De Gids. Jaargang 126

[p. 83]

Han Lammers
Binnenlandse kroniek
Wie won, wie verloor - Burger en overheid - Gevoel voor verhoudingen

In de maand mei heeft het matige midden het in ons land opnieuw voor het zeggen gekregen. De kiezers hebben in overgrote meerderheid de uitersten ter linker- en ter rechterzijde afgewezen, zodat alles tamelijk bij het oude bleef. Tamelijk - want er waren een paar uitzonderingen. De P.v.d.A. leed een nogal gevoelig verlies (vijf zetels), de V.V.D. raakte drie stoelen kwijt, de antirevolutionairen moesten er één afstaan, vermoedelijk aan de C.H.U., de P.S.P. klom van twee naar vier, de C.P.N. van drie naar vier, en een nieuweling, de Boerenpartij van de heer Koekoek, kwam in één slag met drie zetels op het Binnenhof terecht. Wat het verlies van de Partij van de Arbeid aangaat: het is algemeen nogal gewichtig geïnterpreteerd als een afkeuring van de (niet) gevoerde oppositie. We zullen het daar maar bij houden, al zou dieper graven per enquête wel eens kunnen leren dat een groot aantal vaandelvluchtigen zich nauwelijks heeft laten leiden door vragen van zo specialistisch-parlementaire aard. Het doodgewoonhuiselijk ‘eens iets anders willen’ speelt ten slotte in de politiek ook een grote rol - evenals het ‘we weten niets anders, dus houden we het maar bij het oude’.

Dat de V.V.D. in vergelijking met 1959 toch nog aanzienlijk heeft verloren, mag worden gezien als een teken dat de in die kringen zo hoog opgeblazen kwestie van de commerciële televisie niet zo massaal heeft aangeslagen als wel eens is verwacht. Hooguit kan, omdat het verlies iets minder was dan bij de statenverkiezingen van het vorige jaar, gezegd worden dat er enige ontluikende interesse voor aanwezig is. In de V.V.D. zelf kon men nogal optimistisch over de uitslag van de 15de mei horen praten. Men was, zo werd geredeneerd, de extreemrechtsen kwijtgeraakt (niet overigens aan de vreemdsoortige ridder van Rappard uit Gorkum) en men kon zich dus nu vrijelijk gaan toeleggen op meer progressieve politiek. De hoofdartikelenschrijver van de N.R.C. zei het een dag vóór de verkiezingen aldus: ‘Laat ons dan maar gewone en actieve liberalen zijn. Dat lijkt ons vruchtbaarder.’ Hij wilde zich zo onversneden partij stellen, dat hij met ronde woorden te kennen gaf waar hij zelf op zou stemmen: lijst 3, die van de V.V.D. Een streep door de rekening van hen die meenden dat de N.R.C. stiekem rood aan het worden was - een teleurstelling voor mensen die

[p. 84]

vinden dat uitgesproken partijbindingen het vrije functioneren van een krant ernstig kunnen belemmeren.

Over de winst van de P.S.P. - die er sedert vorig jaar al duidelijk in zat - is vooral van traditioneel socialistische zijde gezegd dat die nu tot staan is gebracht. De kleine partij ging immers, vergeleken bij de statenverkiezing, maar weinig vooruit? De wens zal hier wel de vader van de gedachte zijn geweest. De P.S.P. heeft thans vier mensen in het parlement, en als die hun vak van volksvertegenwoordiger doeltreffend uitoefenen, zou het best eens kunnen zijn dat de aanhang stijgt. Maar dan mag men er in die kring wel voor waken, dat men zich ver houdt van de parlementaire routine - èn van het op den duur toch slopende dogmatisme.

Het zag er vlak na de verkiezingen naar uit, dat de confessionele partijen in een soort Nederlandse C.D.U.-verbintenis gemakkelijk de nieuwe regering zouden kunnen vormen. Dat zou dan betekenen dat de P.v.d.A. met de V.V.D., de P.S.P. en de C.P.N. in de oppositie moest gaan. Bij het nader bezien van die constellatie kwamen een aantal vragen aan de orde. Om te beginnen: wat zou er voor die oppositie nog eigenlijk te doen zijn? De grootste tegenspeler van een nieuw rechts kabinet, de P.v.d.A., zou op het binnenlandse vlak weinig eer kunnen behalen. De praktisch-politieke denkbeelden van de confessionelen zijn nu ook weer niet zó achterlijk, dat daartegen constant, en met recht van spreken, kan worden geageerd. De sociale vraagstukken werden al door de rooms-katholieke minister Veldkamp zeer ambitieus aangepakt. Waarover dus nog getwist? Over beginselen? Dat zou maar weinigen aantrekkelijk schijnen. Misschien over de woningbouw? Of over de buitenlandse politiek, het stiefkind van ons parlementaire leven?

