De Gids. Jaargang 126

[p. 424]

Han Lammers
Binnenlandse kroniek
De voorgeschiedenis van de verkiezingen - Duitsers in Nederland - De verhoudingen met Indonesië - Suriname

Als deze kroniek de lezer bereikt, zal al wel bekend zijn welke resultaten de verkiezingen hebben opgeleverd. Dat neemt niet weg dat het zijn nut kan hebben om aandacht te besteden aan de recente voorgeschiedenis ervan. Daarover kan worden gezegd dat die tamelijk levendig is geweest. Niet zozeer omdat er nieuwe en opzienbarende dingen zouden zijn gebeurd. De levendigheid werd veel meer veroorzaakt door het aandeel dat de televisie in het spel van woord en wederwoord kreeg. De tegenstellingen, die in vorige jaren de burger alleen duidelijk konden worden als hij nauwgezet spelde wat in de kranten over partijdagen, congressen en kiesbijeenkomsten werd bericht, werden nu als het ware in de huiskamer uitgevochten. Dat heeft een paar voordelen gehad, die moeilijk te overschatten zijn. Allereerst is de politiek bijzonder dicht tot de mensen gebracht. En dat niet alleen: de politici heeft men van zeer nabij kunnen waarnemen. Daardoor is het de enkeling mogelijk gemaakt om bij de beoordeling van wat voor hem het zwaarst moet wegen, veel meer dan voorheen de eigen waarneming te laten meetellen. En dat leidt dan tot een tweede voordeel: de politici zullen hebben beseft dat zij voor een forum zijn getreden, dat potentieel aanzienlijk kritischer is dan het traditionele. Dat bestond immers vrijwel uitsluitend uit partijgangers, vakgenoten en geroutineerde verslaggevers. Het beeld dat langs die weg de burger van het politieke debat bereikte, was altijd bijgeslepen, gefatsoeneerd. Door de tussenkomst van het onbarmhartige medium van de televisie is het portret heel wat ruiger, en minder geflatteerd geworden. Niet alleen is het nu van belang om zorgvuldig met lichamelijke tekorten als kunstgebitten en dergelijke te manoeuvreren, het is ook veel meer van gewicht geworden dat men weet wat men zegt, en niet maar een eind weg parlavert, erop vertrouwende dat alles toch wel in de krant zal worden recht getrokken. Hetgeen tot gevolg kan hebben dat het politieke gesprek aan zakelijkheid wint.

De tegenstellingen tussen de oude regeringspartijen en de grootste oppositiepartij, de P.v.d.A., zijn in de loop van april aanzienlijk aangescherpt. Het bleek dat de P.v.d.A. toch wel zeer velen in de oude ploeg had afgeschrikt. De socialisten waren dan ook met een programma gekomen dat er niet om loog. Prijsbeheersing van de gronden voor landbouw, recreatie en bouwerij, versterking van de overheidsinvloed op het bedrijfsleven, verplichte winstdeling voor de werknemers, op-

[p. 425]

richting van niet-winstgevende bouwbedrijven en dergelijke. Verbetering dus van overheidsvoorzieningen, en dat dan gelijktijdig met beperking van particuliere bestedingen. Ter rechterzijde concludeerde men niet geheel ten onrechte dat dat alles wel eens verzwaring van de belastingdruk zou kunnen betekenen, en men stelde - met name van de kant van de V.V.D. - daartegenover het desideratum dat de overheidsuitgaven niet in sterkere mate zouden stijgen dan het nationale inkomen zou groeien. Allemaal oude, en vertrouwde geluiden. Maar er kon vaak scherp mee worden gemanipuleerd, vooral als centraal kwam te staan het vrijwel onoplosbaar gebleken vraagstuk van de woningbouw. Dat is een zaak die geen politicus in steriele bespiegeling kan afhandelen. De betere of slechtere woning is veel te veel een aangelegenheid-dicht-bij-het-bed geworden, als het zelfs al niet zo is dat tal van woningen niet veel meer zijn dan een bed.

