iets gebeurd. Misschien was het ook iets later, al na de bevrijding. Het heeft geen datum en geen plaats. Niet ‘de tweede pilaar, vooraan bij het hoog koor, rechts op zij van de sacristie’ en ook niet ‘de nacht van 23 november 1654, van half elf tot twee uur’.

In mijn geval waren er ook geen vuurverschijnselen, maar achteraf wist ik met absolute zekerheid: Hij bestaat dus juist niet. Daarom hebben ze altijd in ontkenningen over Hem gesproken. Daarom is het de mens verboden Hem te zijn.

Het kenmerk van zulke ervaringen is, dat men ze trouw blijft. Bij mij had het als eerste gevolg, dat ik me voor Jezus begon te interesseren.

Vraag: Niemand heeft ooit God gezien, de Eniggeboren Zoon heeft Hem ons geopenbaard.

Antwoord: Maar hoe kun je hem zien? Jezus, de Eniggeboren Zoon, Christus, of hoe ze de man verder noemen.

+ j.h. donner. Geb. 1927. Bezocht de christelijke Montessorischool in Den Haag, Het 's-Gravenhaagsch Christelijk Gymnasium en de Instellingen voor hoger onderwijs op gereformeerde grondslag (v.u.) te Amsterdam. Nederlands sterkste schaker. Schaakmedewerker aan De Tijd/Maasbode en Elseviers Weekblad.

Een herinnering

Op de achterste bank zitten de ministers en oud-ministers. Meneer Van Dijk. Hij ziet er streng uit, hij was minister van Oorlog, de laatste, want het vak van zijn opvolger heette defensie, zegt vader. Meneer De Wilde, vooral bekend van het grapje:

Vraag: Wie is de oudste minister?

Antwoord: De Wilde, want toen Noach uit de ark keek, zag hij de wilde wateren.

Meneer De Vries is oud en ziet er zielig uit.

[p. 182]

Vader zegt, dat hij maar kort minister van Financiën is geweest.

Het allerbelangrijkst is natuurlijk meneer Colijn. Een paar weken geleden is hij nog vooraan onder de preekstoel toegezongen door de hele kerk, ‘Dat 's Heeren zegen op u daal'’, omdat hij bij de verkiezingen zeventien zetels in de Tweede Kamer had gekregen.

In dezelfde bank zitten naast de hardleersen de hardhorenden, met koptelefoons om.

De bank ervoor, waar de jongen zit, is bijna geheel bezet door vader, moeder, broers en zussen. Alleen op de hoek rechts zit nog de Blonde Dame, naast een veel oudere, die geheel in 't zwart is. De Blonde Dame is niet jong, misschien maar iets jonger dan de moeder van de jongen, maar hij weet heel zeker dat er op aarde niemand mooier is.

Hij kan de dominee niet zien. Te veel hoofden voor hem. En hij hoort hem onduidelijk: ‘onze enige verlosser Jezus Christus...Christus... Christus Jezus, onze zaligmaker...’

Over wie hebben ze het toch? Zijn het er één of twee? Opeens ziet de jongen het duidelijk voor zich: Een wijde, zonovergoten vlakte. Op twee veruiteenliggende heuvels: twee identieke gestalten, allebei met lang blond haar, in witte klederen, de handen zegenend en waarschuwend tegen elkaar opgeheven. De een Jezus, de ander Christus. Twee heilanden, twee zaligmakers.

Jezus. Vanwaar toch de gêne en weerzin als de naam valt? Bij gelovigen waarschijnlijk meer nog dan bij ongelovigen. Want hoe men hem ook prijst, zeker is dat hij alles was wat God verboden had.

Vreemd, die mannelijke karakters, vaders van grote gezinnen, die in hun deftige liederen die weerzinwekkende toezingen, die zelfmoordenaar met die duidelijk homo-erotische sfeer om zich. Wat is het offer dat hij voor hen bracht?

Een theorie

De joodse godsdienst is alleen te begrijpen als reactie op een ritueel, dat culmineerde in het kinderoffer. ‘Gij zult Mij niet zien, gij zult Mij niet zijn’ is het verbod van een dienst, waarin de godheid wèl gezien, wèl geweest werd.

De grote Mesopotamische rijken roeiden de magische praktijken van de stadstaatjes uit bij imperiaal bevel; het unieke van Israël is, dat door wet en profeten God zichzelf verbiedt. ‘Gehoorzaamheid is beter dan offerande.’

Hij spreekt. Daarmee begint de geschiedenis van God en van de humaniteit.

Als na eeuwen de wet en de profeten versteend zijn, komt er één de Schrift vervullen. Weer wordt God geweest, de zoon geofferd, de zonde geïncarneerd.

