De Gids. Jaargang 127

[p. 165]

Nieuwe boeken

H.C. Rümke, Over Frederik van Eeden's ‘Van de koele meren des doods’. Een essay. - Scheltema & Holkema N.V., Amsterdam, 1964. 192 blz.

Men klaagt erover dat de moderne literatuur overbelast is met pathologische figuren. Grotendeels ten onrechte, want zowel oude als jonge schrijvers hebben vaak lijders aan neurosen en psychopathie ten tonele gevoerd, maar vrijwel nooit lijders aan werkelijke psychosen. De zogenaamde ‘krankzinnigheid’ waarmee zij werken, is een toestand die op de rand van normaal en gezond zijn ligt; men vindt bij hen opgewonden toestanden, waarin men soms iets van de alcoholroes terugvindt (een blijkbaar goed gekende uitzonderingstoestand), soms stukken droom, nachtmerrie, halfslaap en vaak alleen maar absurde en barokke invallen, die min of meer kunstmatig opgevoerd worden, zonder een schijn van werkelijkheidswaarde. De afgrond van de psychose vindt men in de literatuur noch van onze tijd, noch in die van vroeger jaren terug.

Waarom deze afgrond geschuwd wordt - is het angst, is het schroom, of alleen maar onbekendheid? - weet ik niet, maar het is een feit dat zoals Jeroen Bosch geen psychotische waan schilderde, noch Ophelia, noch Gretchen, noch Ajax, noch Hercules, noch Fré Bolderhey, noch De Rijckel een herkenbare lijder aan een psychose is. Zelfs Dostojewski, hoe morbide hij zelf ook geweest mag zijn, geeft slechts onduidelijke figuren, die op de rand van het normale zweven, doch geen psychotici. Deze mening van prof. Rümke lijkt mij onbetwistbaar juist, en het lijkt mij een grote verdienste er de aandacht op gevestigd te hebben dat Van Eeden op deze repel een uitzondering maakt. De psychiater die Van de koele meren des doods leest, volgt de ontwikkeling van de hoofdpersoon van dit boek met spanning en komt tot de conclusie dat dit echt is, dat dit klopt, dat dit de realiteit van de psychose is. Misschien zal hij vragen stellen omtrent de diagnostiek van Rümke, maar nergens omdat hij Van Eeden wantrouwt als schrijver van dit kunstwerk. Lam den day

[p. 166]

Van Eeden heeft dit zonder één technische term bereikt, zonder één poging de psychose uit te leggen of te verklaren, zonder iets wat op een ziektegeschiedenis zou kunnen lijken. Vergeleken met de onechte en willekeurige verzinsels die men elders vindt, is dit een grote verdienste.

Men versta mij wel: andere schrijvers kunnen de menselijke ontreddering met hun pseudo-krankzinnigheid wellicht grootser en indrukwekkender geschilderd hebben, voor mijn gevoel blijven die psychosen ‘literatuur’.

Wat Van Eeden hier echter gepresteerd heeft is geen literatuur (tussen aanhalingstekens), hoe men ook verder over de waarde van het boek als geheel wil denken. Een waarde, die ik overigens met Rümke hoog aansla. Is het trouwens wel zo onbelangrijk in welke vorm men een mens ziet ondergaan, in welke vorm hij desintegreert en bezwijkt onder de druk van zijn leven? Noch het cliché, noch het barokke verzinsel zijn adequate vormen voor de ruïneuze ontreddering en ineenstorting van een wereld. Noch het opgewonden geijl van een aanstellerige hysterica, noch de belachelijke invallen van een potsenmaker kunnen ons voldoen.

De psychotische catastrofe van de menselijke geest is de meeste schrijvers en dichters te boven gegaan en zij hebben zich beperkt tot pseudo-dramatische ‘aanstellerij’, tot dronkemansdelier, tot extatische, mystieke dweperij, of tot willekeurige, barokke invallen.

Het lijkt mij de grootste verdienste van het essay van prof. Rümke deze gedachtengang aan de hand van Van Eedens boek aanvaardbaar te hebben gemaakt. Overigens biedt hij in dit geschrift nog heel wat meer. Beschouwingen over de verhouding van psychiater en kunstenaar, over de problemen van leven en dood, over de religieuze psychotherapie en over tal van vraagstukken die bij dit onderwerp te pas komen. Ik vind het jammer dat hij zich ook nog waagt aan een literair-historische waardering, waarmee de opbouw van zijn betoog allerminst versterkt, integendeel verzwakt wordt.

v.w.d. schenk

[p. 167]

John Landwehr, Fable-books printed in the Low Countries. A concise bibliography until 1800. Introduction by prof. mr. H. de la Fontaine Verwey. With 12 plates. - B. de Graaf, Nieuwkoop, 1963. xvi, 44 blz. + 12 blz. met afb.