Minder traditioneel was een ander geschil, dat zich tussen regeringspartijen en P.v.d.A. voordeed. Het ging daarbij om de vraag hoe men de linkervleugel van de socialistische partij moest waarderen. Van rechts werd gezegd dat die vleugel de P.v.d.A. tot een onbetrouwbare kandidaat voor mee-regeren maakte. De P.v.d.A. zelf gaf in antwoord daarop niet steeds duidelijke verklaringen af. Dat kon ook moeilijk, omdat het verwijt van rechts - als men tenminste van een verwijt mag spreken - wel enig hout sneed. Ten slotte was dan toch maar in de afgelopen maanden gebleken dat de linkerzijde van de P.v.d.A. bijzonder actief kan zijn. Men bepleit daar eenzijdige ontwapening als oplossing van de internationale twist, en het ligt in de lijn der dingen dat van nature niet-progressieven daarvan hevig schrikken. Opmerkelijk was dat de P.v.d.A. niet heeft gepoogd zich van links los te maken. Integendeel, er waren tekenen dat men er wel wat in zag om het contact gaande te houden. In het gebouw van de Tweede Kamer had de voorzitter van de P.v.d.A.-fractie, de heer Vondeling, een bespreking met een aanzienlijke groep radicale jongeren. Die legden hem bij die gelegenheid het ontwerp voor van een oproep aan jonge, door de gedachte van eenzijdige ontwapening aangetrokken kiezers om op de P.v.d.A. te stemmen. Ze verkregen de toezegging dat het hoofdbestuur van de partij er in ieder geval iets over zou zeggen. Het lijkt micropolitiek, en misschien is het dat voor het ogenblik ook wel. Maar het zou onverstandig zijn deze gebeurtenis gering te schatten. Er kan immers opnieuw uit blijken dat er voor het radicale element van de P.v.d.A. kansen zijn op stijgende invloed. Dat is dan iets, waarover opgewekte dingen kunnen worden gezegd.

Dat door grotere bedrijvigheid van de linkervleugel de mogelijkheden voor de P.v.d.A. om deel te nemen aan de vorming van een nieuw kabinet slinken, hoeft niet als een minus te worden aangemerkt. In de oppositie zal de P.v.d.A. immers veel vrijer kunnen omgaan met de

[p. 426]

vraagstukken die voorlopig volkomen compromisloos zullen moeten worden behandeld. Mee-regeren in dit stadium zou betekenen dat concessies zouden moeten worden gedaan, en een van de eerste offers zou zeker ter linkerzijde moeten worden gebracht. Het is, hoe gek dat ook moge klinken, daarom in het voordeel van iedereen die wil aansturen op een radicale oplossing van de nationale en internationale vraagstukken, dat in de komende periode rechts aan het bewind blijft. Het zal de eenheid van links alleen maar ten goede komen.

Dat is te meer van belang, omdat in de periode voorafgaande aan de verkiezingen duidelijk is gebleken dat er een sterke reactionaire ontwikkeling gaande is. Vrijwel alle splinterpartijen die zich aanmeldden, bleken beginselen te aanvaarden waarmee iemand die uit is op het verwerkelijken van socialistische idealen, maar matig kan leven. Het lijkt erop, dat grote groepen van het Nederlandse volk een redenering aanhangen in de trant van: en nu is het mooi geweest, en moet het maar uit zijn. Heette het honderdvijftig jaar geleden, in 1813, ook al niet: de oude tijden keren weerom?

Wat oud is en wat nieuw was in april voor velen een wat verwarrende vraagstelling, toen in de Tweede Kamer de Nederlands-Duitse overeenkomst werd goedgekeurd die de legering van Duitse troepen op Nederlands grondgebied regelt. Het schijnt, gezien tegen de achtergrond van de nato-verplichtingen, een onontkoombare zaak te zijn. Maar als men het westerse bondgenootschap in zijn tegenwoordige vorm discutabel stelt, gaat men er anders over denken. Dat heeft niets te maken met communistofilie, net zomin als trouw aan de nato noodzakelijkerwijs moet worden herleid tot fascistoïde beginselen. Waar het om gaat, is dat men er over de praktische politiek verschillende inzichten op na kan houden. Het enige wat dan nog verder gezegd kan worden is dat communisten zich in zo'n dispuut doorgaans ontpoppen als tegenstanders van de nato, terwijl oude en nieuwe nazi's zich onder de voorstanders blijken te hebben geschaard.

De oude nazi's moeten in deze kroniek ook nog worden gememoreerd, omdat de Weense justitie in de tweede week van april een der sleutelfiguren van de jodenvervolging in Nederland, Erich Rajakowitz, arresteerde. De man bleek in Milaan te zijn opgespoord door ir. Simon Wiesenthal, de directeur van het joods documentatiecentrum in Wenen. Hij vluchtte naar Zwitserland, vertrok vandaar naar Beieren, en meldde zich ten slotte in Oostenrijk. In Beieren had hij nog een onderhoud met zijn vroegere superieur, Wilhelm Harster. Harster was in Nederland enkele jaren chef van de S.D. In Beieren bekleedde hij een niet onaanzienlijke ambtelijke functie. Hij heeft die inmiddels moeten neerleggen, de Nederlandse verklaring dat hij een correct vertegenwoordiger van een incorrect regime is geweest, ten spijt. Na het bekend worden van Rajakowitz’ arrestatie werd van verschillende kanten de

