De Gids. Jaargang 126

[p. 339]

Han Lammers
Binnenlandse kroniek
De herstelde betrekkingen met Indonesië - De televisie, de commercie en de politiek - Het etentje van de Gaulle

Als de latere geschiedschrijver zich ooit voor de maand maart van 1963 zal interesseren, zal het vermoedelijk zijn omdat toen het herstel van de betrekkingen tussen Indonesië en Nederland definitief is geworden. Een interessant beeld levert wat daaromheen gebeurde niet op. Er werden formele telegrammen van goede hoop en verwachting gewisseld, zoals dat betamelijk is tussen twee landen die na een lange onderbreking opnieuw diplomaten over en weer uitzenden. En daarmee was het, behoudens een bericht van deelneming en een aanbod van hulp wegens de ramp op Bali, wel bekeken. Maar een enkele pikanterie mag toch niet over het hoofd worden gezien. De minister die thans een telegram ondertekende waarin gesproken werd over hoop op een hernieuwde vriendschap tussen Indonesië en Nederland, was de heer Luns, de man die nog geen jaar geleden bij iedere mogelijke gelegenheid bereid was uiteen te zetten dat en waarom er met Indonesiërs geen goed garen te spinnen was. Zijn officiële wens zal in Djakarta wel met de nodige humor zijn bekeken. Naar buiten toe heeft men er bijzonder subtiel op gereageerd. Want de heer Luns kreeg ten antwoord dat ‘de inhoud (van zijn telegram) goede hoop geeft op een ontwikkeling van de betrekkingen tussen beide landen en volken in de richting van een harmonische samenwerking’.

Aldus werd de heer Luns als een kat de boom ingejaagd, waar hij in de komende maanden wel weer zal worden uitgekeken. Of om het meer op de man af te formuleren: het bleek dat men in Djakarta er niet veel voor voelde om nu juist aan deze minister van Buitenlandse Zaken uitbundige dingen te telegraferen. Een standpunt, dat men aan alle kanten kan billijken.

De berichten over het herstel van de betrekkingen hebben in Nederland zelf nogal uiteenlopende commentaren opgeroepen. Uiteraard was iedereen het erover eens, dat de achter ons liggende periode als afgesloten diende te worden beschouwd. Maar over de toekomst verschilde men van mening. Er waren er die bepleitten, dat Nederland Indonesië zou gaan beschouwen als een soort voorkeur-terrein voor ontwikkelingshulp. Zelfs kon men betogen lezen, waarin een héél kleine bevoorrechting van Nederlandse zakenmensen door Indonesië werd voorgestaan. Men kan betwijfelen of die laatste wens nu wel zo op het juiste ogenblik kenbaar werd gemaakt.

Geheel andere geluiden werden vernomen van de politieke schrijvers,

[p. 340]

die uiteenzetten dat Nederland in de toekomst Indonesië zal moeten behandelen als was het Chili, of Zweden - als was het een land dus waarmee we niet meer dan de gebruikelijke, afstandelijke betrekkingen onderhouden. Tegen die opvatting kan men inbrengen dat ze niet op de reële verhoudingen is gegrondvest. Het is nu eenmaal zo dat Indonesië en Nederland een gemeenschappelijke geschiedenis hebben doorgemaakt, waarvan de (emotionele, culturele en zakelijke) resten nog overal aan te wijzen zijn. Die resten zijn actief (zelfs de heer Luns is daar blijkens een toespraak over de televisie van op de hoogte), en daarmee zal men rekening moeten houden. Wat er uit voortkomt zal voor een goed deel mede worden bepaald door de gezindheid, waarmee de regering in de toekomst initiatieven om de herstelde betrekkingen inhoud te geven, zal begeleiden. Dat is een kwestie die vooral het komende kabinet aangaat, en waarmee zich dus ook de formateur van het nieuwe gezelschap zal moeten bemoeien.

De oude ploeg heeft rumoerige dagen beleefd in de maand maart. Veel van de opwinding had te maken met de televisie. Allereerst was er het kamerdebat over wie nu wel en wie nu niet het dusgeheten tweede net zal mogen exploiteren. Een tamelijk oninteressante zaak voor de buitenstaander, die toch alleen maar over de juistheid van de beslissingen zal kunnen oordelen als hij straks het produkt van de concessionaris in zijn huiskamer te zien krijgt. Toch was het er nog bijna van gekomen dat we een complete kabinetscrisis meemaakten. De regering had een nota ingediend over de bezetting van het zogeheten tweede net, waarmee de omroepverenigingen het niet eens waren. Zij vreesden dat hun monopolie-positie te kort zou worden gedaan. Natuurlijk zeiden ze dat niet zo. Betoogd werd dat de cultuur toch het best gediend kon worden door instellingen, die de zorg voor die cultuur tot de hunne hebben gemaakt. Daarvan kon men denken wat men wilde - het bleek dat de Tweede Kamer er iets heel speciaals van vond. Daar liet men de belangen van de enge groep van zuilen zeer zwaar wegen. En zo kreeg in maart de kiezer een verbijsterend schouwspel voorgezet: omroepbestuurders, tevens volksvertegenwoordigers, pleitten op het Binnenhof voor eigen stand. De heer Baeten (namens wie? K.V.P. of K.R.O.?) trachtte zijn vooringenomenheid weg te redeneren met het gezegde, dat als iemand hem van partijdigheid zou betichten, hij zich persoonlijk beledigd zou voelen.

