De Gids. Jaargang 126

[p. 261]

Han Lammers
Binnenlandse kroniek
Lonen, prijzen, socialisten en de beambten van O., K. en W.

Het is een wat saai onderwerp waarover het in deze kroniek in hoofdzaak zal moeten gaan: het vraagstuk van lonen en prijzen. Maar misschien kan men beter zeggen dat het een saai onderwerp lijkt. Want de maanden september en (begin) oktober hebben juist met het oog op lonen en wat daarmee samenhangt, hogelijk boeiende dingen te zien gegeven. Het begon zeer spectaculair met een beslissing van de directie van de Amsterdamse Droogdok-maatschappij, die tegen alle bindende regelingen in, de werknemers meer geld mee naar huis ging geven. Dat had tot gevolg, dat bij andere bedrijven loonsverhogingen werden geeist. De werkgevers verklaarden zich echter trouw aan de geldende collectieve overeenkomsten, wilden althans niet individueel een doorbraak forceren, en zo ontstonden er, dan hier, dan daar, stakingen. Eerst in wat dan ‘de metaal’ heet, later in de Amsterdamse haven, en vervolgens meldden zich ook de typografen op het appèl. Al die acties kregen het etiket ‘wild’ opgeplakt, en er waren mensen die er hoofdzakelijk communistisch drijven achter zochten.

De oorzaak lag echter dieper, en toen die iedereen duidelijk begon te worden, bleek meteen in wat voor merkwaardige positie de zogenaamde erkende vakbonden waren (of: zich hadden) gemanoeuvreerd. Ze konden namelijk niet anders doen dan erkennen dat de tot dusver met hun medewerking gevolgde loonpolitiek debet was aan het ontstaan van de onrust. Jarenlang had men er immers op aangestuurd dat Nederland een goedkoopte-eiland zou zijn. Voor onze export was dat bijzonder goed. Maar het bleek ook tot gevolg te hebben dat heel wat werknemers ons land verlieten, omdat zij elders van hogere lonen konden profiteren. Dat betekende weer dat de werkgevers zich genoodzaakt zagen tot het betalen van zogenaamde zwarte lonen. Bovendien konden zij het niet stellen zonder de diensten van arbeidsmakelaars, in de wandeling ‘koppelbazen’ geheten. De schaarste op de arbeidsmarkt werd zo groot dat zich verschijnselen als het volgende gingen voordoen: een rederij beloofde een premie van enkele tonnen aan de arbeiders van een Amsterdamse werf, als ze er maar voor wilden zorgen dat een bepaald schip op tijd werd afgebouwd. Geen wonder dat er behoefte ontstond om de schijn-werkelijkheid ongedaan te maken. Niet alleen moest men zich allerlei ingewikkeld en tijdrovend geknoei getroosten om de lonen enigszins op buitenlands niveau te brengen, ook sociaal gesproken was de ontwikkeling funest. Want het extra-

[p. 262]

geld dat de arbeiders mee naar huis kregen, kwam hun niet toe als recht. Ze konden er zo, zonder meer èn met een schijn van gelijk, van worden beroofd, met alle gevolgen voor hun toch al niet te rooskleurige privé-economie.

Het was een curieus schouwspel: de werkgevers gingen aandringen op loonsverhogingen, en dan wel op korte termijn, en de vakbonden konden daar, wegens hun medewerking aan de oude loonpolitiek, eigenlijk niet meteen al te enthousiast over doen. Want stijging van lonen zou ongetwijfeld stijging van de prijzen betekenen, en dat was nu juist iets wat men altijd had willen tegengaan. Op zichzelf niet om vreemde redenen: een goedkoop land kan goed exporteren, en biedt dus voldoende werkgelegenheid. Maar alles kan nu eenmaal niet volgens het boekje gaan, en zo ging de vakbeweging zelf (mede uit vrees aanhang te zullen verliezen) ertoe over om forse loonsverhogingen te bepleiten. Nog niet zo lang daarvoor had zij gedacht in categorieën van om en nabij de drie procent, nu hanteerde zij aanzienlijk hogere percentages.

Het zal niemand verbazen dat de arbeiders maar weinig begrip konden opbrengen voor de chronologie van de gebeurtenissen. En men kon van de kant van de vakbonden wel betogen, dat steeds op de bezwaren van de goedkoopte-politiek en de daaraan verbonden schijnvertoningen op betaaldag was gewezen, dat argument maakte weinig indruk. En dat was begrijpelijk, omdat de vakbonden jarenlang bezig waren geweest om ver over de hoofden van hun aanhang heen te handelen. Hun beambten waren van arbeidersleiders tot bureaucraten geworden, misschien wel toegerust met kennis van het steeds ingewikkelder wordende beleid, maar allerminst begiftigd met het vermogen om tot de harten te spreken. En al te vaak ook hadden ze verzet bij de arbeiders aangemerkt als onverantwoordelijk ageren, al te vaak ook hadden ze de begrippen communisme en opruien in de mond genomen.

