De Gids. Jaargang 126

[p. 165]

Han Lammers
Binnenlandse kroniek Luns toch maar weer minister? - Schieten op Het Loo - Teleurstelling over de P.S.P.

De eerste maand van het jaar heeft een aantal tamelijk sensationele gebeurtenissen opgeleverd, deels op het terrein van de politiek, deels in het randgebied. Eén daarvan leerde dat de leus ‘waarin een klein land groot kan zijn’ allerminst meer toepasselijk is op de K.L.M., de nationale luchtvaartmaatschappij. Het kan een merkwaardige coïncidentie genoemd worden dat de ineenstorting van de K.L.M. vrijwel samenviel met de finale van ons koloniale tijdperk: het strijken van de Nederlandse vlag in het Verre Oosten. Toevallig? Ofzou er een relatie kunnen worden aangewezen? Namelijk deze: zomin als bij het voeren van de politiek inzake Indonesië heeft men bij het besturen van de K.L.M. uit willen gaan van het voor allen waarneembare feit dat Nederland zijn rol van imperium volledig aan het beëindigen was. Er zijn illusies gekoesterd, ter wille daarvan werd de werkelijkheid vertekend, steeds weer werd, als iets misging, een beroep gedaan op het nationale belang dat de K.L.M. heette te vertegenwoordigen. Wie tot nuchterheid maande noemde men onnationaal, wie het sprookje het best kon vertellen kreeg de erepenning. Zo werden die krachten onderdrukt, die tot tijdige heroriëntatie hadden kunnen leiden. Hetzelfde is gebeurd op het vlak van de politiek die wij in Azië voerden. Ik heb de stellige overtuiging dat hier verbanden kunnen worden gelegd, en dat wat onze regeringen en de meerderheid van onze volksvertegenwoordigers hebben gedaan dezelfde voedingsbodem had als wat de beheerders van de K.L.M. deden: de potsierlijke hoogmoed van een land, dat oprispingen ten gevolge van een slecht verteerd verleden aanziet voor de stuipen die een voorspoedige groei plegen te begeleiden.

Het heeft er thans veel van, dat we onze roes hebben uitgeslapen. Tot veel meer dan wat katterige (stilzwijgende) erkenningen van de mogelijkheid dat fouten zijn gemaakt, is het nog niet gekomen. De K.L.M. zegt nu in te zien, dat misschien toch beter eerder naar samenwerking met anderen had kunnen worden gestreefd, in politicis schijnt het consigne te zijn uitgegeven dat zwijgen over het recente verleden de voorkeur verdient boven spreken. En dat is maar goed ook, want van bij voorbeeld onze ministers moet worden gezegd dat als ze over de kwestie-Indonesië spraken, ze weinig in staat bleken om de juiste woorden te kiezen. Het kabinet schijnt zichzelf terecht als nagenoeg demissionair te zien, en dus als de minst geschikte instantie om het woord

[p. 166]

te voeren over een zaak die alleen met vrucht kan worden benaderd als men totaal nieuwe uitgangspunten kiest.

Wachten dus tot na de verkiezingen. Het is opvallend dat we de laatste tijd zo weinig voorspellingen hebben kunnen horen of lezen over het verloop daarvan. Zo in en omstreeks de maand september van het vorig jaar waren de speculaties niet van de lucht. We zouden zeker een rooms-rode coalitie krijgen, heette het. Vermoedelijk kwamen al die zekerheden omtrent de toekomst voornamelijk tot stand onder de indruk van het falen van de Nieuw-Guinea-politiek. De huidige combinatie in het kabinet was te kort geschoten, er zou zeker een andere worden verlangd, dus: rooms-rood, althans een regeringsploeg met de socialisten als deelnemers. Nu de (verheugde) opwinding over het beeindigen van een heilloze periode weer ver achter de rug ligt, kan de vraag worden gesteld of het wel zo'n vaart zal lopen met de vernieuwing die zich scheen aan te kondigen. Het zou me niets verbazen, als er maar betrekkelijk weinig veranderingen kwamen. Natuurlijk, we zullen een heleboel nieuwe gezichten zien, maar zal de basis-structuur van het kabinet ook gewijzigd worden? Het is niet aannemelijk dat de socialisten, die bij verkiezingen in het vorig jaar een achteruitgang moesten aanvaarden, dit jaar zich zouden herstellen, alleen omdat rechts gefaald heeft bij het afwikkelen van de zaak-Nieuw-Guinea. De publieke memorie is wel kort, maar ik heb toch wel de indruk dat het besef dat de ongelukkige politiek van de afgelopen jaren iets is waarvoor regering en parlement (inclusief de socialistische fractie) gelijkelijk de verantwoordelijkheid hebben te dragen, tamelijk wijd verbreid is. En zo kan de ontwikkeling heel best in een richting gaan van een betrekkelijk handhaven van de bestaande verhoudingen. Misschien zien we zelfs de heer Luns als minister terugkeren. En waarom niet? Men zou hem zeer wel kunnen belasten met de behandeling van de specifiek Europese zaken, terwijl een neven-minister de ‘wereldzaken’ voor zijn rekening neemt. Wie hier zorgelijk gaat kijken, moet maar bedenken dat Indonesië niet in Europa ligt. En wie vindt, dat de heer Luns na het afgelopen jaar eenvoudig geen plaats in een kabinet meer verdient, zou ik willen voorhouden dat het politieke terrein een gebied is waar men wel allerlei soorten bokken mag schieten, behalve zondebokken. Dat is een kwestie van eerlijk jagen.

