De Gids. Jaargang 126

[p. 417]

Han Lammers
Binnenlandse kroniek
Nogmaals lonen en prijzen - Zendtijdperikelen - De gasbel - Het penibele feest

Men kan gerust zeggen dat niets de Nederlanders in de laatste maanden van het jaar zo heeft geïnteresseerd als de doodgewone, alledaagse kwestie van het brood, de boter en het beleg. En dat was begrijpelijk. Want de doorbraak van het loonstelsel en de daarmee samenhangende eisen in alle mogelijke sectoren had een vervelend bijverschijnsel: een vrij algemene prijsstijging. Het begon hoe langer hoe meer duidelijk te worden dat de overgrote meerderheid van de mensen salarissen krijgen, die maar heel slecht tegen een stootje kunnen. Met andere woorden, de ontwikkelingen in de grote huishouding hadden vaak verontrustende gevolgen voor de beheerders van kleinere budgets.

De regering beloofde toezicht op de prijzen. Veel indruk maakte die toezegging niet, omdat algemeen werd beseft dat de overheid nooit in staat zou zijn een wilde prijsspiraal weer in het fatsoen te krijgen. Zij heeft daarvoor immers niet voldoende ambtenaren beschikbaar.

Het was met het oog op deze aspecten van de zaak dan ook niet verbazingwekkend dat van allerlei kanten werknemers salarisverhoging gingen eisen, waarin ruime risico-marges verwerkt leken te zijn. De geuite wensen gingen vaak een door de Stichting van de Arbeid overeengekomen loonsvermeerdering van in doorsnee tien procent ver te boven. En algemeen aanvaardde men de gedachte dat in het komende jaar de collectieve arbeidsovereenkomsten ‘opengebroken’ moesten kunnen worden - zo diep was de overtuiging doorgedrongen dat als prijzen eenmaal in beweging zijn, er niets is wat ze kan tegenhouden.

Een van de sectoren waar het economische beweeg bijzonder spectaculair begon te worden, was die van de dagbladbedrijven. De typografen staakten in kleine groepen, dan hier, dan daar. Hun eisen waren stevig, maar moeilijk kon worden waar gemaakt dat ze ook onredelijk waren. De krantedirecties reageerden nogal paniekerig. Zij gaven sussende verklaringen uit, deden zendbrieven rondgaan, en wekten aldus de indruk dat ze niet goed wisten wat te doen. Er was daarvoor een goede reden: het dagbladbedrijf was namelijk uiterst kwetsbaar geworden, en dat met name ten gevolge van een vreemdsoortige politiek. De krant is sinds de oorlog als verkoopartikel eigenlijk altijd te geef geweest, met het gevolg dat de exploitatie voortdurend tegen het plafond aan moest geschieden. Eén heftige beweging in bij voorbeeld de loonsector, en het gebrek aan stabiliteit moest blijken. De voorspelling werd gedaan dat

[p. 418]

eer het komende jaar zou zijn verstreken, een aantal kranten het leven zou hebben gelaten. Bij de pessimistisch beoordeelde bedrijven waren er een paar van zeer oude naam: het Algemeen Handelsblad en De Tijd.

Van de argumenten die de krantedirecties tegenover hun werknemers gebruikten, verdient er één bijzondere aandacht, omdat het ook in andere sectoren werd gehanteerd. Dat was de waarschuwing: gij, met al uw verlangens, zaagt aan de tak waarop ge zelf zit. Nu kan men zo iets zeggen in een situatie, die voor de tegenpartij volkomen overzichtelijk is. Maar zodra er zich chaotische verschijnselen gaan voordoen, verliest het zijn geldigheid. Dan kan men het de werknemer namelijk niet meer kwalijk nemen dat hij in de eerste plaats op de dag van morgen let, en pas in zoveelste instantie oog heeft voor de grotere samenhang van zijn vraag naar brood op de plank. Daar komt dan bij, dat argumenten als hierboven weergegeven meestal worden ter tafel gebracht door mensen die een jacht in de haven hebben liggen, effecten op de bank bewaren of anderszins zich van het vette der aarde hebben laten aanreiken. Meestal, moeten we herhalen. Want ook de zogenaamde vertegenwoordigers van de werknemers, de bondsbazen, hebben zich (zij het aanvankelijk) in de afgelopen maanden zorgelijk uitgelaten over de zaag en de tak. Van hun kant was dat niet onredelijk. Het is nu eenmaal hun vak om verder te kijken dan hun neus lang is. Wat hun van werknemerszijde echter kon worden verweten, was dat ze dat niet veel eerder hadden gedaan. Dat ze, met andere woorden, op de schijnwelvaart in ons land niet de vinger hadden gelegd toen dat nog zonder gevaar voor paniekreacties kon worden gedaan.

