De Gids. Jaargang 126

[p. 255]

A.L. Constandse
Kroniek van de buitenlandse politiek
Aziatische ketterjagers

Het heeft vrij lang geduurd voordat de massa der krantelezers en televisiekijkers aandacht toonde voor hetgeen zich afspeelde in Zuid-Vietnam. Er waren berichten en beelden voor nodig van brandende boeddhistische monniken en van een sadistische schoonheid, die als diplomatieke vertegenwoordigster van haar land haar westelijke bondgenoten weekhartig vond. Want mevrouw Ngo Dinh Nhu, echtgenote van de machtige leider van de Vietnamese politieke politie (die ook bijwijlen fungeerde als het werkelijke staatshoofd), achtte de oppositionele boeddhisten - die overigens zeventig procent van de bevolking uitmaken - staatsgevaarlijke revolutionairen en handlangers van de communisten. Dat zij katholiek was had geen enkele ethische betekenis, maar zij zelf beschouwde dit feit wel als doorslaggevend voor haar politieke gezindheid.

De katholieken vormen in Zuid-Vietnam een naar Aziatische verhoudingen betrekkelijk grote minderheid van tien procent. Zeker de helft van hen is afkomstig uit het communistische Noord-Vietnam, en deze groep haat het gebied dat zij is ontvlucht, bovenmate. Vandaar dat de Amerikanen, die in 1954 de bescherming van Zuid-Vietnam van de verslagen Fransen overnamen, de katholieke gemeenschap tot hun beste bondgenote rekenden. Met beide handen grepen de katholieken de kans aan een leidende positie te veroveren. Juridisch gebruikte zij als hefboom tot haar promotie het statuut dat de Franse kolonisatoren haar hadden verleend ter bevordering van de missie. Voor de vorm had keizer Bao Dai, de ‘playboy’ die een aantal jaren de marionet was van de Franse heersers, de desbetreffende wetten getekend. Zij hielden een sluwe discriminatie in van het boeddhisme, doordat zij dit - en dit alleen - bestempelden als een vorm van godsdienst die een particuliere aangelegenheid was. Boeddhistische organisaties moesten derhalve officiële toestemming vragen om te mogen bestaan; en voor elke openbare manifestatie behoefden zij de goedkeuring van de autoriteiten. Nadat Zuid-Vietnam in 1954 was afgescheiden van het noordelijke deel van het land, en tevens onafhankelijk was geworden, drong de katholieke politicus Ngo Dinh Diem zich naar voren en naar omhoog. Hij ontdeed zich van de schertsfiguur die keizer Bao Dai was, en werd president. En hij dacht er niet aan, de wetten uit de Franse periode betreffende de status van het boeddhisme op te heffen. De katholieke groep profiteerde er immers bovenmate van.

[p. 256]

Ngo Dinh Diem was de vertegenwoordiger van een feodale familie, die met haar talloze vertakkingen een ware heersende ‘clan’ vormde, de verwantschap der Ngo's. Een van haar kopstukken was de reeds genoemde chef van de politie, broer van de president. Een andere broer was aartsbisschop van de tweede stad van het land, Hué. Men waant zich in de middeleeuwen; en zouden de troepen van de Ngo-clan niet met gasmaskers gesierd en met automatische wapenen zijn uitgerust, dan zou men overtuigd zijn ook in de vijftiende eeuw te vertoeven. Maar de Amerikanen, die bondgenoten nodig hadden om weerstand te bieden aan het oprukkende communisme, grepen geallieerden waar zij die vinden konden. Hun staatsorganen of particuliere associaties die de kruistocht voerden tegen het rode gevaar, concentreerden hun aandacht op de katholieke kringen. Deze distribueerden de voorraden voedsel die als geschenken uit de Verenigde Staten kwamen. Zij maakten zich meester van de beste posities en sinecures die de staat had aan te bieden. Een deel van het hout dat door de soldaten in de wouden werd gekapt, werd verkocht ten bate van katholieke instellingen. De aartsbisschop van Hué kreeg het alleenrecht tot het importeren van schoolboeken, wat hem grote winsten en tevens de macht tot censuur verschafte.

De Amerikanen lieten de Zuidvietnamese regering niet aan haar lot over. Jaarlijks ontving deze ongeveer 400 miljoen dollar - dat is vier miljoen gulden per dag - voor de strijd tegen de communistische guerrillastrijders. En daarbij kwamen dan nog wapens, die geschenken waren. En drie miljoen dollar per jaar uit het budget van de Central Intelligence Agency, die 2000 man speciaal getrainde en goed geïndoctrineerde soldaten op de been hield voor ook zeer speciale politieke opdrachten. Het was deze troep, die op 21 augustus de boeddhistische pagoden van Saigon bestormde.