Aldus keerde zich de meerderheid van de volksvertegenwoordiging zich tegen de regering. Na enkele dagen beraad bleek die de wijste partij te hebben gekozen. Ze liet het niet aankomen op een conflict, uitgaande van de juiste opvatting dat zó kort voor de verkiezingen het voor een regering geen zin heeft om een stuk beleid op haren en snaren te zetten. Maar intussen was er toch iets bijzonder ergerlijks aan de hand geweest. De volksvertegenwoordiging had doen blijken dat zij,

[p. 341]

als dat zo uitkomt, bereid is het belang van een groep waarmee ze toevallig verbonden is, als doorslaggevend argument te hanteren. Veel vertrouwen in de onafhankelijkheid van ons parlement zal de toeschouwer daardoor niet zijn geschonken. Nog iets: Voordat precies bekend werd wie er allemaal voor een vergunning in aanmerking wensten te komen, is door verschillende kranten, die ook belangen bij de zaak bleken te hebben, nogal wat geheimzinnigheid betracht. De lezer zal toen in veel gevallen hebben geconcludeerd dat die terughoudendheid werd ingegeven door de vrees dat de eigen positie in gevaar zou kunnen worden gebracht. En dat is dan een tweede vervelend bijverschijnsel van de affaire. Want de opvatting zou wel eens populair kunnen worden, dat kranten, als zij ergens zakelijk bij zijn geïnteresseerd, het niet ook zo erg nauw nemen met hun onafhankelijkheid; meer toegespitst: getwijfeld kon worden aan het beweerde streven om zo openhartig mogelijk informatie te geven.

De kranten kan geen terughoudendheid worden verweten in die andere maartse gebeurtenis, die ook al van alles met televisie te maken had. Een massaal heen en weer geschrijf ontstond toen op een gegeven ogenblik de regering dreigde dat zij de uitzending van een interview met George Bidault onmogelijk zou maken. De K.R.O. was van plan een filmpje te vertonen, waarop een gesprek was vastgelegd dat een medewerker van de B.B.C. met de opponent van generaal de Gaulle in Londen had gehad. De regering vreesde dat het Franse staatshoofd zich daardoor gekrenkt zou voelen, en besloot dus dat de vriendschappelijke betrekkingen in gevaar waren. Om de kwestie wat meer gewicht te geven sleepte zij er de veiligheid van de staat bij, en ook de openbare orde. In een later gehouden kamerdebat, waar de regering van de meerderheid ongelijk kreeg, benadrukte de heer De Quay dat men die begrippen niet al te eng moet interpreteren. Dat zal dan wel zo zijn, maar het kabinet vatte ze in ieder geval veel te ruim op.

Niet alleen daarover kon men zich verbazen. Even merkwaardig mocht heten de betekenis, die de regering wenste te geven aan preventie en repressie in het overheidsingrijpen in de sector van de vrije meningsuiting. Zij was van plan geweest om, als de K.R.O. de uitzending van het t.v.-gesprek had laten doorgaan, de verbinding tussen studio en kijker te verbreken. De K.R.O. heeft het daarop niet laten aankomen, en gelastte de vertoning af. Dat is jammer, want het zou interessant geweest zijn om te zien, hoe de regering zich uit de dan ontstane situatie had gered. Maar goed, over de principiële merites kon toch worden gesproken, omdat het kabinet met het ‘omdraaien van de knop’ had gedreigd. Die handeling zou zijn verricht enkele minuten nadat de uitzending was begonnen. En in die enkele minuten wachttijd school volgens de regering dan het repressieve karakter van haar ingrijpen. Als zij niet zou hebben gewacht, en domweg op de in het

[p. 342]

programmablad aangegeven tijd de verbinding zou hebben verbroken, ja, dan had de zaak anders gelegen. Dan had men van preventie moeten spreken, en dat zou kwalijk geweest zijn.

