De Gids. Jaargang 125

[p. 332]

Nieuwe boeken

Dr. G. Harmsen, Blauwe en rode jeugd. Ontstaan, ontwikkeling en teruggang van de Nederlandse jeugdbeweging tussen 1853 en 1940. - Van Gorcum & Comp. N.V. - Dr. H.J. Prakke & H.M.G. Prakke, Assen, 1961. 2, XIV, 496 blz.

Tot voor de verschijning van dit boek, waarop de schrijver cum laude aan de Universiteit van Amsterdam gepromoveerd is, behoorde de Nederlandse jeugdbeweging tot de onderwerpen waarover weinig geschreven was. Dit gold nog meer voor de linkse jeugdbeweging, waarmee dit boek zich vrijwel uitsluitend bezighoudt, dan voor de rechtse; de studies in de vorm van boeken, brochures en artikelen die zich met de eerste bezighouden, kan men op de vingers van één hand aftellen. Dit betekent dat dr. Harmsen, toen hij met zijn onderwerp begon, een vrijwel braakliggend terrein moest ontginnen, wat het voordeel en het nadeel van elke pioniersarbeid heeft: men begeeft zich niet op platgetreden paden, maar men moet dan ook alle arbeid zelf verrichten. In dit geval betekende dat, dat de auteur zich door een struikgewas van brochures en kranteartikelen moest heen worstelen en een groot aantal personen moest inverviewen. Als gewetensgetrouw historicus heeft hij van al dat bronnenmateriaal rekenschap afgelegd in 1887 noten, die kompres gedrukt 86 bladzijden innemen. Ik noem deze cijfers met de bedoeling dat ze enige indruk zullen maken.

Dr. Harmsen heeft drie criteria aangenomen ter afgrenzing van het begrip jeugdbeweging zoals hij dat opvat: het ontbreken van oudere leiders, de organisatorische zelfstandigheid en het jeugdidealisme. Deze definitie sluit de eigenlijke jeugdzorg, het overgrote deel van de door volwassenen geleide jeugdorganisaties (bij voorbeeld de christelijke jeugdbeweging en de padvinderij) buiten het terrein van zijn onderzoek. Aanvankelijk was het plan trouwens nog beperkter, doordat de aandacht van de schrijver in de eerste plaats naar de geheelonthouders-jeugdbeweging (de blauwe jeugdbeweging) uitging, omdat die het beste aan de gestelde criteria voldoet en als het ideaaltype kan gelden van de vrije zelfstandige jeugdbeweging. Maar ‘door de innige verweving van het abstinentiebeginsel met een sterk sociaal idealisme’ stuitte hij bij zijn onderzoek ‘steeds weer op talloze banden van ideologische, persoonlijke en zelfs organisatorische aard tussen de blauwe en de rode jeugdorganisaties’ (blz. 4). Dit verklaart waarom hij de blauwe en rode jeugd samen behandelde en waarom de blauwe jeugd in de titel voorop staat.

De Nederlandse jeugdbeweging begint in 1853 met de oprichting van het Nederlands Jongelings Verbond, een contrarevolutionaire or-

[p. 333]