De Amerikanen leverden niet alleen geweren, geschut, tanks, vliegtuigen en helicopters, maar ook 15.000 militaire adviseurs, die zelfs adviseerden als er veldslagen aan de gang waren met de rode guerrillatroepen en van de lucht uit bijzonder actiefwaren. Omtrent de herkomst van de gifgassen waarover de Ngo-troepen beschikten, verkeert men in het duister. Verborgen gehouden worden ze niet, zij zijn goed te onderscheiden van traangassen, waarmee demonstrerende menigten eveneens worden bestookt. Europese artsen constateerden op 3 juni in Hué, dat van de studenten die door het gas waren getroffen, er 62 zware brandwonden hadden (van de tweede en derde graad), anderen door hevige maagkrampen, bijna verstikkende keelaandoeningen en zware benauwdheden werden gekweld, en sommigen blind waren geworden.

Waarom werden de wapens die aan de Zuidvietnamese troepen waren verschaft, aangewend tegen een boeddhistische bevolkingsgroep, die altijd lijdzaam was geweest en niet de minste verdenking had gewekt

[p. 257]

communistische sympathieën te hebben? Het antwoord ligt voor de hand: omdat een kern van deze groep niet langer lijdzaam was, en door de contacten met het Westen had geleerd, hoe men de aandacht van de ganse wereld op zich moet vestigen. Nu, de Amerikaanse openbare mening werd inderdaad diep geschokt toen zij vernam van welk gehalte de Zuidvietnamese bondgenoten waren. Zo luid werd in Amerika de eis dat de regering der Verenigde Staten haar goede geld niet langer aan de Ngo-kliek zou besteden, dat president Kennedy op 2 september het bewind van Ngo Dinh Diem désavoueerde. Hij zeide dat dit ‘het contact met het volk had verloren’. Hij geloofde niet ‘dat de oorlog kon worden gewonnen, indien de regering van Zuid-Vietnam geen ernstiger poging deed om de volkssteun te verwerven’. Het volk moest ten slotte de strijd tegen de communisten winnen of verliezen, en de Amerikanen konden het daarbij wel helpen, maar meer ook niet. Als Diem niet meer op het volk kon rekenen, zou hij de oorlog niet kunnen winnen. En dat kon hij ook inderdaad niet toen hij moest gaan vechten op twee fronten: tegen communisten en boeddhisten.

Het verzet van de boeddhisten was niet voortgekomen uit religieuze geestdrift of uit sympathie voor het rode regime van Noord-Vietnam. De oppositie was het gevolg van het feit, dat de boeddhisten de indruk hadden gekregen dat zij op alle terreinen - economisch, sociaal en politiek - staatsburgers van de tweede rang waren geworden. Het is de eenvoudigste zaak ter wereld, dat maatschappelijke tegenstellingen zich ook openbaren als conflicten tussen religies. Er zijn echter maar bitter weinig katholieken en boeddhisten die elkaar naar het leven staan om redenen die het geloof betreffen. Wel was het zo, dat in Zuid-Vietnam slappe katholieken geloofsijver toonden, toen zij daardoor in betere doen konden komen. En dat even lauwe boeddhisten grote aanhankelijkheid aan het geloof der vaderen demonstreerden, nadat zij hadden ontdekt dat zij op deze wijze hun misnoegen te kennen konden geven over een door hen gehaat regime. In zoverre had de familie Ngo natuurlijk wel gelijk toen zij zeide dat politieke tegenstanders de pagoden uitkozen als verzamelplaatsen om oppositie te voeren. Die tegenstanders hadden immers geen andere mogelijkheden om de regering lastig te vallen. Er zaten al 100.000 of 150.000 mensen in de gevangenissen.

Achteraf weten wij dat het verzet al begon op 8 mei. Maar niemand zou ervan op de hoogte zijn, indien niet drie Duitse artsen, als hoogleraren verbonden aan een medische hogeschool, kans hadden gezien van het buitenland uit de internationale openbare mening te alarmeren. In Hué, de religieuze hoofdstad der boeddhisten, werd de geboortedag van Boeddha gevierd. Een grote menigte wachtte rustig op de toespraak van de opperpriester, toen werd aangekondigd dat die rede verboden was. De massa bleef morrend wachten, maar was overigens