John Landwehr, die enkele jaren geleden een bibliografie van Nederlandse emblemataboeken samenstelde, heeft er nu een uitgegeven van de in de Nederlanden tot 1800 gedrukte fabelboeken, in een even sierlijke, typografisch zeer verzorgde en geïllustreerde uitgave als de eerder verschenene. Indertijd promoveerde J.F. Heijbroek op een proefschrift over ‘De fabel. Ontwikkeling van een literatuursoort in Nederland en in Vlaanderen’ (1941), dat bij alle goede eigenschappen die het boek bezit, deze kwade heeft dat het een register, laat staan een bibliografie mist. Maar zoals prof. De la Fontaine Verwey in zijn inleidend woord terecht opmerkt, is de voorziening in deze lacune niet de enige rechtvaardiging van deze bibliografie, want terwijl het boek van Heijbroek de fabel vooral als letterkundig genre behandelt, komt in het werk van Landwehr pas de betekenis van het fabelboek in de uitgeverswereld tot zijn recht. Daarbij vallen enkele curieuze zaken op, zoals het feit dat van de 302 boeken die hier genoemd worden er 208, dus meer dan twee derde, edities van niet meer dan vier bundels zijn, namelijk van Aesopus, Phaedrus, de Reinaert en La Fontaine, waarbij Aesopus dan met 112 uitgaven, tussen omstreeks 1472 en 1797 in de Nederlanden verschenen, alleen al meer dan een derde van de hele Nederlandse fabelboekenproduktie op zijn naam heeft staan. Verreweg de meeste van deze edities bevatten de Latijnse tekst, 19 de Nederlandse, en verder zijn er in Antwerpen 5 Spaanse en is er in Amsterdam één Russische vertaling van verschenen. Prof. De la Fontaine Verwey wijst er onder meer op dat de vele schooluitgaven van Aesopus, die aan het eind van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw in Deventer gedrukt werden, in nauwe betrekking staan tot de aanwezigheid van de beroemde scholen in deze stad. Het besluit van de Staten van Holland, Aesopus op de voorgeschreven boekenlijst voor het onderwijs te plaatsen, is de oorzaak dat er van 1626 tot 1727, dus in een eeuw tijds, niet minder dan 15 Grieks-Latijnse edities van deze auteur verschenen zijn. De oudste editie van La Fontaine is van 1679, maar pas een eeuw later, in 1786, verscheen er de eerste Nederlandse vertaling van, in vijf delen. De achttiende-eeuwse Nederlandse intellectueel had aan de Franse

[p. 168]

tekst klaarblijkelijk genoeg. De populariteit van Gellert als fabeldichter blijkt niet zozeer uit de enige hier genoemde vertaling door een aantal dichters, die van 1772 tot 1774 in drie delen verscheen en in 1775 en nogmaals van 1781 tot 1785 herdrukt werd, als wel uit de vele vertalingen die men in spectatoriale geschriften en andere tijdschriften vindt, en die men dus in deze bibliografie niet aantreft, maar wel bij Heijbroek.

Werkelijk oorspronkelijk zijn eigenlijk alleen de Sinryke fabulen (1685) van de econoom Pieter de la Court, de Gedichten en fabelen (1792) van Nicolaas Simon van Winter en de Fabelen en vertelsels (3 delen, 1793-1801) van Phoebus Hitzerus Themmen. Bekendere schrijvers als Vondel en Wolff en Deken hebben alleen maar fabels vertaald.

De samensteller heeft aan zijn bibliografie een index van de uitgevers, drukkers en boekverkopers toegevoegd, gerangschikt naar hun woonplaatsen. Amsterdam neemt daarin met 66 namen de eerste plaats in, Antwerpen met 29 de tweede, maar het oudste fabelboek van Nederlandse bodem is in Utrecht (omstreeks 1472) gedrukt. Een niet onbelangrijk deel van deze boeken behoort nog tot de incunabelen; alleen van de Aesopus-uitgaven zijn dat er al 20.

Het is jammer dat bij een aantal titels geen datering is opgegeven (‘no date’), terwijl de werkjaren van de drukkers of uitgevers toch althans enig houvast konden geven. Dit doet intussen geen afbreuk aan mijn erkentelijkheid voor dit tweede werkstuk van de verdienstelijke bibliograaf die de heer Landwehr opnieuw bewezen heeft te zijn.

p.j. meertens