De Gids. Jaargang 127

[p. 392]

Nieuwe boeken

Nico Rost, Goethe in Dachau. Literatuur en werkelijkheid. Dagboek 1944-45. Tweede druk. - Kruseman, Den Haag, 1963. viii, 252 blz. + 1 blad met afb.

Bladerend in de herdruk van de dagboeknotities die Nico Rost in Dachau neerschreef, trof me opnieuw het relaas van de Berlijnse bakker die ten tweeden male voor hetzelfde feit was gearresteerd: ‘Ik had taarten gebakken met eieren en beter meel dan ik officieel mocht. Niet om meer te verdienen - maar ze waren voor het front bestemd, en ik kon hun toch geen slechte taarten laten sturen.’ De bakker kon vrijkomen als hij voortaan de voorschriften in acht had willen nemen, maar dat weigerde hij. De man belandde derhalve in Dachau zonder goed te begrijpen waarom.

Tot deze argelozen en dwarsen die de draagwijdte van aan de nationaal-socialistische machthebbers onwelgevallige handelingen niet overzagen, behoorde Nico Rost niet. Zíjn politieke opvoeding begon niet in Dachau. Kenner van het Duitse politieke en culturele leven als weinigen, doorzag hij vanaf het allereerste begin de onmenselijkheid van het fascisme en behoorde tot hen die met schrijfmachines tegen mitrailleurs streden. Toen hij hier ook na het aan de macht komen van Hitler in 1933 ter plaatse mee door bleef gaan, werd hij gegrepen en achter kersvers prikkeldraad gezet. Blijkbaar achtte men het echter toen nog niet raadzaam een buitenlander voorgoed het zwijgen op te leggen. Rost kreeg de gelegenheid naar ons land terug te keren met de raad geen gruwelpropaganda te bedrijven want dan zou hij merken dat de arm van de nationaal-socialistische regering ver, zeer ver reikte! Maar al was Rost geen overtuigd vechter tegen het fascisme geweest, hij kon zich alleen al als reporter deze unieke kans niet laten ontgaan. In juli 1933 verscheen zijn brochure Een concentratiekamp in het Derde Rijk. De brouwerij van Oranienburg. Het eerste Nederlandse ooggetuigeverslag. Negen jaar later konden de Duitse autoriteiten hun bedreiging waarmaken en via Forest, Scheveningen en Vught

[p. 393]

kwam Nico Rost in Dachau. De menselijke waarden die hem zo ter harte gingen dat ze hem hier hadden doen terechtkomen, probeerde hij ook nu hoog te blijven houden. Een hachelijk en vaak wanhopig gevecht: er levend doorkomen zonder zichzelf ontrouw te worden. Dit maakt deze onopgesmukte dagboekbladen tot een ‘document humain’. Het lijkt wel of we meer gegrepen worden naarmate de notities tegenstrijdiger, vluchtiger en onsamenhangender zijn. Het versterkt het caleidoscopische karakter van deze gruwelijke en toch onwezenlijke wereld, toen evenzeer als nu. Waarnemingen, invallen en overpeinzingen wisselen elkaar af. Rost weigert geestelijk te capituleren en slaagt erin, zichzelf bij de haren vasthoudend, niet in het moeras te verdrinken. Toch is Goethe hem daarbij niet het meeste behulpzaam en Rost voelt dit zelf als hij van de Olympiër zegt: ‘Het was misschien ook geen vlucht uit de politiek, doch het lag in zijn wezen besloten, dat hij zich tijdens de spannendste dagen der Franse revolutie vooral met zijn theorie over de metamorfose der planten bezighield.’ Een zo groot vermogen tot distantie en abstractie als Goethe, die meent via de planten juist de mensen te hebben leren kennen, bezit Rost niet. Daarvoor blijft hij de onmiddellijk-betrokkene. Hier raken we direct aan het eigene van Rosts persoonlijkheid: de tegenstrijdigheid van het menselijke leven is hem dierbaarder dan de gesloten eenheid van het wijsgerige denken. Dit verklaart zijn openheid die, juist om haar zeldzaamheid in communistische en socialistische kring, door het hele boek been opvalt.