[p. 258]

reeds bezig zich te verspreiden, toen troepen met vijf tanks het vuur openden. Hoeveel slachtoffers er vielen was niet bekend, maar in het ziekenhuis vonden de Duitse artsen vijftien gewonden en acht doden: een vrouw en zeven kinderen. Op 12 mei verlangden de boeddhistische monniken vrijheid van godsdienstige manifestaties. Zij voerden daartoe een gebedscampagne. Maar de dag daarvóór had een boeddhistische monnik zich levend verbrand in de straten van de hoofdstad Saigon. Hongerstakingen en religieuze optochten werden nu voor het regime beangstigend, hoewel de padoges door het leger met prikkeldraadversperringen werden geïsoleerd. Andere rituele zelfmoorden volgden. Op 8 juli benam de grootste Vietnamese schrijver zich het leven. Duizenden werden gearresteerd.

In het midden van augustus bereikte de spanning haar hoogtepunt. Paus Paulus VI gaf blijk van zijn misnoegen over de praktijken van de Ngo-clan, en bijna terzelfder tijd deed de Amerikaanse regering dit. Talrijker werden de berichten over folteringen van opposanten. De Zuidvietnamese minister van Buitenlandse Zaken en vrijwel de hele staf van de ambassade in Washington traden af. Ieder verwachtte het heengaan van Diem. Op 26 augustus kwam de nieuwe Amerikaanse ambassadeur, Cabot Lodge, een man van gewicht, in Saigon aan. Hij zou - zo verwachtte men - het bewind van Diem ten val brengen. De regering van de Verenigde Staten liet weten, dat zij het Vietnamese leger niet verantwoordelijk stelde voor de excessen, en dat zij het zou blijven steunen in de strijd tegen de communisten.

Op diezelfde dag ging de regering van Diem echter over tot een contra-offensief, dat de strijd zeer snel in haar voordeel zou beslissen. Zij liet Cabot Lodge op de stoep staan, en later werd deze eerst ontvangen door de broer van de president (de chef van de politie) voor hij aan Diem zelf zijn geloofsbrieven mocht overhandigen. De hogepriester van de boeddhisten werd zo onder druk geplaatst, dat hij - dit alles op 26 augustus - aan de regering een brief schreef, waarin hij zeide nu ‘beter te zijn ingelicht over het karakter van de werkzaamheden’ van het protest-comité dat hij presideerde, en dat ontbonden was. Hij beloofde beterschap, vrede en rust, en smeekte alleen de gevangenen vrij te laten. Katholieke troepen sloegen verzet neer van boeddhistische soldaten, die ten zuiden van Saigon in beweging waren gekomen. Twee dagen later liet de legerleiding weten, dat zij helemaal niet onschuldig was aan het optreden tegen de boeddhisten, zoals de Amerikaanse regering had beweerd: zij nam de verantwoordelijkheid daarvoor op zich.

Het is waar dat op 2 september president Kennedy nog liet weten, dat ‘Diem het contact met het volk had verloren’. Maar hij was ten achter bij de ontwikkeling. Hij was al verslagen door de Ngo-kliek. Die ging nog op 9 en 10 september lustig voort met massa-arrestaties.

[p. 259]

Op 9 september bekende president Kennedy zijn nederlaag. In een televisie-interview zei hij: ‘Een vermindering van onze hulp zou wel enige uitwerking hebben gehad op de structuur van de regering in Zuid-Vietnam. Aan de andere kant zou men evenwel een situatie kunnen krijgen die een ramp zou kunnen veroorzaken.’ De samenwerking met het Diem-regime tegen de communisten schiep inderdaad ‘een zekere tweeslachtigheid, die ons aan kritiek blootstelt’, zo erkende hij. ‘Maar als Zuid-Vietnam valt, zal ook de rest van Zuid-Oost-Azië in handen komen van de communisten.’