ganisatie die front maakte tegen liberalisme en socialisme en haar aanhangers overwegend uit de kleine burgerij recruteerde. Het is mij niet duidelijk geworden waarom dr. Harmsen het oprichtingsjaar van deze vereniging als het beginpunt van zijn studie heeft genomen, aangezien ze noch tot de blauwe, noch tot de rode jeugdbeweging behoorde, zodat we dan ook, terecht, van de geschiedenis van dit njv nauwelijks iets vernemen. Het eigenlijke geschiedverhaal begint pas in 1885 met de oprichting van de eerste socialistische jeugdorganisaties in ons land, de socialistische jongeliedenverenigingen die in dat jaar in verscheidene plaatsen (in chronologische volgorde: Zaandam, Groningen, Den Haag, Rotterdam, Sneek en Amsterdam) ontstonden uit en naast de Sociaal Democratische Bond van Domela Nieuwenhuis. Deze verenigingen, die zich in 1888 tot de Sociaal-Democratische Jongelieden Bond (sdjb) hebben aaneengesloten, zijn later in het anarchistische vaarwater verzeild. Daarnaast ontstond in 1901 op initiatief van de jonge sdap de Bond voor jonge arbeiders en arbeidsters ‘De Zaaier’, die van het begin af in een moeilijke verhouding tot het partijbestuur heeft gestaan, in 1914 officieel met de politiek van de partij brak en voor de sdp koos, en in 1920 communistisch werd. De sdap heeft na de eerste Wereldoorlog in 1920 de ajc in het leven geroepen, die onder Koos Vorrink, ‘deze markante fanaticus’ (blz. 180), zich meer in de breedte dan in de diepte heeft ontwikkeld. Dr. Harmsen heeft weinig waardering voor de ajc en voert daarvoor steekhoudende argumenten aan, waarvan wel het belangrijkste is dat ze de jeugd heeft afgehouden van de actieve socialistische strijd. Dat de Duitse bezetter in de zomer van 1940 tot de marxistische organisaties, waarvan Rost van Tonningen commissaris werd, ook de ajc rekende, getuigde van een schromelijk tekort aan inzicht hetzij in het marxisme, hetzij in de ajc, die van het begin af zich van elke marxistische tendens verre had gehouden. Deze richting vond haar organisatie in de Communistische Jeugdbond (cjb), de voortzetting van De Zaaier, die al omstreeks 1936 ter ziele ging. Naast deze beide jeugdgroepen, die nauwe bindingen hadden met hun politieke partij, zijn in de loop der jaren een groot aantal ‘vrije’, niet aan een partij gebonden jeugdorganisaties ontstaan, waarvan de anarchistische Mokergroep, die tussen 1924 en 1928 haar bloeitijd beleefde, de merkwaardigste en meest geruchtmakende is geweest, ondanks het vrij geringe ledental. Maar de geschiedenis van deze vrije jeugdbeweging begint al in 1906 met de oprichting van de Kweekelingen Geheelonthouders Bond (kgob). Parallel daaraan liep de in 1912 opgerichte Jongelieden Geheelonthouders Bond (jgob). Beide in oorsprong ‘blauwe’ jeugdgroepen zijn evenals de jongere Nederlandse Bond van Abstinent Studerenden (nbas), die weldra een fusie aanging met de kgob, al spoedig zozeer op het sociale ingesteld geraakt, dat ze met evenveel recht bij de ‘rode’ jeugd gerekend mogen worden. De

[p. 334]

nbas was meer dan de andere geestverwante jeugdgroepen een elitegroep, die zichzelf dan ook als een ‘bond van aanstaande geestelijke leiders van ons volk’ beschouwde, naar later zou blijken terecht.

Van de meer dan honderd jeugdorganisaties die dr. Harmsen in zijn boek ter sprake brengt, zijn dit wel de belangrijkste. De bewustwording van de jeugd is een merkwaardig tijdsverschijnsel geweest, en hoe merkwaardig wel leert ons pas dit boek. Men gevoelt respect en bewondering voor de schrijver, die de talloos vele van overal bijeenverzamelde gegevens tot een sluitende legkaart heeft weten aaneen te passen, zodat we nu voor het eerst ons een beeld kunnen vormen van wat de bewustgeworden jeugd in ons land vóór 1940 heeft bewogen, en van wat ze heeft bereikt. Volledig is dat beeld natuurlijk niet. De vraag is of het bij een grotere volledigheid een ander aspect zou hebben gekregen. De voorkeur van de schrijver gaat onmiskenbaar naar de vrije jeugdbeweging uit, en misschien moet men daaruit zijn klacht verklaren over gebrek aan medewerking van de zijde van de ajc en de cjb (blz. 14). Veel blijft nog onverklaard, misschien wel onverklaarbaar. Dat de Nederlandse jeugdbeweging een imitatie van de Duitse zou zijn, zoals M.J. Hartgerink indertijd beweerd heeft, is overdreven, maar een feit is dat althans bepaalde facetten van de Duitse jeugdbeweging een achteraf gezien onvoorstelbaar grote invloed op de Nederlandse hebben gehad. Een typisch voorbeeld daarvan is de ‘Drude’-cultus, die in de loop van 1928 vooral in de nbas, maar ook in de jgob en de ajc ‘als een epidemie om zich grijpt’ (blz. 285). De invloed van de literatuur (en dan met name van de Duitse) op de jeugdbeweging verdient een apart onderzoek, waarvoor men hier al een aantal bouwstoffen vindt. Zoals het moderne socialisme in Nederland nauw met dat in Duitsland gelieerd was, was ook de socialistische jeugdbeweging dat, althans in een later stadium, en goeddeels juist door het medium van de kunst.