De onzinnigheid van deze redenering ligt er zo dik op, dat men zich ontslagen kan achten van de plicht om er een serieuze bestrijding tegenover te stellen. Iets uitvoeriger zal men moeten zijn over een begripsverwarring, die veel meer dan men zou denken ingang heeft gevonden. Van verschillende kanten is namelijk het voornemen van de K.R.O. veroordeeld als een smakeloze geste. Men haalt, zo werd gezegd, nu eenmaal geen politieke moordenaars in de huiskamer. Tegen de achtergrond van deze gedachte konden velen toch wel begrip opbrengen voor het standpunt van de regering, en zo was bij voorbeeld de uitslag van het kamerdebat, ondanks de afwijzing door de meerderheid, toch tamelijk tam. Men vergat, onder de indruk als men was van de relaties die George Bidault met de O.A.S. onderhoudt, het principiële karakter van het dispuut. De kernvraag was immers: mag de regering een uitzending verhinderen, of mag zij dat niet. Het antwoord is eenvoudig: het is een ongeoorloofd ingrijpen, en daarmee moet de discussie wat dat betreft uit zijn. Als men daarna nog eens geheel los van de zaak wil praten over de smaak van televisie-producenten, kan men zijn gang gaan. Op zichzelf kan dat zijn nut hebben. Zoals het ook nuttig kan zijn om zich eens af te vragen of de vrijheid van meningsuiting wel zo goed is geregeld en gegarandeerd als vaak wordt voorgegeven.

Wat achter het ingrijpen van de regering gezocht moet worden, hebben we al aangeroerd: de vrees dat onze vriendschappelijke betrekkingen met Frankrijk in gevaar zouden worden gebracht, meer in het bijzonder: vrees voor ongenoegen met de heer de Gaulle. Nu had men de indruk kunnen hebben dat de heer Luns zich daar niet zoveel aan gelegen zou laten liggen. Hij geldt immers als verklaard tegenstander van de generaal. Maar mogelijk zal men die aversie wat genuanceerder moeten beoordelen dan wel eens is gedaan. Want van de heer Luns werd, vooral ter gelegenheid van een bezoek van generaal de Gaulle aan Nederland, bericht dat hij gaarne met de Fransman tot een vergelijk wil komen. Zelfs werd gemeld dat hij water in de wijn zou willen doen ten aanzien van het probleem van Engelands toelating tot de eeg. Wat daarvan zij, vast staat dat ons ministerie van Buitenlandse Zaken er niets voor heeft gevoeld om de connecties met het Franse staatshoofd openlijk te laten verkoelen. Het zal ook wel verstandige politiek zijn om het gesprek met Frankrijk open te houden. Alleen moet men betwijfelen of de uitzending van een (bovendien hoogst kritisch) interview met zijn tegenstander een dergelijke politiek zou kunnen frustreren. Door zo'n interview te verhinderen kon men bij de heer de Gaulle alleen maar de indruk wekken, dat Nederland wel met een paar begin-

[p. 343]

selen wil marchanderen als het erom gaat politiek in de maat te blijven.

Den Haag heeft gepoogd het voor te stellen alsof het bezoek van de Gaulle niet anders kon worden beschouwd dan als een zaak tussen hem, zijn vrouw en het koninklijk gezin. Hij had nog een uitnodiging te goed, omdat koningin en prins enige tijd geleden bij hem hadden geluncht. Politieke opzet mocht dus achter de bijeenkomst niet worden gezocht. Stel nu eens, dat die lezing van het geval de juiste is. Dan zou de ontvangst niet meer zijn geweest dan een soort betoon van hartelijkheid van de kant van Soestdijk. Maar dan zou ook de vraag moeten worden gesteld of dat betoon nu wel zo gelukkig geplaatst was. Een groot gedeelte, zo niet de meerderheid van het Nederlandse volk houdt de heer de Gaulle voor iemand die men misschien om zijn hardnekkigheid en dergelijke kan bewonderen, maar die in ieder geval niet mag worden gerekend tot de voorstanders of de beschermers van beginselen, waarop wij menen dat een samenleving moet worden opgetrokken. Zo'n man een hartelijke ontvangst te bereiden in plaats van met hem via de al voldoende vriendschappelijke diplomatieke kanalen te converseren, mag gerust een wat weinig fijngevoelige geste worden genoemd. Wat de politiek aangaat: als die dan niet in de vorm van opzet met het bezoek te maken heeft gehad, kan er toch zeker in de vorm van gevolg over worden gesproken. Privé-visites van staatshoofden onder de omstandigheden zoals we die op het ogenblik in Europa beleven, bestaan eenvoudig niet. Het zijn altijd gebeurtenissen met politieke consequenties. En in dit geval kon men ook nog rekening houden met gevolgen, die de openbare orde (waarover men zich in Den Haag immers zoveel zorgen maakt) in gevaar zouden hebben gebracht - misschien zelfs ook wei de veiligheid van de staat. Want wat zou er niet gebeurd zijn, als de heer de Gaulle in ons land iets was overkomen? Gegeven zijn impopulariteit en de vindingrijkheid van zijn tegenstanders heeft dat er toch in gezeten. Heeft men al die risico's aanvaard alleen voor een vorstelijk etentje zonder bijbedoelingen?