In deze kampnotities is de dialoog tussen christendom en communisme al in volle gang en het sympathieke voorwoord van ds. J.J. Buskes geeft hier een waardevolle uitbreiding aan. Achter geloof en politiek staat voor Nico Rost de mens, die hij ons zowel in zijn grootheid als in zijn kleinheid toont. Ik eindig met het beeld dat dit dagboek oproept van prof. Telders tijdens zijn verblijf in Vught: ‘Emiel, de Duitse capo, sloeg er weer met z'n stok op los. De onderkleren, die ons toegesmeten werden, waren deze keer nog kleiner dan gewoonlijk. Een van Telder's collega's uit Leiden, die nog maar pas in het kamp was, wist zich geen raad en keek hulpeloos in het rond, met in z'n hand een veel te nauwe onderbroek. Telders lachte. Wijs en ongedwongen. ‘Het is alleen maar een kwestie van inscheuren collega - verder niets’, en voegde de daad bij het woord.’

ger harmsen

[p. 394]

Johann Wild, Reysbeschreibung eines gefangenen Christen Anno 1604. Herausgegeben von Dr. Georg A. Narciß. Bibliothek Klassischer Reiseberichte. - Steingrüben Verlag, Stuttgart, 1964. 392 blz. + uitslaand blad met 3 kaarten.

Tegelijk realistisch en fantastisch is dit relaas van de lotgevallen van Johann Wild als krijgsgevangene en slaaf in het rijk van de halve maan. Over de schrijver weten wij nauwelijks meer dan dat hij in 1585 in Neurenberg werd geboren. De eerste druk van zijn Reysbeschreibung verscheen in 1613, de tweede in 1623, terwijl eerst nu, anno 1964, een derde druk het licht kon zien. De uitgever heeft met deze heruitgave een verdienstelijk werk verricht, aangezien het boek een schat van bijzonderheden bevat over de levensgewoonten, de sociale verhoudingen en de economische toestanden in het Turkije van het begin van de zeventiende eeuw. Wild schildert nauwgezet zijn ervaringen tijdens zijn zevenjarige gevangenschap (1604-1611) en toont zich hierbij een scherp en kritisch waarnemer. In 1604 trok de toen negentienjarige lansknecht naar Hongarije, waar hij onder Gotthard von Stahremberg de veldtocht tegen de Turken meemaakte. Spoedig geraakte hij in gevangenschap en werd niet minder dan zeven maal verkocht. Deze eenvoudige soldaat wordt door verschillende heren (pasja's en kooplieden) op hun reizen meegevoerd, en hij is daardoor in de gelegenheid allerlei plaatsen te bezoeken, die voor christenen in die tijd slechts moeilijk of in het geheel niet toegankelijk waren. Het lot brengt hem in Constantinopel, Cairo, Mekka, Medina, Jemen, op de berg Sinaï, in Jeruzalem en Damaskus, waarna hij via Constantinopel en Polen ten slotte zijn vaderland weer weet te bereiken. Opvallend is de moed en taaiheid van deze Neurenberger, die ondanks de vaak moeilijke omstandigheden waarin hij als slaaf verkeerde, toch een open oog behield voor de merkwaardige facetten van het leven van zo andersgeaarde volken als Turken, Arabieren en Egyptenaren. Zijn handelsgeest blijkt uit het merkwaardige feit, dat hij niet nalaat van verschillende produkten de prijs te vermelden, een bewijs ook dat hij over een bijzonder goed geheugen beschikte. In Ofen in Hongarije maakt hij voor het eerst kennis met de koffie: ‘ein warm Getränk, welches schwarz ist, und wird auf türkisch genannt Kahve’ (blz. 51). Uitvoerig beschrijft Wild de verschillende steden waar hij tijdens zijn reizen vertoeft. Hij leert ten slotte Turks, ook al is zijn kennis hiervan, blijkens verschillende onjuist gespelde woor-

[p. 395]

den en namen, niet al te grondig. Niet alleen heeft Wild zijn tijdgenoten een beeld gegeven van het leven in het Ottomaanse rijk, hij heeft - evenals trouwens Busbecq in zijn reisbrieven - veel fabels over de Turken opgeruimd. Allerlei zeden en gewoonten treffen hem: het feit dat bij het ontbreken van een testament alle eigendommen van een gestorvene aan de sultan komen (blz. 60-61), de doodstraf voor vrouwen die hun echtgenoot niet trouw zijn (blz. 77), het afhakken van handen en voeten van iemand die op een diefstal is betrapt (blz. 121).