Zo waren er dus tekenen, dat er een situatie aan het ontstaan was die gemakkelijk uit de hand zou kunnen lopen. De regering zag dat kennelijk ook, want ze maakte zich, zo jong als ze was, tamelijk ongerust. En ook werd ze kwaad, en handelde misschien daardoor in het begin op een nogal kinderachtige manier. Er werd namelijk tegen de Amsterdamse Droogdok-maatschappij, die immers de loonafspraken openlijk had verklaard voor wat ze waren, een strafvervolging ingesteld. Alsof daarmee de kern van de zaak, die men echt wel dieper wist te liggen, kon worden geraakt.

Overigens waren de deskundigen het met elkaar maar matig eens over wat er te doen stond. De vakbewegingen bepleitten: flinke loonsverhoging, uitkeringen-ineens, vrijheid van de partners bij een collectieve overeenkomst om ondernemingsgewijs boven de cao-lonen uit te gaan, plus het instellen van een loonvloer. Allemaal maatregelen die realistisch mochten heten, maar die toch ook weer de kritiek uitlokten

[p. 263]

dat te weinig werd gedacht aan onze positie op de buitenlandse markt. De Groningse hoogleraar J. Pen zag het blijkens een bijdrage in Het Parool van 26 september aldus: ‘Maar nu moeten de lonen met tien procent omhoog, als eerste stap om het verschil met het buitenlandse loonpeil te overbruggen. En laat dan de prijzen maar stijgen, ook dat is immers Europese inpassing. Het is een falikante redenering. Het loonverschil tussen andere landen en ons wordt ten dele gecompenseerd door produktiviteitsverschillen, ten dele door prijsverschillen, en is ten dele nodig om onze snellere expansie op gang te houden. Gebeurt het laatste niet, en verflauwt de export, dan lopen wij met onze snelle bevolkingsgroei regelrecht in de fuik van stagnatie en structuurwerkeloosheid.’

In de praktijk der onderhandelingen hebben deze en soortgelijke overwegingen uiteraard hun rol gespeeld. Maar het zwaarste accent kwam op den duur toch te liggen op het eenvoudig-menselijke prestigeelement. De vakbonden gingen hoe langer hoe meer beseffen dat ze werkelijk dichter ‘aan de voet’ moesten opereren, dat zij zich meer betrokken moesten tonen bij het alledaagse lot van hun leden, en zij maten zich daarom in het gesprek met de werkgevers iets onverzettelijks aan. De werkgevers van hun kant, die in het begin de primeur van het loonsverhogen hadden gehad, bleken gereserveerder dan sommigen hadden gehoopt. Zo hadden zij onoverkomelijke bezwaren tegen uitkeringen-ineens voor de resterende maanden van 1963. Ook zagen zij wel iets in een door de regering voorgestane (en door de vakbeweging afgewezen) huurverhoging, voor het geval in 1964 een welvaartsronde zou worden gegeven. Het ging er eind september, begin oktober naar uitzien dat zich een complete crisis aan het ontwikkelen was. De werknemersorganisaties spraken dreigend van een afbreken van het overleg in de Stichting van de Arbeid, en de regering liet doorschemeren dat dan een bindende loonregeling zou moeten worden opgelegd. Die zou natuurlijk nooit uitvallen naar de zin van de werknemers, met het gevolg dat stakingen de orde van de dag zouden gaan bepalen. En wat dan?

Er waren eind september pessimisten, die het kabinet al zagen vallen. Zij redeneerden: stel dat het georganiseerd overleg tot niets leidt, en dat de regering maatregelen gaat nemen die de arbeiders niet aanvaarden - dan zullen de vakbonden op den duur via hun vertegenwoordigers in het parlement op een hard-tegen-hard-situatie gaan aansturen. En hoe zal de regering daarop reageren?

Amsterdam beleefde in september de bijeenkomst van de Socialistische Internationale, en ter gelegenheid daarvan ook de afgang van de voorzitter van de Partij van de Arbeid, de heer Suurhoff. Hij opende het congres met een rede, waarin hij met een zekere trots terugblikte

[p. 264]