Andere vraag: zou het misschien, gegeven de toch geringe verschillen, niet verstandiger zijn om aan te sturen op een grote, nationale coalitie? Maar dan zouden over en weer op alle mogelijke detailpunten afspraken moeten worden gemaakt. In de protestants-christelijke hoek is men van oudsher daarvan - en niet ten onrechte - nogal afkerig. Afspraken belemmeren immers de vrije gedachtenwisseling over de publieke zaak, en verzwakken de zelfstandigheid die regering en parlement tegenover elkaar bezitten. Dan een exclusief rooms-rode coalitie, met uitsluiting dus van de A.R.P. en C.H.U.? Geen aanlokkelijk toekomstbeeld, zeker niet voor de socialisten. Want die konden er toch weinig belang bij hebben om zich voor jaren vast te leggen op een beleid dat op de lange duur hun image van linkse pleitbezorgers zou doen verflauwen. Dus toch maar het regeren gelaten aan de groep van confessionelen? Dat leek wel zo wenselijk van uit de gezichtshoek van de linkervleugel van de P.v.d.A., die allerminst gediend is met een star reglement van overeenkomsten.

[p. 85]

Zo ziet men, het kan allemaal minder eenvoudig liggen dan men denkt. En ook: het vak van koningin is aanzienlijk lastiger dan men zou menen. Want ten slotte moet het, wat het formeren van een kabinet aangaat, in ons land hoofdzakelijk van haar kant komen. Er is wel eens het denkbeeld geopperd om de benoeming van ministers te laten geschieden door de Staten-Generaal. Maar daar is steeds tegen opgeworpen, dat zo'n systeem de zelfstandigheid van de volksvertegenwoordiging teniet zou doen. En om die zelfstandigheid gaat het in ons staatsrechtelijk stelsel meer dan om wat dan ook. Vandaar ook het verzet tegen een nationaal kabinet, regerend in gedetailleerde afspraak met de Kamers.

Maar hoe ook getwist kon worden over de vraag hoe het nieuwe kabinet eruit zou moeten zien, er werd niet aan getwijfeld dat de trend van de afgelopen vier jaar zou moeten worden voortgezet. Dat betekende dat er, onvoorziene internationale complicaties daargelaten, vrij rustig zou kunnen worden geregeerd, en dat er dus tijd beschikbaar zou kunnen komen voor het aangrijpen van kwesties, die wel niet hevig brandend waren, maar die toch om voorziening vroegen. Een van die vraagstukken was dat van de rechtszekerheid van de burger tegenover de overheid. In de maanden voor de verkiezingen kon men van allerlei kant pleidooien horen voor het installeren van een Nederlandse ombudsman, of een volkstribuun. Vrij algemeen werd aangevoeld dat de controle op het handelen van de overheid in ons land niet doeltreffend genoeg geschiedt. Ambtenaren kunnen in tal van zaken, gedekt door hun minister, beslissingen nemen, zonder dat zij hoeven te vrezen dat de burger in kwestie tegen hen in beroep zal gaan. Het komt zelden voor dat de volksvertegenwoordiging zich met zulk soort zaken bemoeit, en als dat gebeurt is het vaak de vraag of het wel zo nuttig is dat een druk bezet college als het parlement tijd besteedt aan kwesties, waarmee maar zelden het algemeen belang werkelijk is gemoeid. Veel aantrekkelijker lijkt het de controle op het gedrag van de overheid tegenover de enkele burger, of een kleine groep van burgers, op te dragen aan een onafhankelijk functionaris. Die kan, omdat hij alleen met zichzelf te maken heeft, ook mobieler te werk gaan, en sneller correcties aanbrengen. Hij zou, om een voorbeeld uit de voortijd van de verkiezingen te noemen, kunnen optreden als aan een minderheidsgroepering zoals de C.P.N. politieke zendtijd wordt onthouden. Natuurlijk kan men voor dit soort zaken ook bij de rechter terecht - desnoods in kort geding -, maar die weg is, door al het formele waaraan moet worden voldaan, toch niet gemakkelijk te bewandelen. En dat is het juist waarbij het onder meer om gaat als de rechtszekerheid tegenover de overheid in het geding is: er moeten zo weinig mogelijk beletselen voor de rechtzoekende zijn, en de rechtverschaffende functionaris moet, als het op ingrijpen in beleidskwesties aankomt, niet hoeven te

[p. 86]

aarzelen - wat een rechter, zo is veler ervaring, nog wel eens doet.