En dat brengt me op een onderwerp, dat ogenschijnlijk geheel buiten het bestek van deze kroniek is gelegen: de schietpartij van prins Bernhard en zijn kennissen op het landgoed Het Loo. Het voorval hoort daarom in dit overzicht thuis, omdat de reacties erop symptomatisch zijn voor wat ik zou willen noemen een meer open verhouding tussen volk en koningshuis. Er is namelijk zeer duidelijke kritiek geleverd op het optreden van de Prins. Hem is gebrek aan smaak verweten, en men heeft over een na afloop van zijn jacht uitgegeven communiqué

[p. 167]

in de navolgende termen geschreven: ‘dit stukje proza wemelt van de schijnheiligheden en het druipt van de sappen, afgescheiden door een slecht geweten’. Ik maak me sterk, dat we een jaar of wat geleden dergelijke onverbloemdheden hadden moeten ontberen. Wat zou de verandering toch veroorzaken? Me dunkt, dat heel veel te herleiden is tot het boek dat eind vorig jaar over prins Bernhard (mèt diens medewerking) is verschenen. Dat is niet zo'n beste beurt geweest - laten we maar zeggen: het was een hele slechte.

En nu is het zo, dat het incasseringsvermogen van een volk op ieder terrein, ook dat waar tot dusver byzantinisme de leefregels bepaalde, beperkt is. Men begint het aan alle kanten door te krijgen dat prins Bernhard alles is behalve de onbedaarlijke superman, die hij zelf kennelijk zo graag zou willen zijn. Het besef wordt levendig, dat royalty die zich een mythe laat aanleunen, het op den duur moet afleggen tegen de nuchtere feiten. Omdat het doorwerken van dat benul alleen maar gezondere verhoudingen in een sector aan de top van ons openbare leven ten gevolge kan hebben, vestig ik er de aandacht op. Laat ik één ding vaststellen, want anders zouden er misverstanden kunnen rijzen. Ik stuur niet aan op een pleidooi voor een republiek. Daar zie ik niet zoveel in. Waar ik het oog op heb, is grondige democratisering van het Nederlandse koningschap, met alles wat daaraan vastzit.

En nu weer terug naar de politiek. Een van de belangrijkste discussies die in de maand januari zijn gehouden, is geweest de gedachtenwisseling tijdens het congres van de Partij van de Arbeid in de Haagse Dierentuin. Daar heeft men het in hoofdzaak gehad over het vraagstuk van oorlog en vrede. Opmerkelijk was, hoe de leiding van de P.v.d.A. er kennelijk voor terugschrok om, zoals vroeger was gebeurd, de deur dicht te gooien voor de neus van de linker vleugel. Men blijkt begrepen te hebben dat de jeugd van het gevestigde socialisme aan het vervreemden was. Verschijnselen als bij voorbeeld de zeer militante democratische studentenvereniging Politeia, die terecht in allerlei kringen sympathie ondervindt, zullen zeker tot een nieuwere aanpak van de problemen hebben gemaand. Opzienbarende resultaten heeft men overigens in Den Haag niet geboekt. Het is ervan gekomen, dat het standpunt van een minderheid neergelegd in een nota die aan een meerderheidsrapport In dienst van de vrede was gehecht, werd verworpen. Maar toch, men heeft dat standpunt, neerkomend op een pleidooi voor eenzijdige ontwapening door Nederland, niet met een nonchalant gebaar naast zich neergelegd.

Een aardig kijkje op de meningsvorming binnen een partij werd gegeven door een afgevaardigde, die klaagde dat op een vergadering in zijn afdeling, waar het rapport ter sprake werd gebracht, van de 341 leden er negentien aanwezig waren geweest. Misschien is het een onthullend staaltje, mogelijk ook niet. Het zit er namelijk aan alle