In die rede herinnerde Kennedy aan het lot van Tsjiang Kai-sjek, die uit China naar Formosa was verdreven. Als men Diem niet steunde, zou ook hem dit kunnen overkomen. Maar het was een onheilspellende vergelijking. Want als er niet iets zeer bijzonders gebeurde, dreigde ook president Diem te worden verdreven, niet door de Amerikanen, maar door de communisten. Of de guerrillatroepen in Zuid-Vietnam inderdaad communisten zijn, doet er weinig toe. Zouden zij overwinnen, dan volgt de hereniging van de twee delen van Vietnam en dan ligt dit in zijn geheel binnen de Chinese invloedssfeer. Het Nationale Bevrijdingsfront van de zogenaamde Vietcongs beweert - volgens kenners ter plaatse niet ten onrechte - reeds twee derde ded van het platteland en de helft van het aantal inwoners van Zuid-Vietnam (dus acht van de zestien miljoen) onder zijn controle te hebben, en in een aantal ‘bevrijde zones’ zijn eigen bestuur te hebben ingesteld. Op 14 augustus berichtte de New York Times, dat voor de regering de situatie in de vruchtbare delta van de Mekong (de rijstschuur) slechter werd. Daar woont zestig procent van de bevolking. Niet weinige Amerikaanse wapens waren in handen gekomen van de Vietcongs, die ook de grote wegen al onveilig maakten. De verliezen van de regeringstroepen stegen, die van de rebellen daalden, en zij hadden ‘gestandaardiseerde bataljons’ georganiseerd, die alleen in de delta een modern leger vormden van tienduizend man. Niemand kon zeggen wat de Amerikanen hadden moeten doen om deze fatale ontwikkeling te voorkomen. Zij zelf hadden de regering van Diem nog de beste bondgenote gevonden. Met andere Vietnamezen zou het dus waarschijnlijk nog slechter zijn gegaan. Diem was tien jaar op de been gehouden, en wie weet handhaafde hij zich met Amerikaanse bijstand nog wel een aantal jaren. Men vroeg zich alleen af, wat op deze wijze Zuid-Vietnam voor de Verenigde Staten waard was.

Dit heeft waarschijnlijk ook de Franse president de Gaulle overwogen, toen hij op 29 augustus zichzelf aanbood als redder in de nood. Volgens zijn officiële verklaring werd eraan herinnerd, hoe goed de Fransen de Vietnamezen altijd hebben begrepen en welke vriendschappelijke gevoelens er wederzijds waren blijven bestaan uit de tijd dat Indo-China een Frans protectoraat was. Frankrijk zou weer een grote

[p. 260]

rol kunnen spelen ‘ten voordele van het Vietnamese volk en de internationale verstandhouding’ zodra dit volk ‘zijn activiteit zou kunnen ontplooien in onafhankelijkheid van het buitenland, met binnenlandse vrede en eenheid en in harmonie met zijn buren’. Als het Vietnamese volk zich dus zou herenigen en neutraal zou worden, kon het rekenen op hartelijke samenwerking met de Fransen: op geen andere wijze kon men de woorden van de Gaulle - zoals immer een beetje sfinxachtig - uitleggen.

Nu was deze verklaring in overeenstemming met de nieuwe koers van Frankrijk, om te pogen betere betrekkingen aan te knopen met ‘de derde wereld’, die los staat van Moskou en van Washington. De Amerikanen begrepen echter niet - en dat deed niemand - hoe Frankrijk dan Noord-Vietnam los zou kunnen maken van China. Desgevraagd zei Kennedy, dat Frankrijk geen troepen had in Vietnam en dat hij niet goed inzag wat het zou kunnen doen. Later bleek evenwel dat de Franse regering van twee kanten was benaderd. Communisten uit het noorden hadden Franse diplomaten in Hanoi gezegd, dat hun leider Ho Tsji-minh zich wel graag losser zou maken van China, en dat schijnt waar te zijn. Zou na de hereniging van Vietnam het noorden weer bevoorraad kunnen worden van de zuidelijke rijstschuur uit, dan zou men minder afhankelijk zijn van China. Vele guerrillastrijders uit Zuid-Vietnam geven de voorkeur aan een neutrale politiek. In dit gebied zijn nog altijd honderden miljoenen francs geïnvesteerd, en de Franse en pro-Franse kringen daar (onder meer naar Parijs uitgeweken Vietnamese officieren en diplomaten) willen van Diem en van de Amerikanen niets weten. Zij allen hadden de Gaulle ertoe aangespoord, zich op te werpen als de man die de zon over Vietnam weer zou laten opgaan, als maar eenmaal Chinezen en Amerikanen eruit verdwenen zouden zijn. De Franse generaal vermeit zich wel meer in dromen van grootheid van het verleden.

Ditmaal deed zich in dit barokke intermezzo nog een komische noot voor. De heer Ngo Dinh Nhu, de broer van de Zuidvietnamese president, wilde de Amerikanen treiteren en liet weten dat hij het denkbeeld van de Gaulle nog niet zo gek vond. Men kan echter nauwelijks aannemen, dat hij werkelijk meende de Fransen te kunnen uitspelen tegen de Amerikanen. Met ‘behulp’ van de Gaulle zou immers de Ngo-kliek vallen als een baksteen. Ze zit met 400 miljoen Amerikaanse dollars per jaar (2000 miljoen nieuwe francs!) al op de rand van de afgrond. En wat zou de man in het Élysée voor haar kunnen doen?