Herhaaldelijk laat de Lutheraan Wild zich kritisch uit over de islam. Hij verwerpt uiteraard het geloof dat Mohammed de zondaar uit de hel kan verlossen (blz. 116). Hij ergert zich aan de weinig stichtelijke wijze waarop vele Arabieren feestvieren (blz. 125). Men moet evenwel aannemen dat Wild zelf, althans voor de vorm, tot de islam is overgegaan. Anders had hij nimmer de heilige steden Mekka en Medina kunnen bezoeken. Hij schrijft over Mekka immers: ‘Das sei also von der Stadt Mekka genug gesagt. Und es darf kein Christ noch Jude in diese Stadt kommen. Wenn einer allda gefunden würde, müßte er ohne alle Gnade verbrannt werden.’ (blz. 130) Een in Europa bekende legende over het graf van Mohammed wordt door Wild uit de wereld geholpen: ‘Die gemeine Meinung bei den Christen ist, er solle oben in der Kirche in einem eisernen Sarg hängen, zu Mekka, und ein Magnetstein habe ihn in die Höhe gezogen. Dem ist nicht also. Sondern er liegt zu Medinet en-Nebi in einer Kirche, und sein Grab ist mit schönen, wohlriechenden Tüchern bedeckt, und oben auf dem Sarg steht ein großer Bund.’ (blz. 134) Intussen heeft Wild op zijn gevaarlijke en uitputtende reizen, na enige malen van meester verwisseld te zijn, ook nog Arabisch geleerd. Interessant zijn ook de bijzonderheden die hij over Jemen meedeelt en die verklaren waarom dit land eens ‘Arabia Felix’ werd genoemd: ‘Das Land ist gut und gewaltig fruchtbar von köstlichen Gewächsen und aller Notdurft. ... In diesem Land wächst der türkische Kahve. ... Wird derselbe auch allda eingekauft und durch die ganze Türkei geführt. ... Es werden in dieser Landschaft oder Insel viel Perlen und Edelsteine gefunden, von Kaufleuten aufgekauft und in andere Städte oder Länder geführt. Wird in dieser Stadt ein großer Handel getrieben, denn es kommen Schiffe aus Indien, Portugal, von Mekka, Al-Kairo und anderen Ländern und Städten mehr dahin. Auch werden köstliche indianische Waren allda herbeigebracht und verhandelt. ... In

[p. 396]

Summa: Diese Insel oder Landschaft Jemen ist überflüssig reich an köstlichen Früchten und Nahrung.’ (blz. 148-150)

Niet steeds is Wilds oordeel over de Turkse samenleving negatief. Integendeel. Zo prijst hij onder meer de rechtspraak (blz. 172).

Belangwekkend is voorts zijn beschrijving van de berg Sinaï (blz. 173), van Cairo, Damaskus en Jeruzalem. Wild vermeldt verschillende malen, dat dronkenschap - het gebruik van wijn is immers door de profeet verboden - streng wordt gestraft. De grote eerbied voor papier (!) treft hem: ‘Sprechen, es sei gemacht, daß man Gottes Wort solle darauf schreiben’ (blz. 256). Deze eerbied voor papier was ook Busbecq tijdens zijn verblijf in Constantinopel (1554-1562) opgevallen. Ook de dansende derwisjen trekken uiteraard zijn aandacht (blz. 257), evenals de Turkse baden in Cairo. Het valt hem op, dat gelovige Turken toch veel de hulp inroepen van waarzeggers en duivelbezweerders. Over het onderwijs, over begrafenissen, over de badhuizen, het vasten en allerlei levensgewoonten in Cairo verneemt de lezer velerlei gedetailleerde bijzonderheden. Over het algemeen vindt Wild de Turken beschaafder dan de Egyptenaren. Het ontgaat hem ook niet dat de polygamie onder de Arabieren in Cairo veel meer voorkomt dan onder de Turken: ‘So hat auch ein Türk nicht mehr als ein Eheweib, aber diese barbarischen Völker haben im Brauch, daß einer vier oder fünf Weiber zur Ehe nimmt, so viel er ernähren kann’ (blz. 286). Alle romantische haremverhalen ten spijt is er in dit opzicht in Turkije in de loop der eeuwen weinig veranderd. In 1908 schreef W.S. Monroe in zijn Turkey and the Turks: ‘Polygamy is much less common in Turkey than is generally supposed. ... polygamy is an expensive institution.’ (blz. 65-66) De hervormingen van Atatürk zouden aan de polygamie volledig een einde maken.

Opvallend in het werk van Wild is de zakelijke toon, het mededelende karakter, dat ons weinig of niets openbaart van de mens Wild, ondanks het feit dat het boek in de eerste persoon is geschreven. De individu Wild gaat schuil achter de bonte opeenvolging van gebeurtenissen.

Het reisjournaal van Wild is niet alleen een boeiend verhaal, het is bovendien een rijke bron van gegevens over mens en maatschappij van het Ottomaanse rijk in zijn bloeiperiode.

p. krug