Aldus werd gedacht en gesproken, en groeide de onzekerheid. Er kwamen busstakingen (komisch genoeg pal nadat de heer Suurhoff van de P.v.d.A. had gepubliceerd dat er dank zij de vakbonden arbeidsrust was ingetreden), er werden ook modelacties gehouden, bouwvakkers legden het werk neer, ambtenaren morden bij hun salarisonderhandelingen tegen de minister van Binnenlandse Zaken Toxopeus en de doorsnee-consument verbaasde zich iedere keer weer en voortdurend kwader wordend over het steeds duurdere leven. En almaar meer werd het evident dat de vakbonden de zogezegde ‘greep op de massa’ aan het kwijtraken waren - als ze die al niet al lang hadden verloren. Bij wijze van verzekering dat het anders was, gingen sommige vakbondsleiders flinke taal tegen de regering gebruiken. Maar het vertrouwen werd daardoor niet herwonnen. Veel meer bespeurde men bij de werknemers belangstelling voor de zogenaamde categorale verenigingen, de groeperingen die als doel hebben de belangenbehartiging van één specifieke soort werknemers. Zet die ontwikkeling zich door, dan zou het wel eens kunnen zijn dat in niet al te lange tijd aan de vakbonden groot verlies, zo niet de doodsteek wordt toegebracht.

Een paar van die ‘gerichte’ belangengroepen hebben zeer bijzonder

[p. 419]

van zich laten spreken. Het waren de verenigingen van verschillende categorieën K.L.M.-personeel. Zij zegden op een gegeven ogenblik hun vertrouwen op in de leiding van de luchtvaartmaatschappij, omdat die in een nogal spectaculaire onderlinge twist was geraakt. De regering moest er zich mee bemoeien, en er trad na verloop van tijd weer een betrekkelijke rust in. Maar het belangrijkste van wat was geschied kon niet meer worden ongedaan gemaakt. Het personeel van de K.L.M. had - niet met zovele woorden, maar toch heel duidelijk impliciet - de medezeggenschap in het geding gebracht. En, omdat iedereen met de actie rekening wenste te houden, kon worden geconcludeerd dat dat niet zonder succes was gebeurd.

Ook al met medezeggenschap te maken had een opzienbarend rapport, dat begin november werd uitgebracht door de zogenaamde commissie-Scholten, die was ingesteld om over de radio- en televisiewetgeving van advies te dienen. De commissie pleitte voor een doorbraak van het tegenwoordige stelsel, onder meer door het tot nu toe aanvaarde criterium voor toelating in de ether - het getal van verenigingsleden - prijs te geven. Hilversum, zo werd kort en goed geconcludeerd, is een knollentuin van oligarchen, die slechts in schijn groeperingen vertegenwoordigen. En daaraan zal een einde moeten komen, opdat het rijke Hollandse leven zo geschakeerd mogelijk en met de inspraak van velen tot de mensen kan komen. Het spreekt vanzelf dat de omroepverenigingen protesteerden. Vooral verzetten zij zich tegen het voorstel van de commissie-Scholten, om uit de kijk- en luistergelden een neutraal programmablad te bekostigen, dat voor iedereen beschikbaar zou kunnen zijn. Als dat voorstel wordt overgenomen, betekent het een grondige ondermijning van de omroepen. Want die geven thans eigen bladen uit, en de abonnees daarvan zijn tevens verenigingsleden. En verenigingsleden zijn - gegeven het getal als criterium! - het zout in de pap.