naar ons koloniale verleden, en maakte aldus de indruk dat de leiding van de grootste socialistische groepering in ons land in niet al te beste handen is gelegd, geheel volledig. Voor het overige kon uit de bijeenkomst deze les worden geleerd: het Europa-centrische denken heeft ook in het internationale socialisme zijn langste tijd gehad. Dat bleek eensdeels door de grote aandacht die de Europeanen besteedden aan de problematiek van de hulp aan zogenaamde ontwikkelingsgebieden, anderdeels werd dat duidelijk uit de nauwelijks verholen teleurstelling, waarmee ondanks die aandacht de niet-Europeanen Amsterdam verlieten. Want wat ze hadden gehoord was toch nog in hoofdzaak een van typische oude-landen-problematiek doortrokken discussie. En ook konden ze opmerken, dat er in Europa socialisten zijn op wie, als het gaat om een vooruitstrevende behandeling van de verhoudingen tussen Oost en West, maar niet al te veel moet worden gerekend. Het waren vooral de Duitsers en de Fransen die zich ‘conservatief’ toonden. Een bekwaam vooruitdenker bleek daarentegen de Engelse Labourleider Wilson te zijn, terwijl ook de Scandinavische socialisten gerust als (tamelijk) progressief konden worden geklasseerd. Waar Nederland thuishoorde was niet zo heel erg duidelijk, al bestond de indruk wel dat onze socialisten pijnlijk dicht bij die van Duitsland en Frankrijk staan. In ieder geval waren ze nog een heel eind uit de buurt van bij voorbeeld een Zweedse afgevaardigde, die het idee aan de hand deed dat kleine landen wat betreft de ontwapening best eens op eigen houtje initiatieven zouden kunnen nemen. Voor een soortgelijke gedachte kan men in Nederland nauwelijks bij de P.v.d.A. terecht, ook al is er een minderheid die in die richting denkt. Bij de P.S.P. heeft men zich met de eenzijdige ontwapening heel wat beter vertrouwd gemaakt. Maar die toch socialistische partij was niet op de Socialistische Internationale genodigd.

De eerste troonrede van het kabinet-Marijnen mocht gerust een mislukking heten. Het staatsstuk werd in hoofdzaak door gemeenplaatsen bij elkaar gehouden, en bevatte vrijwel geen nieuws. Als excuus zou kunnen gelden dat de regering kort tevoren in de verklaring bij haar eerste optreden zichzelf alle gras voor de voeten had weggemaaid. Maar daar staat dan weer tegenover dat een troonrede altijd de gelegenheid biedt om nog eens nader ten overstaan van de volksvertegenwoordiging de beginselen van het komende beleid te bespreken. En verder kan men zich voorstellen, dat er genoeg actuele vraagstukken waren waarover meer dan oppervlakkige dingen konden worden gezegd. Hoogst ongelukkig geformuleerd was de Indonesië-paragraaf, waarin uitsluitend het accent werd gelegd op het herstel van de commerciële betrekkingen.

Heel wat optimistischer kon men zijn over de initiatieven die stu-

[p. 265]

denten met het oog op Indonesië hebben genomen. Een grote groep reisde erheen, en kwam terug met de ervaring dat de jongere generatie ginds van Nederlanders vooral duidelijke stellingname verwacht tegenover wat in Azië als het grote probleem van het ogenblik wordt beschouwd: de rest-verschijnselen van het oude kolonialisme en de tekenen van een nieuwe bevoogding - van imperialisme nieuwe stijl. Dat is heel wat anders dan alleen-maar-belangstelling voor kwesties van handelsverkeer. Het betekent een uitnodiging om eens wat verder te zien dan het begrensde Europese gebied, om nieuwe oriëntatie op te doen.

Het denkbeeld om Nederland te verrijken met het instituut van de zogenaamde ombudsman leidde in Rotterdam tot de oprichting van een studiecommissie, die moest nagaan of plaats kon worden gevonden voor een zogenaamde raadscommissaris. Hij zou klachten van burgers over het bestuur van de stad moeten aanhoren en onderzoeken. Het Rotterdamse initiatief was daarom van belang, omdat de hele kwestie van de leefbaarheid van de samenleving, van de onvermijdelijk steeds heviger wordende kortsluiting tussen bestuur en bestuurden, ‘in het nieuws’ werd gebracht. Er rees echter een aantal vragen: onder wie ressorteert de ombudsman, in hoeverre is hij onafhankelijk, hoe zit het met de openbaarheid, welke bevoegdheden krijgt hij? Verder werd de vraag actueel of het bij een gemeentelijke functionaris zou moeten blijven; of niet alle aanleiding bestond om eens na te gaan of niet veel beter een uitsluitend tegenover het parlement verantwoordelijke ‘tribuun’ met landelijke bevoegdheden kon worden benoemd.

De heer Bot van O., K. en W. heeft zich heel wat ellende, dat wil zeggen acties van schrijvers bespaard door in september met een begroting te komen, waaruit verbetering van het subsidiebeleid bleek. Eigenlijk moeten de verhogingen nog op naam worden gebracht van de heer Scholten, die aan het begin van dit jaar na veel geharrewar binnenskamers aan agerende schrijvers enkele toezeggingen deed. Het is nu aan de heer Bot om erop te letten dat ambtelijke sloomheid de nieuwe regeling niet ongenietelijk maakt. Er waren van die sloomheid in september weer tekenen. Want in plaats dat men op het departement kon beginnen met het uitkeren van over 1962 en de eerste helft van 1963 beloofde subsidie aan letterkundigen, bleek men nog niet eens precies te weten wie (en wegens wat) voor additioneel honorarium in aanmerking kon komen. Slechts werd daarom bekend gemaakt dat wie zich geroepen voelde, zich kon melden. Die terreinverkenning had men natuurlijk al veel eerder kunnen doen. Zou men in Den Haag iets tegen schrijvers hebben?