[p. 427]

vraag gesteld of Nederland niet zijn uitlevering zou moeten eisen. Het ministerie van Justitie maakte bekend dat het gegevens over de man aan het verzamelen was, en via Buitenlandse Zaken werd de overheden elders verzocht maatregelen te nemen voor eventuele berechting. Men bleek op Justitie bijzonder slecht geïnformeerd te zijn, zowel over het aandeel van Rajakowitz in de jodenvervolging, als over de vraag of uitlevering kon worden gevorderd, en zo ja, op welke grond. Kennelijk had men in Den Haag al afgerekend met de mogelijkheid dat het terechtbrengen van oorlogsmisdadigers voor ons nog eens actueel zou kunnen worden. Veel meer bleek men die bezigheid te zien als de privé-aangelegenheid van een verbeten enkeling, waartegenover optimale reserve paste.

In de verhoudingen met Indonesië heeft de maand april niet veel wijziging gebracht. Wat er aan nieuws te melden viel, was de opmerkelijke eensgezindheid die bleek te bestaan tussen de heer Sjarif, Indonesisch zaakgelastigde te Den Haag, en de heer Luns, minister van Buitenlandse Zaken. Zij kwamen allebei tot de conclusie dat voorlopig met de betrekkingen nog maar wat kalm aan moet worden gedaan. Ieder zal daarvoor wel zijn eigen redenen hebben gehad. Die van de heer Sjarif kwamen, kort gezegd, hierop neer: Als men in Nederland denkt in Indonesië door iedereen met open armen te zullen worden ontvangen, vergist men zich. Er is daarginds een sterke anti-gezindheid tegen Nederland, misschien niet bij de ouderen-met-toch-wel-goede-herinneringen, maar in ieder geval bij zeer veel jongeren. Nederlands image is die van een doodgewone, ouderwetse koloniale mogendheid, die gedwongen door de feiten een nieuwe koers heeft gekozen.

Het is natuurlijk volstrekt logisch dat de kaarten aldus zijn komen te liggen. In Nederland is men gauw geneigd te vergeten dat wij er daarginds heel anders hebben uitgezien dan hier. En het zou te naïef zijn om te verwachten dat de nagelaten indruk kon worden weggenomen door de simpele uitwisseling van zaakgelastigden alleen. Toch zijn er optimisten geweest die hebben gedacht dat het nu ineens allemaal in orde zou zijn. Zo'n optimist mag heten de heer Hiltermann, die in zijn Haagse Post klaaglijke dingen heeft geschreven omdat men van Indonesische kant niet over-toeschietelijk met visa voor journalisten bleek te zijn. Hij vergat, dat er jarenlang door heel wat dagbladen in Nederland niet veel minder dan een perscampagne tegen Indonesië is gevoerd, vooral in een periode waarin een redelijke interpretatie van Indonesische verlangens allerlei goeds had kunnen doen. Verder moet worden bedacht dat Nederland er door veel Indonesiërs op zal worden aangekeken dat het door zijn halsstarrige houding in de kwestie-Nieuw-Guinea mede oorzaak is geweest dat militaire lasten onevenredig zwaar op Indonesië zijn gaan drukken. De gebrekkige economische situatie van het ogenblik zal aldus ons kunnen worden verweten. Na-

[p. 428]

tuurlijk laat zich een genuanceerder beeld van de ontwikkelingen denken, maar rekening moet gehouden worden met de mogelijkheid dat men in Indonesië aan het ontwerpen daarvan niet toe is. Zodat het inderdaad verstandig kan zijn om bij het herstel van de betrekkingen matigheid te betrachten. Matigheid vooral in het najagen van commerciële aspiraties. Want de indruk is gemakkelijk gewekt, dat het ons alweer alleen om het financiële gewin te doen is.

In een nog niet voormalig gebiedsdeel, Suriname, is in april het vierjaarlijkse politieke changement aan de orde geweest, zij het dan dat er weinig schijnt te zijn veranderd. De kwestie van de onafhankelijkheid moet volgens zeggen van de nieuwe premier, de heer Pengel, nog in de ijskast zitten. Wat wel urgent is geworden is het verlangen van Suriname naar eigen diplomatieke vertegenwoordiging. En aangezien de redelijkheid van die wens door geen zinnig mens meer wordt bestreden, zal het daar wel van komen ook. Als het eenmaal zover is, zal de eis tot onafhankelijkheid ook wel weer ter tafel komen. Voorlopig schijnt men in Suriname te denken: wat moeten we met onafhankelijkheid zonder een goed ingewerkt internationaal apparaat? Het lijkt verstandige politiek die men daarginds volgt.