Een ombudsman zou veel grond voor ontevredenheid kunnen wegnemen. We hadden het zojuist over het toekennen van zendtijd. Ook aan het recente verleden is ontleend het voorbeeld van het Hollandse Veld, waar boeren op last van het Landbouwschap van hun erf werden verwijderd. Dat spektakel heeft er nu onder meer toe geleid, dat de boerenpartij van de heer Koekoek zijn entree in het parlement heeft kunnen maken. Wat zou er niet gewonnen zijn geweest, als er een instantie had bestaan die in het misschien formeel wel juiste, maar hopeloos tactloze optreden van het ‘schap’ had kunnen ingrijpen - bij voorbeeld met een advies om eerst eens de voorlichting te geven, die kennelijk zo broodnodig was. Nu is het ervan gekomen dat twee partijen met harde hoofden op elkaar zijn vastgelopen, de een met op papier het gelijk aan zijn kant, de ander vast ervan overtuigd dat hem het grofste onrecht geschiedde dat zich maar laat denken.

In de maand mei is, op tamelijk onopvallende manier, een mooie vrede gegarandeerd tussen ons en onze buurman Belg. Over de verbinding van Rijn met Schelde werd door de regeringen een overeenkomst bereikt, die het ook wel in de respectievelijke parlementen zal halen. En daarmee is dan een bewogen stuk onderhandelingsgeschiedenis afgesloten. Dat is maar goed ook, want ruzies van deze aard zijn nogal voorwereldlijk.

Met de betrekkingen tussen Indonesië en ons land is het ook al voorspoedig gegaan. Een grote groep journalisten - de heer Hiltermann van de Haagse Post (zie vorige kroniek) was er nog steeds niet bij - bezocht de republiek en verstrekte de eerste post-koloniale informaties. Er bleken heel wat ingeroeste vooroordelen te moeten worden rechtgetrokken. Over het algemeen kan men zeggen dat de auteurs van de vele reportages hun best hebben gedaan. De meest inspannende tour de force moest de man van De Telegraaf maken. Het is hem, op voor zijn krant passende wijze, gelukt. En zo hebben zijn lezers kennis kunnen maken met een president Soekarno, die er aanzienlijk aannemelijker uitzag dan zij jarenlang hebben gedacht. Nog even, en zij zijn vertrouwd geraakt met de gedachte dat hij binnenkort voor een bezoek aan ons land zal worden uitgenodigd. Van zo'n bezoek namelijk zal het nu bijzonder snel moeten komen. Want het is niet meer dan billijk dat in Nederland de kroon op de Indonesische revolutie wordt gezet. Dat heeft niets te maken met zeuren of afdwingen, het heeft te maken met gevoel voor geschiedenis - zo men wil: gevoel voor verhoudingen.

Nu we het daar toch over hebben: de prins der Nederlanden schijnt het er af en toe nog moeilijk mee te hebben. Medio mei terugkerend van een buitenlandse reis werd hij gesteld voor de opgaaf om een pers-

[p. 87]

conferentie te houden die geen persconferentie kon zijn, om de eenvoudige reden dat hij niets te zeggen had. Er waren allerlei misverstanden in het spel geweest, en zo ontstond een ongelukkige situatie. De prins liet via een ambtenaar weten dat het hele geval te wijten was aan ‘de een of andere idioot van Buitenlandse Zaken’, en vertrok naar Soestdijk. Op zichzelf geen schokkende gebeurtenis. Maar zij is wel de moeite van het vermelden waard, omdat de kans niet gering is dat er een gesteldheid uit spreekt. En verder kan het duurzaam optekenen ervan alleen al voor de statistiek zijn nut hebben.

Er is, wat de Nederlandse royalty aangaat, nog iets geschied wat even de aandacht verdient. Dat was het allerzotste genietes en gewelles over de betaling en inrichting van het nieuwe huis van de kroonprinses, Beatrix. Eerst heette het dat het rijk negentig procent had bijgedragen, later werd officieel meegedeeld dat de prinses alles zelf had gefinancierd. En even officieel werd bekend gemaakt dat zij geen bar in haar huis heeft, doch een heel bescheiden soort drankpaneel. De vraag kan worden gesteld, wat men met zulke irrelevante correcties denkt te bereiken. Dat de eerbied voor de toekomstige koningin wordt bevorderd? Of soms dat burger en koningshuis meer tot elkaar worden gebracht? Als men zo iets op het oog heeft, zal men toch naar andere middelen moeten omzien. En dat zou op zichzelf zeker niet onverstandig zijn, want zo innig zijn de betrekkingen nu ook weer niet.