Er school in het rapport van de commissie-Scholten nog deze moeilijkheid: aan de minister van O., K. en W. zou in het vervolg moeten worden overgelaten welke groeperingen in aanmerking zouden mogen komen voor het gebruik van zendtijd. Het verzet tegen deze gedachte zag er nogal principieel uit. Want, zo werd geredeneerd, een minister is een politieke figuur, zodat gevaren van willekeur dreigen. Bovendien, het verlenen van zendtijd is iets wat met het recht op vrije meningsuiting te maken heeft. En een vergunningstelsel in dat opzicht moet op zijn minst in een wet worden vastgelegd, kan in ieder geval niet zo maar aan een minister worden overgelaten.

Nog meer over medezeggenschap: onze gasbel van 1100 miljard kubieke meter, wat moet daarmee gebeuren? Moet het een louter gemeenschapszaak worden, of mag een particuliere ondernemer er ook iets aan verdienen? Een vraagstelling, die het (voorlopig) niet verder heeft kunnen brengen dan het stadium van de theorie. Want het stond, toen het

[p. 420]

parlement erover begon te denken, al aan alle kanten vast dat de Nederlandse Aardolie Maatschappij bij de exploitatie van de energiebron in het Noorden betrokken zou worden. Niet zo gek overigens, want de staat beschikt nu eenmaal niet over al dat gerei, dat nodig is om gas onder de grond vandaan te krijgen. Niettemin was het probleem van de medezeggenschap interessant, te meer omdat het er even op ging lijken dat de socialisten er een punt van gingen maken.

Levensvatbaarder echter bleek een andere kwestie: wat zal er, als de bel van Slochteren eenmaal energie gaat leveren, van de mijnen in Limburg terechtkomen? Dat kon wel eens een heel benarde zaak worden. Er is in het parlement met hartstocht over gesproken, en het lijkt erop dat de regering wel van alles zal doen om te voorkomen dat de kompels verkommeren.

Op de laatste dag van november en de tweede van december hebben we dan eindelijk het feest gevierd van de 150 jaar Nederlandse onafhankelijkheid. Het is een wat vreemd gedoe geworden, en dat vooral omdat geen mens het belang ervan inzag. Daaraan kon niets iets veranderen, ook niet een televisie-optreden van het complete koninklijke gezin - een gebeurtenis overigens die zó eng-geforceerd was, dat men zich niet kan voorstellen dat er één mens is geweest die ernaar heeft gekeken zonder zijn tenen bij elkaar te knijpen.

Toch is het herdenken van wat in 1813 gebeurde niet zonder gewicht geweest. Want er deed zich een mooie gelegenheid voor - en velen hebben die ook aangegrepen - om nog eens openhartig uiteen te zetten dat het bij het grondvesten van onze staat allemaal niet zo heroïsch is toegegaan als wel eens is voorgegeven. Heel wat dromen zijn verstoord, en dat is een goed ding. Bij voorbeeld is aan iedereen die het horen wilde nog eens gezegd dat men over 1813 niet moet denken in de termen, die voor de gebeurtenissen in 1945 en daarvoor gebezigd kunnen worden. Verder is de rol van Oranje ten tijde van de poging om van de oude republiek een hebbelijke samenleving te maken, coram populo in nuchter licht gesteld. En ook dat is een voortreffelijke zaak.

Voor wie later behoefte heeft aan een anekdote: het hoogtepunt van de herdenkingsplechtigheid op 2 december in het Concertgebouw te Amsterdam had moeten zijn de voordracht van het eerste couplet van het Wilhelmus door de acteur Ton Lutz. De ongelukkige, waarschijnlijk al evenzeer als iedereen behept met weerzin tegen het opgeschroefde feest, beleefde een afschuwelijk moment. Hij vergat de regels ‘Een Prince van Oranje/ben ik vrij onverveerd’, en dompelde al doende een zaal vol hoogwaardigheid in een wanhopig pijnlijke stilte. Men sprak na afloop in hoofdzaak zeer meelevend over Lutz, vermoedelijk omdat iedereen wel besefte dat hij zijn fout in zekere zin plaatsvervangend had gemaakt. Zo vriendelijk-begrijpend zijn Nederlanders ook wel weer.