De volgelingen offeren het kind in het celibaat. Paulus (‘wie niet in God gelooft, is homoseksueel’), de rabbijn, die hem nooit gezien had, hem misschien daardoor het beste begreep en in een paroxisme van verontwaardiging tot volgeling werd, staat het huwelijk in noodgevallen alweer toe. Vanaf het eerste moment is het streven van de kerk geweest, de hybridische figuur van de man naar wie ze zich noemt, te integreren. Alle pogingen om Christus als grondparadox van leven en dood te zien, worden afgewezen als ketterij. Steeds sterker wordt teruggegrepen op de God van de Joden.

Augustinus sticht het christendom. Over Jezus wordt weinig meer gepraat, over God des te meer. De Zoon wordt bijgezet in de ondoorgrondelijke onzichtbaarheid van de Vader. Wel wordt zijn lichaam nog gegeten en zijn bloed gedronken en het celibaat blijft voor de elite gehandhaafd.

De reformatie ontneemt het christendom ook dit. Openbaring wordt woordopenbaring. De orthodoxie plaatst Jezus achter stenen formules, de later opkomende vrijzinnigheid dringt hem een boodschap, een leer op.

Thans is Christus uit het christendom aan het verdwijnen. De mensen weten niet wat ze doen.

Als ze zichzelf geofferd zullen hebben, zal hij weerkomen, zittend op de paddestoelwolken.

Vraag: Ik geloof in God, den Vader, den Almachtigen Schepper des hemels en der aarde en in Jezus Christus, Zijnen Eniggeboren Zoon, onzen Heere.

Antwoord: Wie als zijn geloof uitspreekt, dat Christus is de zoon van God, beroept zich niet op Christus, zelfs niet op God, maar op ‘is’.

Ik wil weten: Hoe was hij God? En waarom? En vooral: op welk moment? Alles moet van hem worden uitgezocht. Is zijn psychoanalyse al getrokken? Hoe was de verhouding tot zijn moeder?

[p. 183]

Een analyse

Spinxo - Hijnn

Oedipus	Christus
1. doorboorde voeten	ook de handen doorboord
2. bloed uit de ogen	bloed van het voorhoofd
3. twee moeders	één moeder
4. twee vaders	twee vaders
5. doodt zijn maker	wordt zijn maker

Een wezenlijk verschil is er tussen de laatste zetten van wit en zwart niet.

6. huwt zijn moeder	wijst de vrouw af
7. kinderen	discipelen
8. Teiresias	Judas!??

Binnen het bestek van deze rubriek kan niet al te diep worden ingegaan op dit nieuwtje. Wat Teiresias betreft verwijs ik naar: Harry Mulisch, Voer voor psychologen, Amsterdam, 1961, blz. 173-174, en een mogelijke identiteit van Judas wordt behandeld in Nils Runeberg, Den hemlige Frälsaren, Stockholm, 1909.

9. beneemt zich het licht	beneemt zich het leven
10. verdwijnt horizontaal	verdwijnt verticaal
11. onschuldig

Waarschijnlijk nog het beste. Toch wat het na de waarschuwing van het orakel beslist lichtzinnig van Oedipus überhaupt een huwelijk aan te gaan.

11. ...

schuldig

Vrijwel gedwongen. Pilatus achtte Christus niet schuldig. Maar deze scepticus achtte waarschijnlijk niemand schuldig. Men moet de Joden, die zich op de wet beriepen, gelijk geven.

12. gered door de herder	de goede herder
13. onsterfelijk	...

Pat

En zo heb ik er meer.

Als hij dan God Zichtbaar is, dan is schroom geen deugd. Dan dient men scherp toe te zien.

Ook al zou dit betekenen, dat we hem moeten uitkleden, eigenhandig op het kruis leggen en hem zelf de spijkers door zijn handen slaan.

Daarvoor is hij gekomen.

Er werden er twee met hem gekruisigd. De een had aan een belofte van het hiernamaals genoeg troost. Voor hem had de verlosser zich niet te hoeven laten kruisigen. De ander bleef schelden tot het laatst. Voor deze moest hij sterven.

Als we ons blind staren op de man van Nazareth, wordt ons langzaam duidelijk wat hem bezielde. Wat hij wist, wat hij leefde en stierf, dat is: dat God niet bestaat.

De dichting

Het woord stoel is geen stoel, maar het woord zaligmaker is een zaligmaker.

Waar is God, als hij niet bestaat?

Hij bestaat in de taal.

De dichter van de 139ste psalm wist dat God niet bestaat, zoals de uitvinder van het vliegtuig zich pijnlijk bewust was van het feit dat de mens niet kan vliegen.

De taal is een spel, dat niet om de knikkers gespeeld moet worden.

Zo gij niet wordt als de kinderen, die zo in het spel opgaan dat ze niet horen als moeder roept: zes uur.

In hoogste potentie betekent de taal niets dan zichzelf. Zelfs niets betekent nog iets, namelijk: niets, maar God betekent inderdaad niets meer.

Het heelal hult zich in een veelbetekenend zwijgen.
Alles wil dat de mens spreekt.
En hij kan niet.

Gij