Het proefschrift van dr. Harmsen heeft een hinderlijke leemte in onze sociale geschiedenis op loffelijke wijze aangevuld. Vooral wie de jeugdbeweging in een of meer van haar uitingen gekend heeft, zal dit goed geschreven en goed gecomponeerde boek met meer dan gewone belangstelling lezen. Het fragmentarische materiaal waaruit het verhaal werd opgebouwd, heeft ten slotte toch tot een geheel geleid, dat lijkt te sluiten, al vraagt men zich wel af of nieuwe bronnen op het een of andere onderdeel geen ander licht zullen werpen. Vele gegevens zijn aan mondelinge mededelingen ontleend, maar bij navraag bleek me dat de schrijver enkele nog levende belangrijke figuren uit de beweging niet geïnterviewd heeft. Registers van personen, van organisaties, periodieken en titels, en van zaken zijn uiterst welkome wegwijzers door dit met gegevens overladen, ongemeen rijke boek, dat in een voortreffelijke uitvoering is uitgegeven door een der velen, die in jonger jaren

[p. 335]

mee hun schouders hebben gezet onder deze even roerige als belangrijke beweging. In dr. Harmsen heeft deze voor de eerste maal een geschiedschrijver gevonden, die tegen zijn moeilijke taak opgewassen bleek.

P.J. Meertens

Dr. E. Zürcher, Het boeddhisme. Ontstaan en verbreiding in kaart, woord en beeld. Nederlandse vertaling van Max Schuchart. - De Brug Djambatan N.V., Amsterdam, 1961. 104, 24 blz. Met afb. en kaarten.

De Leidse hoogleraar E. Zürcher heeft zich in dit overzicht vooral toegelegd op het overzichtelijk bijeenzetten van de historische en geografische gegevens betreffende het boeddhisme in al zijn vormen. Dank zij zijn grote deskundigheid is hij hierin geslaagd, al lijkt het resultaat wel wat veel op een schoolboekje. Het is echter in ieder geval een goed schoolboekje, waarin gemakkelijk de belangrijkste gegevens te vinden zijn. De indeling is ook bijzonder overzichtelijk. Een tijdtafel, een korte bibliografie en een aantal illustraties verhogen nog de waarde, maar speciaal moet het uitvoerige kaartenmateriaal vermeld worden waardoor dit werkje zich van alle andere kleine handleidingen over het boeddhisme onderscheidt. Alleen al om deze kaarten verdient deze inleiding van prof. Zürcher een speciale vermelding.

Volkenkundige encyclopedie. Onder redactie van H.F. Jans. Met medewerking van prof. dr. R.A.M. Bergman, dr. H. Feriz, drs. H. van Praag, Will D. Scheepers, E. Penkala, F.A. Wagner, G.J. Tapperwijn. - Uitgeversmaatschappij W. de Haan N.V., Zeist; Daphne Uitgaven. Gent, 1962. 8, 252 blz. + 48 blz. afb., en afb. tussen de tekst.

Van de 250 bladzijden van deze encyclopedie zijn er bijna 100 gevuld met een korte systematische inleiding, de rest vormt het encyclopedisch gedeelte. Behalve als naslagwerk kan dit boek dus ook dienen als korte inleiding tot de volkenkunde. Rekening houdend met de beperkingen die opgelegd worden door de omvang, is dit een geslaagd populair wetenschappelijk boek geworden. Dit betekent niet dat iedere expert het met alles wat erin staat eens zal zijn, maar dat mag men niet eens verwachten. De samenstellers zijn erin geslaagd in beknopte omvang een grote hoeveelheid betrouwbare kennis samen te brengen. De illustraties zijn met zorg gekozen.

Th.P. van Baaren