[p. 168]

kanten in, dat het zo welhaast met ieder belangrijk of onbelangrijk onderwerp gaat. De partij is log, het apparaat aan de top inspireert zijn onbekende ingeschrevenen maar matig, men heeft daarvoor ook geen tijd, geoccupeerd als men is met steeds weer zichzelf en de partij te bewijzen. Het ging dan ook in Den Haag niet werkelijk om het verdiepen van het inzicht in een materie, die vragen van leven of dood opwerpt, het ging om de verkiezingen. Men moest met iets voor de dag komen dat handen en voeten heeft, ook al ging het aan de dieper liggende problematiek voorbij. Er moesten duidelijke uitspraken worden gedaan, opdat het volk de hartige hap zou krijgen waarom het vraagt. Zoveel mogelijk diende vermeden te worden, dat vragen open bleven. Maar goed, zo ligt het nu eenmaal in de politiek: hoe eenvoudiger men de zaken stelt, des te meer aanhang denkt men te kunnen verwerven. Als de verkiezingen voorbij zijn, kan men altijd verder zien. Dan kan worden nagegaan, of er toch niet wat genuanceerder gedacht moet worden. Er is, dat bleek in Den Haag wel, een redelijke kans, dat dat in de toekomst binnen de P.v.d.A. zal gebeuren. Althans: er zal een sterke pressie worden uitgeoefend om het zo ver te krijgen. Ik heb niet de indruk, dat de minderheid (Buskes, Koopman, Schurer - bijgestaan door zeer veel jongeren) de positie die zij thans heeft verworven, zal prijsgeven. Er wordt namelijk naar de enkelingen geluisterd, en ze vinden sympathie ook buiten hun partij. Het zal curieus zijn om te zien, welk effect hun openlijk en ongefrustreerd optreden zal hebben op die kiezers, die de vorige maal de P.v.d.A. lieten voor wat die partij toen was, en hun stemmen aan de P.S.P. gaven.

Met de P.S.P. is overigens ook iets merkwaardigs aan de hand: er blijkt bijster weinig leven te zitten in het groepje, dat er vorig jaar even uit ging zien als een soort Gideonsbende. Het heeft zich in 's lands vergaderzaal braaf beziggehouden met alles wat ter gelegenheid van de behandeling van wetsontwerpen overhoop pleegt te worden gehaald, maar het heeft al doende binnen en buiten het parlement nauwelijks van zich doen spreken. Waar dat aan gelegen heeft (aan langdurige ziekte, gebrek aan animo) doet weinig ter zake. Waar het om gaat is dat degenen die hun stem aan de P.S.P. hebben gegeven, alle reden hebben om teleurgesteld te zijn. De kleine partij zou aan veler verwachtingen hebben voldaan als de afgevaardigden ervan zich hadden geformeerd tot een mobiele protestgroep, die waar mogelijk had gespeurd naar wat er mis is aan de mentaliteit achter de politieke gebeurtenissen. Van zo'n groep zou men kunnen verwachten dat die het bewindslieden steeds lastig blijft maken, dat er interpellaties van uitgaan. Men heeft daar welbeschouwd tijd genoeg voor. Want geen zinnig mens zal van de vertegenwoordigers van een kleine partij verlangen, dat zij aan alles meedoen wat zo in de volksvertegenwoordi-

[p. 169]

ging aan routinezaken te koop is. Maar men krijgt de indruk dat de P.S.P. vóór alles een echte partij heeft willen zijn, die in alles zijn zegje moest zeggen, of het nu belangrijk was of niet. Daardoor ontbrak de mogelijkheid om te doen wat zo broodnodig is: het bij voortduring attent maken van de publieke opinie op wat het functioneren van onze democratie in gevaar brengt. Er zijn zoveel zaken waar anderen om redenen van politieke verbondenheid of partijdiscipline niet aan toekomen, maar die de algemene aandacht niettemin meer dan waard zijn. Er is wel gezegd: laat men wachten tot na nog een verkiezing, totdat men zich geconsolideerd heeft, meer ervaring heeft opgedaan met het corps waaruit men vertegenwoordigers recruteert. Dat is alles goed en wel, als men het heeft over een partij die op een sterke, principieel gebonden achterwacht kan rekenen. Maar daarvan kan in dit geval moeilijk worden gesproken. De P.S.P. heeft wel principiële aanhangers, maar hun getal is te gering om er een politiek van uitzingen mee te kunnen voeren. Wat verder op de pacifisten heeft gestemd, is het onbestemde gilde van degenen die het onder de vigeur van de klassieke partijen te benauwd kregen als het ging om de actuele vragen van de grote politiek. Die vragen schijnen, zo kan men op grond van berichten uit de tweede helft van januari vermoeden, een bevredigende beantwoording te zullen krijgen. Als die schijn werkelijkheid gaat worden, krijgt het principiële pacifisme meer en meer het karakter van een liefhebberij, waarmee men zich in huiselijke kring aanzienlijk kan vermaken, maar waarmee men in politicis niet ver komt. In de sector van de buitenlandse politiek heeft men meer aan het veel praktischer standpunt van de minderheid in de P.v.d.A., die eenzijdige ontwapening door Nederland ziet als een middel om de verstarring waarin men bij de benadering van het militaire vraagstuk is geraakt, te doorbreken.